Azərbaycan diasporunun

İraqda məskunlaşma tarixi

Azərbaycan diasporunun fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdən biri də Iraqdir. Antik coğrafiyada Mesopotomiya adlanan ərazi VII əsrdə ərəblərin nəzarətinə keçdikdən sonra İraq adlandırıldı. Mühüm geosiyasi və iqtisadi mövqeyə malik olan İraq əhalisinin 91-95 faizini müsəlmanlar təşkil edir ki, bunun da 20 faizi türkmən adlandırılan azərbaycanlılardır. İraqda yaşayan soydaşlarımız özlərini və bizi türkmən adlandırırlar. Elmi ədəbiyyatda "türkmən" etnoniminin "tərəkəmə" sözunun cəmi olan "tərəkəmun"dan meydana gəlməsini, bəzilərində isə "türkmanənd" biçimində işlənməsinə rast gələ bilərik ki, bu da "türkə bənzər" deməkdir. Ərəb mənbələrində türkmənlərin Türkmənistan, Əfqanıstan və İranda yaşamış türkmən tayfası olduğu qeyd edilir. Bununla tarixi faktları təhrif edən ərəb mənbələri kökündən yanılırlar. "Əsl türk, ulu türk" mənasını verən türkmənlər barəsində İslam Ensiklopediyasında deyilir: "İraq türkmənləri, yəni, oğuzcanın azəri türkcəsini qonuşan türklər".

Bəzən türk mənbələri türkmənlərin Osmanlı türklərinin bir qolu olduğu barədə fikir söyləyirlər, oxşarlıq kimi türkmənlərin dilində Osmanlı türklərinin leksikonuna məxsus sözlərin olmasını göstərirlər. Düzdür, bu bilgidə bəzi həqiqətlər var, lakin türkmən yazı dilində Osmanlı türkcəsinin elementləri özünü göstərməsinə baxmayaraq, xalq dilinə olan nüfuzu qüvvətli olmayıb. Bəzi fərqləri nəzərə almasaq, İraq türkmənlərinin ləhcəsi Azərbaycan dilindən fərqlənmir. Bütün faktlar, dil, ənənə, musiqi, folklor, mətbəx, inanc və digər eynilik türkmənlərin məhz Azərbaycan türkləri olmasını təsdiq edir. İraq türkmənləri ölkənin şimalında əsasən Kərkük vilayətində: Kərkük şəhəri, Tuz Xurmatu, Altun körpu, Təzə Xurmatu Daquq, Badava, Bəşir, Böyuk hasar, Biləvə, Qara bulaq, Qızıl yar, İttixar, Yaycı, Yarvərli, Yengicə, Kokuz, Cumbədlər, Leylan, Ömər, Məndən, Tərcil, Tisin, Toxmaqlı, Türgələn, Çardaxlı kəndlərin də, Kifri, Tərətəppə, Əbud, Birəvculu, Bostamlı, Talxanlu, Qaranaz, Ənbuhəsən, Ənbusabah, Əmirli, Əski Kifri, Yeşil təpə, Kəhriz, Kinkirban, Kotə burun, Laqum, Məftun, Parapara, Pirvaz, Pirəhməd, Səyyad, Suleyman bəy, Hel Mənzil, Uctəpə, Xasadarı, Hasarlı, Hələvə, Cabbarlı, Şirvanə kimi şəhər və qəsəbələrdə yaşayırlar. Bundan başqa, Liyalə vilayətində, Şahraban, Dəlli Abbas, Məndəli Qarağan, Qızlarbat, Qızılca, Mənzəriyyə, həmcinin Ərbil, Mosul, Bağdad, Samirə kimi iri şəhərlərdə də türkmənlərin sayı az deyil.

İraqda türkmənlərin məskunlaşması eramızın VII əsrinə təsadüf edir. İlk zamanlar hərbi heyət olaraq Bağdadda xidmət edən türkmənlər sonradan ciddi nüfuz qazanmış və həmişəlik burada qalmışlar. Xüsusilə də, xəlifə Möhtəsim öz ətrafına xeyli türkmən toplamışdı. Xilafətin Səlcuq türklərinin nüfuzu altına keçməsindən sonra soydaşlarımızın siyasi, huquqi və mədəni inkişafı dirçəldi. Mosul (1127-1228), Ərbil (1144-1232) atabəylikləri yarandı, xüsusilə, şimal əyalətlərindən İraqa köçürülən türklərin vəziyyəti yaxşılaşdı. Tədricən Bağdad və onun ətrafında yerləşən ərazilər türkmənlərin nəzarətinə keçdi. Cəlayirilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər dövrundə İraq türkmənləri bütün sahələrdə yüksək dövlət postlarında təmsil olunurdular. Türkmənlərin elm, ədəbiyyat, memarlıq, musiqi sahəsində uğurları artmağa başladı. Azərbaycan türkcəsi fars və ərəb dilləri kimi üstün mövqe qazandı. Qaraqoyunluların hakimiyyəti illərində türk dili dövlət səviyyəsində nüfuz qazandıqdan sonra mədrəsələrdə ana dilimizdə tədrisə başlandı.

İraq türkmənləri Bağdad ətrafı ərazilərdə sıx-sıx məskunlaşıb, bəzi yerlərdə sayca ərəblərdən üstun olmaqla, doğma mədəniyyəti, musiqi və ədəbiyyatı, ənənələri təbliğ edirdilər. Burada yerləşən dini ziyarətgahlara, ticari məqsədlə İraqa edilən səfərlər İraq türkmənləri üçün çox rahat və sərbəst idi. Osmanlı İmperiyasının qüvvətlənməsi, yeni ərazilər əldə etmək iddiası 1514-cü ilin məşhur Çaldıran döyüşündən sonra İraqın bu dövlətin nəzarətinə keçməsinə şərait yaratdı. Şah Abbasın dövründə qısa müddətə geri qaytarılan İraq sultan VI Murad tərəfindən yenidən Osmanlı İmperiyasının tabeliyinə keçirildi. Osmanlı dönəmində İraqa Anadoludan türk ailələri köçürülməyə başlandı. XVIII əsrin əvvəllərində isə Qarabağ xanı Pənahəli xan bu ərazidən əvvəllər İraqa köçürülmüş elatları geri qaytarmağa cəhd göstərdi. I dünya müharibəsinə qədər Osmanlı İmperiyasının tabeliyində qalan İraqda soydaşlarımızın hüquqları, mövqeyi qismən də olsa qorunurdu. 1920-ci ildə qurulan İraq hökumətində bir Kərkük azərbaycanlısı nazir postuna təyin olundu.

1922-ci ildə İraq-Böyük Britaniya sazişinin 3-cü maddəsinə görə, azərbaycanlılar ana dilində təhsil almaq hüququ əldə etdilər. Lakin onlara verilən hüquqlar sonradan İraq hökuməti tərəfindən kobud şəkildə pozuldu. 1958-ci ildə İraq da respublika qurulmasında yaxından iştirak edən türkmənlər ilk illər müəyyən hüquqlar əldə etdikdən sonra 1959-cu ilin 1 fevralında Bağdadda türkmən dilində radio açıldı. 1960-cı ildə Bağdadda Türkmən Qardaşlıq Klubu (sonradan Ocaq oldu) yaradıldı. İraq türkmənlərinin iradəsilə təşkil olunan klub onların rəsmi nümayəndəliyi kimi sosial-mədəni sahədə fəaliyyət göstərməyə başladı. 1961-ci ildə "Qardaşlıq" jurnalının nəşrə başlaması klubun ilk mühüm işlərindən idi. İraq türkmənlərinin tarixini, həyat tərzini, dünya göruşünü əks etdirən jurnal 156 saylı 1977-ci il 6 fevral tarixli qərarla BƏƏS Partiyasının nəzarətinə keçdikdən sonra nüfuzunu itirdi. 1968-ci il 17 iyun inqilabından sonra İraq türkmənlərinə ana dillərində təhsil almaq, doğma dildə jurnal, qəzet nəşr etmək, Kərkuk televiziya və radiosunda verilişlər açmaq vədləri verildi. Lakin BƏƏS Partiyası hakimiyyətdə möhkəmləndikdən sonra 1971-ci il dən başlayaraq, "Bağdaddan Kərkukədək hamı ərəbləşməlidir" siyasəti yeridilməyə başlandı. Rəsmi olaraq verilən huquq və vədlərin cox hissəsi həyata kecmədi. Buna etiraz edən turkmən tələbələr, ziyalılar cəzalandırıldılar. İraq turkmənlərinin assimilyasiya olunması prosesi sürətləndirildi. Onların malik olduqları torpaq sahələri, mülklər müxtəlif bəhanələrlə zorla əllərindən alındı. Azərbaycanlılar xristian, ərəb və kürdlərdən fərqli olaraq, seçkilər zamanı öz namizədliklərini irəli sürə bilməzdilər. Azərbaycan dili ərəb dilinin ağır təsiri altına duşdu. Doğma dildə təhsil almaq huquqlarını itirən soydaşlarımıza hərbi, polis sistemində işləmək, bu yondə təhsil almaq qadağan olundu. Kərkuk və digər ərazilərin adları ərəbləşdirildi. Neftlə zəngin torpaqlarda yaşayan azərbaycanlılar zorla ucqar ərəb kənd və qəsəbələrinə köçürüldülər. Azərbaycan məktəbləri bağlandı. Rəsmi dairələrdə bu dildə danışmaq qadağan edildi. 7 yaşından sonra ərəb düşərgələrinə aparılan azərbaycanlı uşaqlara ərəb dili, mədəniyyəti və ideologiyası öyrədilirdi. Ərəb oğlanlarını azərbaycanlı qızlarla evləndirməyə həvəsləndirmək üçün hökumət belə gənclərə böyük miqdarda pul vəd edirdi. Cənubdan yüzlərlə ərəb ailəsi soydaşlarımızın yaşadıqları ərazilərə köçürülərək geniş səlahiyyət və imkanlar qazanırdılar. Turkmənlərin alqı-satqı hüquqları əllərindən alındı. 1980-ci ildən sonra soydaşlarımız torpaq, ev, dukan satın ala bilməzdilər. Şəxsiyyət vəsiqəsi alarkən türkmənlərin milliyyəti zorla dəyişdirilirdi, onlar ərəb və kürd millətindən olduqlarını yazmağa vadar edilirdilər. Dövlət işlərində türkmənlər çalışa bilməzdilər.

Soydaşlarımıza məxsus tarixi mədəniyyət abidələri dağılırdı. Məsələn, Kərkukdəki Daş körpu, Kərkuk qalası uçurduldu. Türkmənlər zorla kürd və ərəblərin çox olduqları bölgələrə sürgun edilirdilər. Ərəb bölgələrinə köçənlər ev əşyalarını götürə bilərdilər. Lakin kürdlərin ərazisinə köçənlər üst paltarlarından başqa heç nə apara bilməzdilər. Bu cür haqsızlıqlara dözməyən yüzlərlə soydaşımız Danimarka, İsveç, Türkiyə və digər Avropa ölkələrinə mühacirət etməyə məcbur oldu. Nüfuzlu, cəmiyyətdə mövqe qazanan türkmənlər həbs edilir, gözdən salınırdılar.

Səddam Hüseynin hakimiyyət illərində İraqdakı soydaşlarımızın vəziyyəti daha da pisləşdi. Təzyiqlər yolu ilə türkmənlərin qonşu ölklərə köçməsini gücləndirən Səddam Hüseyn rejimi boş qalan ərazilərdə kürdləri və ərəbləri yerləşdirirdi. 8 illik müharibə illərində qardaşı qardaşa silah qaldırmağa vadar edən İraq və İran rejimlərinin amansız, mənfur siyasətənin qurbanları əsasən hər iki ölkədə yaşayan və hər iki səngərdə vuruşan türkmənlər idi. İraq türkmənlərinın 1990-cı ilin İraq Konstitusiyasında adları belə çəkilmir. Konstitusiyada "İraq xalqı yalnız ərəb və kürdlərdən ibarətdir" bəndini qeyd etməklə insan hüquqlarını kobudcasına pozan, beynəlxalq hüquq normalarını tapdayan Səddam Hüseyn rejimi, aydındır ki, soydaşlarımızı bu iki xalqın içərisində "əritməyə" çalışıb. Ərəblərdən sonra İraqda ikinci böyük xalq olan soydaşlarımızın dili, mədəniyyəti son illərdə sərt şəkildə sıxışdırılmaqda, folklor abidələri, ənənələri, mətbəx, milli varlığı yox edilməkdədir. Soydaşlarımızın kütləvi informasiya vasitələrinə çıxışı yox dərəcəsindədir. Hazırda İraq türkmənləri ölkə daxilində və kənarda müxtəlif birliklər quraraq öz sosial- mədəni hüquqlarının bərpa edilməsinə çalışırlar. Bu sırada İraq Milli Azadlıq Hərəkatı, Şimali İraq Türkmən Cəbhəsi, Türkmən Milli Cəbhəsi, İraq Milli Türkmən Partiyası, Müstəqillər Partiyası, Qardaşlıq Ocağı, İraq türkmənlərinin Mədəniyyət Dərnəyi, İraq Türkmənlərinin Mədəniyyət və Yardımlaşma Dərnəyi, Türkmənistan Elli Gənclik və Tələbə Birliyi, Türk Milli Vəqfi, Kərkük Vəqfi kimi qurumlar var. Bu təşkilatlar İraqda başlanan hərbi əməliyyatlar zamanı burada yaşayan soydaşlarımızın zərər görməməsi və tarixi abidələrimizin qorunması üçün müəyyən işlər görmüşdür. İraqda 1400 illik tarixə malik olan türkmənlər – azərbaycanlılar tarixin müxtəlif dövrlərində bütün çətinliklərə baxmayaraq, öz kimliklərini, mənəviyyatını, ana dilini unutmamış, ulu babalardan qalan, misilsiz dəyərə malik ənənələri nəsildən-nəsilə öturərək bu günümüzə çatdırmışlar.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2014.- 28-30 iyun.- S.15.