Sosial problemlərin epik lövhələrlə təsviri

Nəriman Həsənzadənin yaradıcılığında romantizmlə realizmin vəhdəti

Həyatda öz izi, öz yolu olan, heç kimə bənzəməyən insanlar çoxdur. Ədəbiyyatda da belədir. Bayağılıqdan uzaq, heç kəsi təkrar etməyən, özündən sonra ya bir məktəb, ya da bir iz qoymağa çalışan şairlər, yazıçılar vardır. Nəriman Həsənzadə kimi. Şair, dramaturq, ictimai xadim. Ən əsası isə milyonlarla şeir pərəstişkarlarının sevimlisi olan N.Həsənzadəni bugünki Azərbaycan şerinin nəhənglərindən saymaq olar.

Nəriman Həsənzadənin yaradıcılığında ilk diqqətimi çəkən onun tarixi mövzulara daha çox yer verməsidir. Onun tariximizə dair yazdığı əsərlər xronoloji ardıcılıqla tariximizin demək olar ki, bütün əsas dövrlərini əhatə edir. Bu mövzuda şair “Pompeyin Qafqaza yürüşü”, ”Atabəylər”, “Zümrüd quşu”, ”Nəriman” və. b poemaları qələmə almışdır. Poemalarının mövzu genişliyi şairin tariximizi dərindən bilməsindən xəbər verir. Çünki, o, yazdığı hər bir poemadan qabaq həmin dövrün tarixini öyrənir və bu işə böyük enerji sərf edirdi. Lakin o, təkcə Azərbaycan tarixini bilməklə kifayətlənmir, antik tarixi də dərindən bilirdi. Onun “Rəsul Həmzətova məktub” poemasında Araz çayını nəzərdə tutaraq yazdığı misralar bunu sübut edir:

Qoca vergilinin “Eneida”sı,

Danışıb bu çaydan eradan əvvəl.

N.Həsənzadə yaradıcılığını tarixi mövzularda əsərlər yazan digər müəlliflərdən fərqləndirən ən əsas cəhət ondadır ki, o, keçmiş hadisələri romantik təxəyyüldə verməklə yanaşı tarixi müasirliyi də qoruyb saxlayır. Onun tarixi mövzuda yazdığı elə bir əsəri yoxdur ki, orada tarix təhrif olunsun. O, hər hansı bir qəhrəmanı özü istədiyi kimi canlandırsa da tarixi bütövlük qorunub saxlanılır.

Şairin tarixi poemaları içərisində “Atabəylər” xüsusi yer tutur. Əsər Azərbaycan tarixinin çox maraqlı, maraqlı olduğu qədər də keşməkeşli dövrü olan, xalqımızın tarixində silinməz iz buraxan Şəmsəddin Eldənizin böyük zəhmət bahasına yaratdığı Azərbaycan Atabəyləri (Eldənizlər) dövlətindən bəhs edir. Əsərdəki hadisələr konkret olaraq Naxçıvanda cərəyan etsə də burada söhbət Dərbənddən Fars körfəzinə qədər uzanan türk elindən vahid Azərbaycandan gedir.

Aran, Azərbaycan bütün məmləkət,

Bir bayraq altında birləşsin fəqət.

Əsər türkçülüyü, azərbaycançılığı, dövlətçiliyi təbliğ etmək baxımından olduqca önəmlidir. Şairin məhz bu özəlliyini qeyd edən sevimli alimimiz Nizami Cəfərov yazır: ”Nəriman Həsənzadə mənsub olduğu millətə, həmin millətin tarixin hər hansı dövründə qurduğu dövlət, millətin dövləti ilə fəxr edən vətəndaş şairdir. O xalqın ki, Nəriman Həsənzadə kimi şairi var, onun dövləti də olmalıdır. Çünki Nəriman Həsənzadə kimi şairi olan xalqın dövləti olmaya bilməz”. Ümumiyyətlə şairin xalqımızın milli azadlıq mübarizəsindən bəhs edən bütün əsərləri qiymətlidir. Bu tarixi poemaları qələmə almaqla o, öz xalqına bir tarixçidən daha böyük xidmət göstərə bildi.

Adətən sənət adamlarından, şairlərdən hansı əsərinin daha üstün olmasını soruşanda cavab verməkdə çətinlik çəkirlər. Bir valideyn üçün övladlarının hamısı bir olduğu kimi, yaxud bir əlin beş barmağının ağrısı bir olduğu kimi sənətkar üçün, şair üçün də yazdığı bütün əsərlər eynidir. Amma təbii ki, hər bir şairin yaradıcılığının şah əsəri olur. Zənnimcə “Zümrüd quşu” poemasını Nəriman Həsənzadə yaradıcılığının şah əsəri hesab etmək olar. Tarixi faktlarla zəngin olduğunu nəzərə alsaq əsəri tarixi poema da hesab etmək olar. Əsər o qədər xoşuma gəlib ki, onu dəfələrlə oxumuşam. Ona görə də bu poema haqqında bir az geniş dayanmaq istəyirəm. Həcmcə çox da böyük olmayan poemada bir çox məsələlərə toxunulur və xalqımızın milli mənəvi dəyərlərinin qorunması baxımından böyük önəm kəsb edir.

Qızlar qeyrət olub, ağıl olublar,

Dağda qar əriyir, seli başlayır.

Qızlar qız doğulub oğul olublar,

Hər xalqın ağ günü belə başlayır.

Şair olduqca haqlıdır, çünki, xalqımız əsrlər boyu namuslu qız-gəlinlərilə fəxr edib. “Zümrüd quşu” mənim uşaqlıq və gənclik çağlarımda silinməz izlər buraxıb. Atam onu evimizə gələn hər kəs üçün oxuyardı:

Dul qalmaq yetimlik nişanəsiymiş,

Ər qadın ömrünün kaşanəsiymiş.

Sonralar gənckən dul qalan bir gəlinin gizli hıçqırıqlarının şahidi oldum və o zamandan Nəriman Həsənzadənin yuxarıdakı misralarını daha çox dərk etməyə başladım. Poemada:

Kimin ürəyində bir duyğu varsa,

Deməz ürək səsi ötəri səsdir.

Məhəbbət dünyada yetim qalarsa,

Bir könül ağrısı bir əsrə bəsdir.

-misralarını lirik şerin yüksək nümunəsi hesab etmək olar.

Əsərlərində daim yenilik yaradan şair həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, ondan yazmasın. Bu günümüzdən yazmaqla keçmişimizi də unutmur. Və onun yazdığı hər bir tarixi əsər bu günümüz üçün olduqca aktualdır. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Nizami Cəfərov yazır: ”Nəriman Həsənzadənin tarixə müraciətində böyük bir mütəfəkkir məsuliyyəti var ki, o həmin məsuliyyəti tarixçilərdən də, siyasətçilərdən də tələb etməkdə tamamilə haqlıdır”. Ona görə ki, o, tarixi əsərləri qələmə alarkən tarixi təhrif etmir. Tarixi təhrif edib hadisələri öz təxəyyülünə uyğunlaşdıran şair və yazıçıların əksinə olaraq. O, xalqımızın milli azadlıq mübarizəsindən bəhs edən bir neçə poemanın müəllifidir. Bu tarixi poemaları yazmaqla şair öz xalqına həqiqətən də böyük xidmət göstərmiş oldu. Nizami Cəfərov qeyd edir ki, ”Nəriman Həsənzadə tarixin övladıdır. Onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının məhz tarixi hadisəsidir”.

N.Həsənzadə lirik şairdir, məhəbbət şairidir. Bunu şairin şeirlərinə yazılmış mahnılar da sübut edir. Bu gün ən çox ifa olunan mahnıların içərisində onu şeirlərinə yazılmış çoxlu mahnıya rast gəlmək olar. Lirik şerlərində təsvir etdiyi qəhrəman öz sevgisinə ürəkdən bağlıdır. O, sevgilisinin asta pıçıltısını belə eşidir, sevgilisinin səsindən başqa heç bir səsi duymur, sevgilisinin səsini eşitdiyi üçün həyata, dünyaya minnətdarlıq edir.

Yenə səsin gəldi qulaqlarıma,

Həyata, dünyaya minnətdaram mən.

Sən asta pıçılda eşidim səni,

Özgəsi çağırsa onda karam mən.

Bu təmiz və ülvi məhəbbət N.Həsənzadəyə böyük Füzulidən keçib. Məcnun da özgə qızlara baxandan sonra ağlamışdı. Səbəbini soruşanlara ”Ağlayıram ki, gözlərimi yuyum, təmizləyim, özgə qızlara baxdığım gözlərlə Leyliyə baxmayım”. İnsan da böyük yaradanla ibadət zamanı razi-niyaz edərkən ətrafında heç kimi duymamalıdır. Necə ki, İnsan sevdiyi ilə bir yerdə olanda heç kimi hiss etməməlidir. N.Həsənzadə özü də məhz bu sevgini ürəkdən yaşayır, əks halda belə gözəl sevgi şeirləri yarana bilməzdi. Xalq şairi B.Vahabzadə yazır: ”Hissi şair kimi qələmə almamışdan əvvəl onu insan kimi yaşamaq vacibdir. Bax, budur sənətin nüvəsi, cövhəri, canı”. Böyük şairimizlə razıyam. Amma, zənnimcə burada bir ziddiyyət vardır. Məsələn, Hafiz Şirazi bütün həyatı boyu məhəbbətdən yazıb, bütün yaradıcılığında gözəlləri vəsf edib. Halbuki bildiyimə görə həyatında heç bir qadınla yaşamamışdır. Nəriman Həsənzadə haqqında ən tanınmış alimlər fikir söyləmişlər, əsərlər, məqalələr yazmışlar. Hörmətli qələm sahibi Salatın Əhmədli şairin “Poylu beşiyimdən məktub” poemasına “Xalq şairi Nəriman Həsənzadəyə Poylu beşiyindən məktub” kitabını qələmə almışdır. Dünya şöhrətli alimimiz Nizami Cəfərov isə şair haqqında “Nəriman Həsənzadə” adlı bir kitab yazmışdır. Dörd fəsildən ibarət bu kitabda N.Həsənzadə yaradıcılığının müxtəlif şaxələri təhlil olunur. “Bir şerin poetikası” bölməsində N.Cəfərov şairin “Dilənənlər” şeirini təhlil edir, bir sahə müvəkkilinin “Babək fərman verən dildə, Sabirin asta-asta ağladı güldürən şeirlər yazan dildə, Koroğlunun “Hoydu, dəlilərim, hoydu” hayqıran dildə dilənməsini” yolverilməz hesab edir. Əsərdə həmçinin N.Həsənzadənin diplomatik bacarığından, şairin tarixi mövzulara tez-tez müraciət etməsindən və onun “Ədəbiyyat” qəzetindəki fəaliyyəti ətraflı təhlil olunur.

“Şairlik özünəməxsus bir diplomatiyadır” adlanan ikinci fəslində şairin diplomatik bacarığından söhbət açır. Ümumiyyətlə bu əsərdə Nizami Cəfərov şairin yaradıcılığının bir neçə xüsusiyyətini göstərir Türkçülük, müasirlik, milli estetik normativlik. Əsər dövrünün eybəcərliklərinin real təsvirini vermək baxımından bütün dövrlər üçün aktualdır. 90-cı illərin hadisələri baş verərkən Nəriman Həsənzadə ona ziyalılardan ilk etiraz edənlərdən, haray salanlardan oldu.

Azərbaycan harayı var, içimdədi,

Nə ağırdır bu torpağın heysiyyəti.

Dərdin alım, dərdlər eyni biçimdədi,

Fərqi varsa ağrısını çəkəndədi.

Namərd qonşuların öz məkrli siyasətlərini xalqımız üçün çox ağır bir zamanda həyata keçirmələri şairi sarsıtdı.

Bizə düşmən çıxıb dost dediyimiz,

Tarixin gör hansı mərhələsində.

Nəriman Həsənzadə vaxtaşırı tənqidlərə də məruz qalıb. Onu ən çox heç nəyi dərinə varmamaqda, hər şeyi üzdən keçməkdə suçlandırırlar. Abbas Hacıyev “Yazıçı şəxsiyyəti və bədii qanunauyğunluq” əsərində yazır: ”O, belə ciddi, sosial problemlərin təsvirini geniş epik lövhələrlə vermir. Kiçik detal xarakterik hadisə fonunda oxucunu düşündürmək Nərimanın şeirləri üçün daha səciyyəvidir. Lakin təəssüf ki, o, bəzən “kiçik” hadisələri lüzumsuz yerə daha da xırdalayır, əhvalatlara üzdən yanaşır, təsvirçiliyə varır və özü-özünü təkrar edir”. Amma, zənnimcə Nəriman Həsənzadə bir şair kimi olduqca diqqətlidir. Onda güclü yazıb yaratmaq fantaziyası var. O, hər hansı bir hadisənin dərininə varır. Mirzə İbrahimov şairin 1987-ci ildə çap olunan seçilmiş əsərlərinə yazdığı ön sözündə onun ən yaxşı xarakteristikasını vermişdir: ”Xeyirə, xeyirxahlığa inam onun qanına elə hopmuşdur ki, bir fərd, bir insan olaraq o bəzən həyatın təzadlarını unudur, hamı ilə çox yumşaq, mülayim rəftar edir. Belə hallarda pisi yaxşıdan seçmək çətin olduğu kimi, onu yaxşı tanımayanlara xasiyyət davranışında çox şeylər sirli qalır və anlaşılmaz görünür”. Güclü fəlsəfi düşüncəyə malik olan şair bəzən dərin düşüncələrə dalır, dünyanın hadisələri haqqında düşünür. Onu maraqlandıran suallara cavab axtarır.

Ürək öz meylini ürəyə salır,

Ömür azaldıqca arzu çoxalır.

Bir insan bəşərin qeydinə qalır,

Min fikir yurd salır bir başda dostum.

Öz Vətəninə ürəkdən bağlı olan şair özünü vətənsiz, Vətəni isə özündən ayrı təsəvvür etmir. Onun yaradıcılığının əhatə dairəsinə nəzər saldıqda öz Vətəninə sevgisinin miqyası bəlli olur. Şeirlərinin birində yazır:

Xoşbəxtlik- deyirlər- bax, o vətəndə yaşamaq deməkdir,

Vətənsiz yamandır- o insanı burulğandan burulğana salır.

N.Həsənzadənin yaradıcılığında lirik şeirlərlə yanaşı ictimai motivli şeirlər də çoxdur. Bu baxımdan onun gənclər üçün qələmə aldığı “Kimin sualı var?” şerində:

Mənim sualım var cavab ver bu gün,

Mən axı nə qədər lal durmalıyam,

İndi əlimi yox, görünmək üçün,

İndi mən səsimi qaldırmalıyam.

-deyərək cəmiyyətin eybəcərliklərini etiraz edir. Heç də təsadüfi deyildir ki, bu poemanı müasirləri “poetik dəqiqliyi ilə seçilən”, “düşündürən poema” adlandırırlar. Bəzən də taleyindən şikayət edir. Lakin onun yazdığı hər hansı bir şeir nikbin sonluqla bitir. O, nədən yazırsa-yazsın əsərlərinin əsas qayəsi xalqına xidmət, millətini xoşbəxt görməkdir. Onu əsərlərinin əsas mövzusu sadə xalq, xalq qəhrəmanları, bir fədakar ana, bənzərsiz Azərbaycan təbiətidir. Onu bugünkü Azərbaycan ədəbiyyatının nəhəngi hesab edənlər tamamilə haqlıdırlar. Əvəzsiz alimimiz olan Nizami Cəfərov yazır: “Əsrimizin ikinci yarısında sosial estetik problemləri yaradıcılığında bütün miqyası ilə əks etdirən Nəriman Həsənzadə böyük S.Vurğundan sonrakı dövrün elə bilirəm ki, ən gözəl şairidir”.

Böyük mütəfəkkir olan N.Həsənzadə öz yaradıcılığına tənqidi yanaşan şairlərimizdəndir. Zənnimcə o haqqında yazmaq istədiyi hadisəni dönə-dönə düşünür. İşlətdiyi hər bir sözün sahibidir. Böyük Füzuli kimi sözü az və vaxtında işlətmək istəyir. Yazdıqlarının məsuliyyətini dərindən dərk edir:

Söz var desəm köçürərlər, yazılar,

Söz var yaxşı, söz var yaman yozular.

Ürəyimiz yaralanar, pozular,

Öz sözünü bilməyəndə dil bir az.

Yazdıqlarının məsuliyyətini dərindən dərk edən, onları müdafiə etməyi bacaran şair:

Qalsam-kimliyimə cavabdehəm mən,

Getsəm-kimliyimi Vətəndən soruş.

-deyir

Nəriman Həsənzadə təbiətin ona verdiyi uzun ömürdən, fitri istedaddan bacarıqla istifadə etmişdir. Lakin bütün bunları özünə bəs bilmir və “Bir az möhlət istəyirəm ömürdən”- deyir.

Yaradıcı insanlar iki cür olur. Onların bir qismi tarix yazır, digər qismi isə öz adlarını tarixə yazırlar. Nəriman Həsənzadə isə həm tariximizi yazır, həmdə öz adını Azərbaycan tarixinin ən şanlı səhifəsinə yaza bilir. Azərbaycan poeziyasının nəhəngi olan N.Həsənzadə ədəbiyyatımıza ona qədər olmayan çox şeylər gətirdi və bununla da “güclü bir üslub, güclü bir məktəb yaratdı” (N. Cəfərov). O, çoxşaxəli yaradıcılığı ilə ədəbiyyatımızı zəhginləşdir. Bu gün bütün varı-yoxu tək yaradıcılığından və bir də qələmdən ibarət olan şair, elə bu qələmlə də xalqının xidmətində daim vardır:

Bu geniş dünyada öz aləmim var,

Sənlə sevincim var, sənsiz qəmim var.

Dünyada var-yoxum bir qələmim var,

Sənin xidmətində daim varam mən.

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 13 iyun.- S.12.