Türkologiyanın Fərhadı-professor
Fərhad Ramazan oğlu Zeynalov-85
və
yaxud hər gün xatırlanan adam
( 22
iyun 1929-16 oktyabr 1984)
Mən
yaxşı müəllimlərimi həmışə
yaxşı xatırlayıram. Yaxşı
xatırladığım müəllimlərimdən biri də
Azərbaycan Dövlət Universitetində bizə
türkologiyanın əsaslarını öyrədən filologiya elmləri doktoru Fərhad
Zeynalov idi. Biz II kursda oxuyanda-1968-ci ildə Fərhad Zeynalova
professor adı verdilər. O
vaxtlar ali məktəblərdə professorlar az idi
bəlkə də
onları barmaqla saymaq olardı.
Fərhad Zeynalov
SSRİ və dünya miqyasında tanınan
professorlardan idi. Hər dəfə xarici ölkələrdən
elmi məzuniyyətlərdən, konfrans və simpoziumlardan qayıdanda bizə maraqlı elmi mülahizələrini
söyləyir, fikirlərini bizimlə bölüşərdi.
Bəlkə də həmin mülahizələr çoxları
üçün qaranlıq idi, amma Fərhad müəllim elə
ürəklə danışırdı ki,hamının diqqəti
ona yönəlirdi. Bir dəfə xarıci səfərlərin
birindən qayıdandan sonra Fərhad müəllim sevinc və
qürurla Nizaminin Azərbaycan dilində yazdığı
şeirlərinin izinə düşdüyündən söz
açdı. Fərhad müəllim tələbələrin
suallarına cavab verməyə hazır idi, lakin heç kəs sual
verməyə cəsarət etmədi. Deyəsən, yöndəmsiz danışan
elə mən oldum.
Nizaminin türkcə şeirlərinin orijinalı ilə
maraqlandım.Fərhad müəllim şübhələrə
son qoymaq üçün çoxlu misallar çəkdi,
müqayisələr apardı və təbii ki,
tapdığı və ya izinə düşdüyü arxiv
materiallarını bizə göstərə bilmədi.Bəlkə
də həmin materialları ilk
dəfə geniş elmi yığıncaqların dinləyicilərinə təqdim
etmək istəyirdi. (Sonralar məlum oldu ki, bu Nizami o Nizami
deyilmiş).Hər halda biz, professorla debata
hazırlaşmağa maraqlı idik. Fərhad Zeynalov ilin ən
uzun və ən işıqlı günündə-22 iyun
1929-cü ildə Ordubadda
dünyaya göz açmışdır. 18 yaşında
Ordubad Mədəniyyət Evinə direktor təyin
olunmuşdur.Bir ildən sonra Azərbaycan Dövlət
Universitetinin filologiya fakültəsinə
daxil olmuş, 1953-56-cı illərdə Moskvada aspirantura təhsili
almış, gənc dilçi
alim kimi Bakıya qayıtmışdır. Artıq 1966-cı ildə Fərhad
Zeynalov filologiya elmləri doktoru idi. Onu türk
dünyasının dilçiləri də, ədəbiyyatşünasları
da tanıyırdılar. F. Zeynalov siyasi əngəllərə sinə
gərərək, Azərbaycanda türkologiya məktəbi
yaratmışdır. O,elmi qabiliyyətinə
və elm üçün zəruri
olan inandırıcı düşüncə tərzinə
güvəndiyi gənc alim və
aspirantları kafedranın işinə cəlb edə
bilmişdi.Maraqlıdır ki, F. Zeynalov əməkdaşları auditoriyalardan
özü arayıb axtarırdı. Fərhad müəllim bu məqsədlə
kurs işlərinə daha çox üstünlük verirdi. Bəzən tələbələr
onun tələbkarlığından ehtiyat edərək, kurs işlərini səriştəli
yazmaqdan ehtiyat edirdilər; birdən onlar elmi məsələlərə
daha ciddi, daha tələbkar olan Fərhad müəllimin diplomantlarının
siyahısına düşərlər.
Səhv etmirəmsə, "Abbas Səhhətin yaradıcılığında köməkçi nitq hissələrinə
aid sözlərin üslubi xüsusiyyətləri"
mövzusunda kurs işi yazırdım. Filologiya fakültəsində
məndən bir kurs yuxarıda oxuyan gürcüstanlı Mədinəyev
Ələddin kurs işimi oxuyanda
dəhşətə gəldi:
"Ayə, bu nədir yazmısan. Sən kimsən ki, 8 dəfə Fərhad
Zeynalovun dediklərinə etiraz edirsən, hər dəfə də
mötərizədə fikrin sənə aid olduğunu inisialınla-
"N.N" ilə göstərirsən".
Doğrusu, sonralar Ələddinin etirazını
başa düşdüm: mən Fərhad müəllimlə nahaq yerə mübahısə
edirəmmiş, Fərhad müəllim düz deyirmiş.
...Kurs işləri
yoxlanılıb qurtarmışdı.Hamı
narahatlıqla Fərhad
müəllimin rəyini
gözləyirdi. Fərhad müəllim
dəftərlərin içindən
3-4-nü seçərək auditoriyaya diqqətlə nəzər saldı. Elə bildim məni axtarır ki, yazdığıma
görə mənim dərsimi versin. İlk dəfə Bayraməli Aslanovu soruşdu. O ayağa
qalxdı.Fərhad müəllim
onu təriflədi, kurs işinə elmi yanaşmasını xüsusilə vurğuladı. Sonra Dilavər Əliyevin
adını çəkdi.Onu
da təriflədi.
Bir az
sükutdan sonra auditoriyaya xeyli göz gəzdirib, mənim adımı çəkdi. Ayağa durdum. Fərhad müəllim əlindəki
dəftərlə məni
hədələyirmiş kimi
"hamıdan yaxşı
sən yazmısan,-dedi,
diplom işini məndən götürərsən".
Fərhad müəllimin mənə verdiyi diplom işinin mövzusu belə idi: "Müasir türk dillərində rus dili və rus
dili vasitəsilə başqa dillərdən alınmış sözlərdən
əmələ gələn
fellər".
Fərhad müəllim
evindən mənə
diplom işini yazmağa gərəkli olan qalın-qalın kitablar gətidi. Bunlardan ən maraqlısı qazax dilçisi V. İsenqaliyevanın "Òþðêñêèå ãëàãîëû ñ îñíîâàìè, çàèìñòâîâàííûìè èç ðóññêîãî ÿçûêà. Àëìà-Àòà ,1966" kitabı idi. Mən diplom işində
əsasən bu kitaba istinad etməli idim. Maraqlıdır ki, Fərhad müəllim qazax dilçisindən fərqli olaraq, mövzunu təkcə rus dili ilə
yox, Avropa dilləri ilə də
əlaqələndirib təsdiq
etdirmişdi. Mən
10-dan artıq türkdilli
xalqların emi və bədii əsərlərini varaqladım,mövzuya aid çoxlu
nümunəlr tapdım.Diplom
işi üçün
lazım olan materialları arayıb axtarmaq məqsədilə
Moskva və Leninqradın (indiki Sankt-Peterburq) arxiv və kitabxanalarında işlədim.Müdafiə uğurla keçdi: məni -filologiya fakültəsinin qiyabiçi
tələbəsini-leytenant Şmidt adına neft maşınqayırma zavodunun tokarını Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nəsimi
adına Dilçılik
İnstitunun aspiranturasına
oxumağa göndərdilər.
İmtahan verıb qəbul
olundum. Doğrudur,
institutun direktoru, atamın məktəb yoldaşı əyani fakültədə boşluqda
qalanlardan birini qiyabi
şöbəyə-mənim yerimə qəbul etmək istədi. lakin insanlara
qiymət verməyi bacaran dövlət adamları direktora da, akademiyanın rəhbərliyinə də qaydaları başa saldılar.İnstitutun
rəhbərliyi
sərt mövqeyini
başqa şəkildə
bildirdi; mən ərəb əlifbalı
"Ziya" və
"Ziyayi-Qafqasiyyə" qəzetlərinin (1879-1884) dilini
tədqiq etməli idim. Sağ olsunlar, akademiya mənə hər şeydən əvvək əski əlifbalı yazıları
oxumağı öyrətdi.
Fərhad müəllim
mövzunun adını
eşidəndə bir
az pərt oldu O
bəlkə də
məni universitetdə
saxlaya bilmədiyinə
təəssüf edirdi.
Fərhad müəlimin
dilçılık görüşləri
mənim dilçilik
məsələlərinə ciddi yanaşma meyarımdır. Onun "Müasir türk dillərində köməkçi
nitq hissələri"(1971),
"Türk dillərinin
müqayisəli qrammatikası"(1975),"Qədim türk yazılı abidələri"(1980),"Türkologiyanın əsasları"(1981)
adlı monoqrafiya və dərslikləri, dünyanın
nüfuzlu elmi jurnallarında çap olunmuş onlarla elmi məqaləsi dilçilik elmimizin uğurlarındandır. Fərhad
Zeynalov və Samət
Əlizadənin
birlikdə
nəşrə hazırladıqları "Kitabi-Dədə
Qorqud" kitabı dünya türkoloqlarının mükəmməl
nəşr kimi müraciət etdikləri
xalq eposlarından biridir. Fərhad Zeynalovu dünya türkoloqlarına
yaxından tanıdan
ilk əsəri 1957-ci ildə
Bakıda nəşr olunan "Türk dillərində nitq hissələrinin
ənənəvi bölgüsü" monoqrafiyasıdır.
Bu gün bu
əsərin yenidən
nəşr edilməsinə
böyük ehtiyac vardır. Elmi qrammatikamızın və ona əsaslanmalı olan orta məktəb dərsliklərinin
yazılmasında bu monoqrafiya əsaslı istinad nöqtəsi kimi qiymətləndirilməlidir.
Biz bu gün sözlərin nitq hissələrinə ayrılmasında
hansı prinsipdən istifadə etməkdə çətinlik çəkirik. "Yaxşı"
sözü işlənmə
məqamına
görə həm
sifət, həm zərf, həm də modal söz kimi izah edilir. Halbuki bir çox dilçilərin fikrinə
görə bir
söz ancaq bir nitq hissəsinə
aid olmalıdır. Fərhad Zeynalovun ad günündə
dillçıliyimizin problemləri
haqqında bu gün gur səslə
danışa bilərik. Belə məqamda gur səslə danışmağı bizə
Fərhad Zeynalov öyrətmişdir.Mən yazdığım
məqalələrdən birinin
adını diçiliyimizin
Axilles dabanı" adlandırmıdım.Mən burada
orfoepik qaydalarımızdakı
boşluqlardan söz açmışdım. Sonradan
məlum oldu ki, bizim Axilles
dabanlarımız çoxdur.Mən
burada bir çox məsələlərdən
danışmaq istərdim. Mən 2012-ci ildə Avropa Azərbaycan Məktəbinin Azərbaycan
dili və ədəbiyyatı kafedrasının
müdiri kimi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
Dilçilik İnstitutu
ilə işgüzar əlaqələr yaratmağa
cəhd etdim. İnstitutun ovaxtkı direktorunu və bir neçə elmi əməkdaşını
məktəbə dəvət
etdik. Geniş fikir mübadiləsi
apardıq. Tədbirdə məktəbin ixtisas müəllimləri də,
yuxarı sinif şagirdləri də fəal iştirak etdilər. Elmi, elmi-pedaqoji sahədə birgə müəyyən
işlər görmək
müəyyənləşdirildi.Sonralar institut rəhbərliyinin dəyişdirilməsi
bu əməkdaşlığı
bir az səngitsə
də, bu il yenidən əlbir
tədbirlər keçirmək
nəzərdə tutulmuşdur.Bu
ilin sentyabrında Mirzə Kazım bəyin 1839-cu ildə nəşr edilən "Türk-tatar
dillərinin qrammatikası(
Ãðàììàòèêà òóðåöêî-òàòàðñêîãî ÿçûêà") kitabının 175 illik təntənəsini keçirməyə
hazırlaşırıq.
Nazim Nəsrəddinov,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar
müəllimi,
Avropa Azərbaycan Məktəbinin Azərbaycan
dili və ədəbiyyatı kafedrasının
müəllimi,
Təhsil
Nazirliyinin Elmi-Metodik Şurasının
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bölməsinin
üzvü,
TQDK-nın Azərbaycan
dili fənni üzrə eksperti.
Olaylar.- 2014.- 25 iyun.-
S.11.