Novruz bayramının

tarixi və çərşənbələr

Novruz bayramının mənşəyi, onunla bağlı əsatirlər, miflər qədimdir. Tədqiqatçılar Novruz bayramının məhz Yaxın Şərqin qədim əkinçiliklə məşğul olan xalqları arasında meydana gəldiyini söyləyirlər.

Novruz bayramının ayrı-ayrı tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlərin (əfsanəvi İran şahları Kəyumərs (Avestada Qaye Mərdan), Cəmşid və başqaları) adı ilə bağlamağa çalışmışlar. İslam dini Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrində yayıldıqdan sonra Ərəb xilafəti bu ölkələrin xalqlarının adət-ənənələrini, bayramlarını təqib etməyə başladı. Əsrlər boyu dini xadimlər, müxtəlif təriqət nümayəndələri bu bayramı təbii və tarixi köklərindən ayırmağa çalışmış, ona dini, mövhumi libas geyindirməyə cəhd göstərmşlər. Hətta bəzi din xadimləri belə bir fərziyyəyə uydurmuşlar ki, Novruz bayramı guya IV xəlifə Əlinin hakimiyyətə gəldiyi günlə əlaqədardır. Halbuki imam Əli iyul ayında hakimiyyətə gəlmiş, Novruz isə yazda bayram edilir. Əslində, xalqın bayramla əlaqədar keçirdiyi mərasimlər heç bir dini ehkamlar ilə bağlı deyildir. Əksər xalqlar bahar bayramının əsil mahiyyətindən doğan bir sıra adət-ənənələri, oyunları indiyədək saxlamışlar.

Orta əsr müəllifləri Şərq ölkələrində İslam dini yayıldıqdan sonra da Novruz bayramında yaz ənənələrinin, əkinçilik təqvimi etiqadlarının möhkəm yer tutduğunu göstərirlər. Əbu Reyhan əl-Biruni (XI əsr) Novruz bayramı haqqında müxtəlif rəvayətlərdən onun yaranması səbəblərindən, bu bayram münasibətilə xalq arasında yayılmış adət-ənənələrdən bəhs etmiş, Novruz bayramının təbiətin oyanması, əkinçilik təsərrüfatının başlanması ilə bağlı əsil dünyəvi bayram olduğunu qeyd etmişdir. Nizamül Mülk (XI əsr) "Siyasətnamə" əsərində Novruz bayramından yazın gəlişi ilə əlaqədar keçirilən kütləvi xalq bayramı kimi bəhs etmişdir. Novruzun gəlişi klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan poeziyasında geniş yayılmış "Bahariyyə" adlı lirik şeirlərdə də təsvir və tərənnüm edilir.

Novruz bayramında çərşənbələr

İnsan, kainat 4 ünsürdən - su, od, torpaq və küləkdən yaranıb. Hər il 4 çərşənbə Novruzdan, günün bərabərləşməsindən əvvəl qeyd olunur. Aşıqlarımız da «Ab, atəş, xak, baddan yarandım» deyiblər vücudnamələrində, yəni su, od, torpaq və yelə bağlıdır insan.

Birinci su çərşənbəsi adlandırılırdı. Yəni bahara doğru çayların azacıq buz bağlayan yerləri əriyib çaylara tökülür. Torpaq yavaş-yavaş islanmağa başlayır. Qızlar bulaqlardan sərin, şirin su gətirərdilər, evin ətrafına çiləyərdilər, üzlərini yuyardılar.

İkincisi od çərşənbəsi adlanır. Ona görə ki, bahara doğru günəş yavaş-yavaş torpağı qızdırır, isindirir, onu yaratmaq üçün hazırlayır. Od çərşənbəsində tonqallar qalayardılar. Hər ailə üzvünün adına bir dənə şam yandırardılar. Xonçalar düzəldilərdi.

Üçüncüsü yel çərşənbəsidir. Bəzi bölgələrimizdə çox əziz tutulur. Yəni yel artıq azacıq oyanmış torpağı, təzəcə çığmış yaza həsrət gülləri tərpədir, tumurcuqlanan ağacları yellədir. Axırıncısı torpaq çərşənbəsidir. Torpağı ana təbiət – Allahımız su ilə islatdı, günəşlə isitdi, onu yaratmağa hazırladı. Ona görə də ilk yaz əkinini xışla-kotanla məhz torpaq çərşənbəsi günündə başlayardılar. Nənələrimiz «Səməni, saxla məni, ildə göyərdərəm səni»- deyib buğda isladardılar.

Nədənsə öncəki kimi Novruz

böyük səbirsizliklə gözlənilmir

Hər il Novruza böyük həvəs, canfəşanlıqla hazırlaşardıq. Evlərdə xonça tutular, səməni göyərdilər, şamlar yandırılardı. Qız-gəlinlər, ana-bacılar bir yerə yığışaraq şəkərbura, paxlava, qoğal, badambura və bu kimi sfürə üçün digər ləziz nemətləri bişirərdi. Uşaqlar qapılara papaq atar, ev sahibləri isə onlar üçün süfrəsindən papaqlara ən ləziz nemətləri doldurardılar. Əkinçi məhsul əkəcəyi torpağın şumuna başlayar, bağban meyvə ağaclarının quru budaqlarını kəsib atardı. Uşaqlar Novruz gülü, qar çiçəyi üçün meşələrə, çöllərə üz tutardılar. El-obada, hər ailədə Novruz Bayramının gəlməsinə azı bir ay qalmış hazırlıq işlərinə başlayardılar. Qapı-baca təmizlənər, paltar-palaz, qab-qacaq yuyulardı. Novruzda hər kəs yeni libasda, bahar ab-havasında görünməyə çalışardı. Subay qızlar qulaq falına çıxardılar. Çərşənbə axşamları niyyət tutaraq qonşuların qapısını pusardılar. Bu zaman eşidilən sözü yozar və bu ilin onun üçün necə keçəcəyini təxmin edərdilər. Odur ki, Novruz bayramı axşamında evlərdə könül açan, ümid verən söhbətlər danışılardı. Novruz bayramında ən çox yayılmış adətlərdən biri də qurşaq salmaqdır. Daha çox uşaqlar, cavanlar qaranlıq düşəndə evbəev gəzib bacadan, pəncərədən qurşaq sallayıb bayram payı alardı.

Başmaqları qapıya sarı atardıq. Başmağın ucunun qapıya doğru olması belə yozulurdu ki, həmin qız bu il ailə həyatı quracaq. Ucu evə doğru düşməsi isə el arasında qızın bu il də evdə qalacağı kimi yozulardı...Beləcə subay qızlar hər il Novruzu səbrsizliklə gözləyər, bu il başmaqlarının ucunun üzü qapıya sarı düşəcəyini diləyərdilər. Novruz çərşənbələrində şirnidən dadıb onu balışın altına qoyardılar ki, yuxuda gələcək nişanlılarını görə bilsinlər. Tez ailə həyatı qurmaq istəyən qızlar üzük falına da baxardı. İnsanlar gül-çiçək alıb əzizlərinin məzarlarını ziyarət edərdilər. Novruz bayramı günündə adamlar taza paltarlarını geyib bir-birinin evinə bayram təbrikinə gedər, hədiyyələr aparardı. Bayramlaşmağa gələnlər üçün süfrəyə Novruz munasibətilə bişirilmiş şəkərbura, paxlava, qoğal və başqa şirniyyatlar, çərəzlər düzülürdü. Yumurtalar da al-əlvna rənglərə boyanardı. Hər kəs öz yumurtasının salamat qalacağı ümidi ilə özünə rəqib tapıb yumurta döyüşdürərdi. Kimiləri yumurta döyüşdürmək üçün hətta mərcə də girərdi...Böyüklər də bu bayramda sanki uşaqlaşardı.

Xoş ovqatı ilə Novruz hər zaman ailələrə sevinc, ruzi-bərəkət bəxş edib. Nədənsə son illər Novruzun yalnız bəzi adət-ənənələri yada düşür. Artıq bu bayramı demək olar ki, bir çoxları adi bir gün kimi qarşılayır. İnsanlarda Novruz sevinci, əhval-ruhiyyəsi hiss olunmur. Bəlkə də güzəranın pisləşməsi buna təsir edir. Bəlkə də insanların iş həyatına alışması...ya başqa amillər... Böyüklərlə yanaşı, körpə balalarda da Novruz sevinci, xoş ovqatı hiss olunmur. Qapılardan uşaqların ayaq səsləri kəsilib. Məhəllələrdə əvvəlki kimi tonqalların tüstüsü asimana ucalmır. Öncəki illərdə hər məhəllədə azı bir tonqal qalanardı. Amma indi, təəssüflər olsun ki, iki-üç məhəllədə bəlkə bir tonqal qalanar ya qalanmaz. Əvvəlki kimi nə papaq atan var, nə də ki tonqal qalayan. Qohum-əqərəbalar da yadlaşıb. Bir-birinin evinə bayramlaşmaq üçün gedənlər, yığışıb süfrə naz-nemətləri bişirənlər də yoxdu...

Nigar Məhərrəm

Olaylar.- 2014.- 20-31 mart.- S.13.