Molla Vəli Vidadinin

yaradıcılığında qürbət mövzusu

XVIII yüzil Azərbaycan şerinin görkəmli nümayəndələrindən biri də Molla Vəli Vidadidir. Vidadinin yaşadığı dövr klassik şerdən daha çox xalq şerinin inkişaf etdiyi bir dövr olduğu üçün onun yaradıcılığında xalq şerinin örnəklərinə daha çox rast gəlinir. Məhz buna görə də onun dili hətta özündən çox illər sonra yaşayıb, klassik şerlə yazıb yaratmış şairlərin dilindən daha sadədir. Şairin yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi dövr həm də onunla səciyyələnir ki, ədəbiyyatımızda vətən həsrəti, qürbətdən şikayət daha çoxdur. Bu da heç şübhəsiz ki, dövrün hadisələri ilə bağlıdır. Səfəvilər hakimiyyətinin sonuna yaxın hərcmərclik, ölkənin ruslar və osmanlılar tərəfindən işğal olunması, Nadirin ölkəni qılınc gücünə birləşdirməsi, Nadirə qarşı üsyanlar və son olaraq xanlıqlar dövründəki anarxiya və xaos əhalinin bir hissəsini öz doğma yerlərini tərk edib qürbətə, özəlliklə də nisbətən əmin-amanlığın hökm sürdüyü Gürcüstana köçməyə vadar etmişdi. Vidadi də bir müddət qürbətdə yaşadığından bütün yaradıcılığı boyu qürbətdən dad qılmışdır.

Qürbətə həsr etdiyi şerlər onun yaradıcılığının əsas özəyini təşkil edir. Bu isə qeyd etdiyimiz kimi onun daha çox xalq şeri üslubunda yazdığı şerlərində özünü göstərir. Çünki, qəmi, kədəri əruz vəznində yazılmış şerlərə nisbətən xalq şerində, özəlliklə də bayatılarda daha yaxşı vermək olur.

Həyat üzərində apardığım müşahidələrdən, yaşlı insanlarla etdiyim söhbətlərdən belə bir qənaətə gəlmişəm ki, insan yaşa dolduqca kövrəlir, ata-anaya daha çox ehtiyac hiss edir, onları daha tez-tez anmaq istəyir, doğma vətəni üçün, doğmaları üçün daha çox darıxır.

Hər məzara düşər olsa güzarın,

Yada düşər ata-ana məzərın.

Vidadi, xəstədək artar azarın,

Bir gün olar vətən deyib ağlarsan.

Yada düşər bağçaların, bağların.

Ala qarlı, boz dumanlı dağların

Qocalırsan, keçər cavan çağların,

Bir gün olar vətən deyib ağlarsan.

Digər bir şerində isə Vidadi təkcə şikayətlənmir, sadəcə fəryad qoparır, qan ağlayır.

Vidadi, xəstəyəm, günlər sanaram,

Dərd əhliyəm, qəm hərfini qanaram,

Qəriblikdə yada düşər yanaram,

Aşna, yoldaş, yar, müsahib, ellər hey.

Vidadinin qəriblik hisslərini başa düşmək heç də çətin deyildir. Bilindiyi kimi Vidadi ömrünün müəyyən hissəsini saraylarda yaşamışdır. O, əvvəlcə Qarabağın Gülüstan məlikliyinin sarayında, daha sonra isə Kartli-Kaxetiya (Gürcüstan) çarının sarayında yaşamışdır. Məhz saray həyatı idi şairi bədbinləşdirən də, onu “qəm mülkünün sultanı” edən də. Ona görə də şair, onu bədbinlikdə, ağlayıb sızladığına görə günahlandıranlara “məni, rəngü-ruyi, cismi, taqəti, canı, küllü-varı əlindən çıxana dağ-daş, ulus, oymaq, el-oba öz başına deyil ki, ağlamasın”.

Şairin saraya getməsi tarixi dəqiq bəlli deyildir. Lakin onun Vaqif tərəfindən saraya dəvət olunmasını və Vaqifin saraya 1959-cu ildə gəlməsini nəzərə alsaq bu tarixi 60-cı illərin əvvəllərinə aid etmək olar. İlk əvvəl

Ölüncə çıxmanam ta Gülüstandan

- və ya

Xan buyuran qulluqlarda qaim ol,

Gör düşmənə nə həqarət eylərsən.

-deyən şair bir müddət sonra bu yaltaqlıq və riyakarlıq yuvasına uyuşa bilməyib oranı tərk edir. Anlayır ki, bir insan üçün, bir şair üçün ən yaxşısı doğma eli, obasıdır. Saraya, var- dövlətə nifrət edən şair ona xanın qılığına girib ondan “xələtdən, puldan” almasını məsləhət görən Vaqifə kəskin etiraz edirdi:

Çox bulanma bu dünyanın qanına,

Vəfa yoxdur sultanına, xanına,

Danasını bir gün qoymaz yanına,

Bizim inək kimi təpər, ağlarsan.

Digər bir şerində isə o, ətrafındakılara Allaha sığınmağı, xanlardan, sultanlardan uzaq olmağı məsləhət görürdü.

Daim haqdır Vidadinin deməyi,

Doğruların hərgiz itməz əməyi

Hər kimin ki, mövla olur köməyi

Nə işi var sultan ilə, xan ilə.

Vidadi öz qələmini həm klassik, həm də xalq şeri janrında sınamışdır. Yaradıcılığının az olmasına baxmayaraq o, nə yaradıbsa yüksək sənətkarlıqla yaradıb. Hər iki vəzndə (heca və əruz) yazdığı şerlərinin əsas mövzusu vətən həsrəti, yurd nisgili, doğmalırından ayrı düşmüş bir qəribin ah-naləsi, zəhmətə bağlılıq, insanları xeyirxahlığa, səmimiyyətə, hakimləri ədalətə səsləməkdən və eyni zamanda zəmanəyə qarşı üsyandan ibarətdir. Lakin, keçmiş marksistlərdən öyrəndiyim bir fikri (indi ədəbiyyatda onlardan sitat gətirrmək dəbdə olmasa da) çox xoşlayıram. İnsanın insanı istismar etdiyi bir cəmiyyətdə hakimlər istəsələr belə ədalətli ola bilməzlər. Bu, ona bənzəyir ki, coşqun, lilli bir dağ çayı təmiz suyu da öz ağuşuna alıb aparır. Buna görə də Vidadinin ədalətli hakim istəkləri zamanında utopiyadan başqa bir şey deyildi.

Vidadinin yaradıcılığında istər öz dövrü üçün, istərsə bu günümüz üçün aktual olan əsərlər var. Onun “Müsibətnamə” tarixi mənzuməsində vətən naminə bir-birlərinə kömək etmək əvəzinə hakimiyyəti bir-birinin əlindən almağa cəhd edən, bu yolda hətta bir-birinə qəsd etməkdən belə çəkinməyən satqınları ifşa edir. Bu əsər xanlıqlar dövrünün real mənzərəsini vermək və bu gün bizə, bizimçün çox vacib olan milli birlik hissi aşılamaq baxımından qiymətlidir.

Belədir dövran işi, hər gündə bir al eyləmiş,

Aqili nadan ilə pəjmürdə əhval eyləmiş

Üz verib namərdə, hərdəm mərdi pamal eyləmiş

Ei Vidadi, gəl ki, bu heyrət məni lal eyləmiş,

Gör nələr qıldı fələk Müştaq tək insanə, bax.

Tərkdünyalıq Vidadinin bütün yaradıcılığına hakim kəsilsə də klassik vəzndə yazdığı şerlərinə nisbətən lirik şerlərində şair nisbətən nikbindir, həyata xoş baxışlıdır. Sevgilisinin vüsalına xoş ümüdlər bəsləyir. Onun lirik şerlərinin qəhrəmanı olan aşiq gecə-gündüz sevgilisinin vüsalının həsrətini çəkir. Ona öz şirin canını belə qurban verməyə hazırdır. Sevgilisinin cəmalını cənnət gülünə, dişlərini gövhərə bənzədir. Çiyinlərinə tökülmüş siyəh tellər, qara qaş-gözü adamın imanını əlindən alır. Tər cəmallı, xoş bədənli, xəttü-xallı sevgilisinin başına pərvanə kimi dolanır. Çünki, onun bu dünyada ös sevgilisindən başqa güvənc yeri yoxdur. Amma bu sevgi şerlərində də də bəzən qürbətdən şikayət var. Şerlərində təsvir etdiyi aşiq qəribdir. Qərib yerdə ölən aşiq öz sevgilisini çağırır, ondan imdad diləyir, ondan başqa heç kimim yoxdur deyir. Vidadi gözəlin hüsnünü Quran ayələri ilə müqayisə edir. Və bu kitabı kim oxumayıbsa “Nə bilir ki, hədis nədir, ayə nə” - deyir.

Qürbət nisgili onun Vaqiflə deyişməsində daha təsirli verilir. Ədəbiyyatımızın gözəl bədii örnəklərindən sayıla bilən, “Ağlarsan” adlanan bu deyişmədə Vidadi öz yaradıcılıq ənənəsinə-bədbinliyə sadiq qalır. Onu, bu dünyanın dərd-sərini unudub ömrünü xoş keçirməyə çağıran Vaqif hələ irəlidə onu hansı faciələrin gözləməsindən əsla xəbərdar deyildi. Amma Vidadi artıq bu faciələri şəxsi həyatənda yaşamışdı. Ona görə də nikbin Vaqifə nisbətən Vidadi bədbin idi. Bu zaman o, artıq həyatın hər cür eybəcərliklərinin şəxsən şahidi olmuş, dünyanın vəfasızlığının dadını şəxsi həyatında görmüşdü. Lakin göründüyü kimi Vidadinin bu dünyanın var-dövlətindən əl üzüb, xanlardan vəfa ummamaq çağırışlarına Vaqif qulaq belə asmır, həyata baxışında özünü haqlı sayırdı. Vidadinin “yadlarla adamın ömrü çürüyür, yad ellərdə insana tənə etdikdə bu söslər ürəyə ox kimi batır. Qürbətdə birini şad görəndə qəmlənirsən, doğma eli-obanı gələndən gedəndən soruşursan” kimi nəsihətləri hələ ki, Vaqifə yaddır. O, Vaqifi günah içlərdən çəkindirərək deyirdi:

Səni hər kim görsə haqq dərgahında,

Qatar qabağına qovar, ağlarsan.

Vaqif isə qeyd etdiyimiz kimi həyatın gərdişini vecinə almır, bu dünyanın əzabını belə toy-bayram adlandırırdı. ömrünü xoş keçirməyə çalışırdı:

“Ağlarsan” özlüyündə hər birinin özünü haqlı sayan iki müxtəlif təriqətin deyişməsidir. Və onların hər biri əqidələrinə sadiq qalırlar. Burada hər iki şairin daxili və xarici aləmi açılır. İki əks təriqətə mənsub olsalar da bu onların dostluğuna heç bir xələl gətirmir. Deyişməni oxuduqca anlaşılır ki, Vidadi dövrünün savadlı şəxslərindən olub və ən azı mükəmməl dini təhsil almışdır. Deyişmə eyni zamanda öz dövrünün dini ictimai siyasi mənzərəsini vermək baxımından da qiymətlidir. Burada şair dövrünün haqsızlıqlarını, hərc-mərcliklərini ustalıqla verir. Vaqifi ehtiyatlı olmağa çağırır, sözü harda gəldi danışmamağı məsləhət görür.

Bu sözləri ləzgi içrə buyurma,

Səni qalmıqlara satar, ağlarsan.

Vidadinin bir yüzillik ömründə yaratdıqları kiçik bir kitabçadan ibarət olsa da onun dərin məzmunlu, XVIII yüzil xalq həyatını əks etdirən şerləri şairə Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi bir mövqe qazandırmışdır.

Yeqzar Cəfərli

yeqzar_91@mail.ru

Olaylar.- 2014.- 13 mart.- S.12.