Nizaminin yaradıcılığında cərəyanlaşma

Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından olan N.Gəncəvinin yaradıcılığının ayrı-ayrı sahələri yetərli qədər tədqiq olunmuş, amma şairin yaradıcılığında cərəyənlaşma məsələləri nisbətən az işlənmişdir.

Nizaminin tarixə baxışı obyektivdir. Onun əsərləri intibah dövrü tariximizi öyrənmək üçün çox dəyərli qaynaq sayıla bilər. Bu ilk olaraq onun əxilik təriqəti haqqında verdiyi bilgilərdən aydın olur. Nizami əxilik əqidəsinə malik insanların yaşayacağı ideal bir cəmiyyətin arzusunda olmuşdur. O, özü də bu təriqətin fəal üzvlərindən olub, Əxi Fərrux Zəncaninin müridi idi. Orta əsrlərin feodal dünyasında böyük nüfuza malik olan əxilər sənətkarları, şair və alimləri yadellilərin qətl və qarətindən qoruyar, müharibələrdə ərlərini itirmiş dul qadınları himayə edirdilər.

Nizami özündən öncəki tariximizi çox gözəl bilirdi. Görünür, o, ölkəmizin əfsanələrdən başlayan tarixinə-Nuxada, Bərdədə və Qafqaz dağlarında yaşayan Amazon (həməzən-zənən-qadın) tarixinə bələd idi. “Xosrov və Şirin”də Məhinbanu, Şirin, “İsgəndərnamə” də Bərdə hökmdarı Nüşabə və Nüşabənin İsgəndərlə görüşü (nəzərə alsaq ki, tarixdə Amazon qadınlarının İsgəndərlə görüşü haqqında əfsanə mövcuddur) heç şübhəsiz öz kökünü buradan götürürdü. Onun bu əfsanələrdən bəhrələndiyi açıq-aydın görünür.

Tarixdən bəllidir ki, Makedoniyalı İsgəndər Qafqazda olmamışdır (bu barədə heç bir tarixi məlumata rast gəlinmir). Onun Azərbaycana gəlişi və Nüşabə ilə görüşü və bu müdrik qadın tərəfindən mənən məğlub edilməsi şair təxəyyülünün məhsulu idi. Nüşabənin İsgəndəri tanıyıb ona toxunmaması, sonradan ruslara mübarizədə ondan istifadə etməsi bir azərbaycanlı qızının uzaqgörənliyi idi.

Nizami real tarixi hadisələri romantikləşdirə, romantik hadisələri isə asanlıqla real hadisələrlə bacarıqla bağlaya bilirdi. Məsələn, Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüş etdiyi e.ə IV yüzildə ruslar tarixdə bir o qədər də gözə çarpmırdılar. Nizami rusların Bərdəyə 944-cü il yürüşünü asanlıqla bu hadisə ilə uyğunlaşdırır. Nüşabənin simasında ideal Azərbaycan qızının görkəmini yaradır. Avropada Janna Darkı istisna etsək, keçən əsrin əvvəllərinə qədər dünyada tanıdılası bircə qadın qəhrəmanları olmadığı dövrlərdə, qadınlara kölə nəzəri ilə baxıldığı dövrlərdə Nizaminin və ondan sonrakı şairlərin bədii əsərlərlərində ideal qadın obrazlarına çox rast gəlinir. Bununçün biz böyük Nizamiyə borcluyuq.

Ümumiyyətlə Nizaminin yaradıcılığının özünəməxsus cəhətlərindən biri də o idi ki, o qadına romantik deyil, realist münasibət bəsləyirdi. Ondan əvvəlki şairlərin (Firdovsi) “qadınla əjdahanın hər ikisi torpağa gömülsə yaxşıdır, dünya hər iki napakdan pak olsa yaxşıdır” fikrinə əks olaraq qadını əsil ideal qəhrəman kimi yaratdı.

Nüşabədən fərqli olaraq Şirin tarixi şəxsiyyətdir. Tarixdən oxuyuruq ki, Sasani şahı II Xosrov Pərviz daha öncələr Bizansla bağlanmış müqaviləni pozaraq 603-cü ildə Konstantinopola yürüş edir. Bundan istifadə edən Albaniya əhalisi İran əsarətindən qurtulmaq üçün üsyan qaldırır. Üsyana Alban katolik kilsəsinin başçısı, dövrünün böyük alimi olan Viro başçılıq edirdi. Bəlli ki, daha güclü olan Sasanilər qalib gəlir. Əhalinin qarət olunmuş var-dövləti ilə birlikdə Azərbaycanın iki ən qiymətli incisi - Albaniyanın ən gözəl qızı Şirin və katalikos Viro da Pərvizin sarayına aparılır. Kalankatlı Musanın “Albaniya tarixi” əsərində oxuyuruq ki, hər dəfə şah Vironu qətl etdirmək istəyəndə Şirin onun qarşısını alır, Vironu göz bəbəyi kimi qoruyurdu. Viro Xosrovun ölümündən sonra Albaniyaya qayıtdı, xalqını xəzərlərin hücumundan qorumaq üçün səylə çalışdı.

Şairin yaradıcılığının əsasını ideal hökmdar obrazı yaratmaq təşkil edir. Nizamiyə qədərki ədəbiyyatda da ədalətli şah konsepsiyası mövcud idi. Xüsusilə də Firdovsinin əsərlərində şah nəslindən olmayan və xüsusi bir ilahi qüvvə verilməmiş insanların şah ola bilməyəcəkləri iddia olunurdu. İlk olaraq Nizami bu fikri alt-üst edərək bildirdi ki, sadə xalqın içərisindən çıxmış ən adi bir kəndli belə şah ola bilər. Yetər ki, elmli və ədalətli olsun, xalqın əmlakını qoruya bilsin.

Bütün bunları – Nizaminin ədalətli şah yaratmaq istəyi, onun arzularının genişliyi bir növ romantizmin təzahürü kimi başa düşülə bilər. Lakin bir çox tənqidçilər bununla razılaşmayaraq Nizamini klassizmin nümayəndəsi kimi qələmə verirlər. Mən düşünürəm ki, Nizami yaradıcılığına istər klassik, istər realist, istərsə də romantik cərəyan rakursundan baxmaq olar.

“İsgəndərnamə”dən öncəki əsərlərində o, ədalətli şah yaratmağa dəfələrlə cəhd edir. Lakin bunların heç biri ideal surətlər deyildi. Bu şahlar ara-sıra qəzəblənər, insanların qətlinə fərman verərdilər (Bəhram Fitnənin ölümü haqqında fərman verdiyi kimi). Şairin ədalətli şah konsepsiyasında bir ziddiyyət vardır. Bütün yaradıcılığını əhatə edən ziddiyyətlər “İsgəndərnamə”də daha da qabarır. Bu zaman onun dünyagörüşündə inqilaba bərabər bir dəyişiklik yaranır. Həmişə Allahdan ədalət gözləyən, adil hökmdarlara inanan Nizami bunun mümkün olmayacağı qənaətinə gəlir və:

Padşaha nəsihət verən bir insan,

Toxumu şor yerə səpmiş o nadan.

-deyir. Onun uzun illər ümüd bəslədiyi ədalətli şah ideyası bir nəticə vermədikdə sonda ədalətli, bərabərhüquqlu, insanların bütün hüquq və vəzifələrinin qorunduğu bir cəmiyyət yaratmaq ideyasına gəlir. Belə bir cəmiyyət ki:

Burda bərabərdir hamının varı,

Bərabər bölərik bütün malları.

Bizdə artıq deyil heç kimdən heç kəs,

Bizdə ağlayana bir kimsə gülməz.

Nizaminin ideal cəmiyyət haqqındakı arzuları utopiya idi. O, bu ideyanı ortaya atmaqla “Utopiya” müəllifini 400 il qabaqlamışdı. Bu şairin romantik arzuları idi. İcrası mümkün olmayan arzular idi. Çünki, Nizami bu cəmiyyəti yaratmağın yolunu bilmirdi. Kiminsə tərəfindən hazır yaradılmış bir cəmiyyət arzusunda idi.

Nizami əsasən idealist filosof olsa da ara-sıra onun baxışlarında materialist ideyalara rast gəlinir.

Ağıllı adamdır dünyada o kəs,

Gözü görməyəni heç qəbul etməz.

Nizamini bir şair kimi qəbul edib tərifləyən M.F.Axundzadə də gözlə görə bilmədiyinə və əllə toxuna bilmədiyinə inanmadığını söyləyirdi.

Sosializm realizminin qəti şəkildə rədd etdiyi ədalətli hökmdarı yaratmaq həqiqətən də mümkün idimi? Fikrimcə orta əsrlər feodal dünyasında yox. Bunu ancaq demokratik cəmiyyətdə həyata keçirmək mümkündür.

Feodalizm cəmiyyətində zülm və özbaşınalıqlar o qədərdi ki, tək-tək ədalətli hakimlər belə gözdən yayınır, unudulurdu. Nizami məhz bunları mədh edir və bununla da hökmdarlarla xalqın arasındakı dərin uçurumu aradan qaldırmaq istəyirdi. Zalım hökmdarlara isə “öz əməllərinizin “mükafatını” elə bu dünyada alacaqsınız” mesajını verirdi.

Nizami zalım padşahları gah qoca qarının, gah da quşların dili ilə ifşa edirdi. Beləliklə öz boynunu məsuliyyətdən kənara çəkirdi. O, daha artıq cəsarət göstərib ya özü, ya da bir alimin adı ilə bunu etsəydi, bir maarifçi çərçivəsindən çıxıb mütərəqqi romantizmə və ya realizmə qoşula bilərdi. Bu, Nizami yaradıcılığının məhdud cəhəti idi. Onun digər bir məhdud cəhəti isə əksər müsbət qəhrəmanların-şahların zülmkarlığı onlara ölümqabağı yuxuda bildirilməsi idi. Və onlar yuxudan oyanan kimi dönüb bir andaca ədalətli olurdular. Bunun isə geniş xalq kütlələrinə heç bir xeyri olmurdu.

Böyük şair sözə, sözün qüdrətinə inanırdı. Yaratmaq istədiyi ədalətli hökmdarları da məhz sözün qüdrəti ilə dəyişəcəyinə inanırdı.

Kim ki, sözə verdi sığal, səhmanı,

Sözlə bişirdi çiy olan insanı,

“Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”ndə də zalım hökmdarı bu vasitə ilə yolundan döndərir və o, ədalətli şah olur. Dövrünün zalım hökmdarlarını “ədalətli” Nuşirəvandan ibrət götürməyə çağırır. Bertelsin “Sirlər xəzinəsi”nin açarı adlandırdığı “Sultan Səncər və qarı” hekayəsində isə şair daha sərt mövqedə çıxış edir. Onun fikrincə şah ölkədə hər işi sahmana salmalı, xalq ondan güc və qüvvət almalı, xalqın səadəti üçün keşik çəkməlidir.

Nə hünər göstərmisən taxt başına gələli?

Alt-üst etdin, taladın, viran qoydun hər eli.

Dağ kimi ucalmışdı bir zaman Türk dövləti,

Sən yıxdın o şöhrəti, batıb getdi o ad-san.

Demək sən türk deyilsən, yağmaçı bir hindusan,

Qalx, ey dərdli Nizami bu dünyanı qucaqla

Ürəklər qana döndü, elə sən də qan ağla.

Deyərək türk dünyasının zəifləməsinə dərin təəssüf edirdi.

Əsərlərinin böyük hissəsində şairə, sənətkara, anlamlı sözə qiymət qoyulmamasından şikayət edir. Zalımların məzlumlara qan uddurmasına qəlbən acıyır. Məzlumlara edilən zülmü matəm saxlayıb qara olan göz bəbəyinə bənzədirdi

Gözlərinin bəbəyi neçin qaradır?

İnsanlıq ölmüşdür, matəm saxlayır.

Məzlumların ahını duyunca bu dünyanı qarğıyır, zalımları cəhənnəm odu ilə qorxudurdu. Onun zatən başqa bir yolu da yox idi. Çünki, cəmiyyətin dağıdılması yollarını bilmirdi. Nizaminin yaradıcılığı janr etibarı ilə çoxşaxəli olduğu kimi ədəbi cərəyan etibarı ilə də çoxşaxəlidir. O, gah təsəvvüfə, gah maarifçiliyə və romantizmə, bəzən də dövrünün eybəcərliklərini cəsarətlə qamçılamaqla, qadınlara münasibəti ilə realizmə meyl edirdi. O, ardıcıl olaraq nə təsəvvüfə, nə maarifçiliyə, nə romantikaya, nə də realizmə qoşulmadı. Ona görə də şairin hansı ədəbi cərəyana daha çox meyl etməsini söyləmək çətindir. Bütün bunlara baxmayaraq o, həyatı boyu apardığı mübarizəsində yalnız bir demokrat səviyyəsinə yüksələ bildi. Dünyanın dəyişəcəyinə, başqa bir romantik dünyanın yaranmasına sarsılmaz inam bəsləyirdi. Öz xarakterinə görə nikbin olan şair insanı ona verilən ömürdən səmərəli istifadə etməyə çağırır, gəncliyi ötüb keçən karvana bənzədirdi. O, inanırdı ki, insanlar haçansa ayılacaq, paxıllıq məhv olacaq, qaranlıq dünyanı işıqlı dünya əvəz edəcək.

Sərxoşluq edən huşyar olacaq bir gün,

İllərlə yatan bəxtim bidar olacaq bir gün.

Ona görə də bu fani dünyanı unudub nə qədər ki, sağsan dünya nemətlərindən istifadə et. Burada o. müvəqqəti də olsa tərk-dünya sufilərdən uzaqlaşır.

Kədərə dəyməz bu dünya, şən keçin,

Kim deyir bu saray tikilib qəmçin.

Şənlikçün yaranıb dünya, bunu bil,

O, zillət, fəlakət ocağı deyil.

Bəzi şerlərində isə şair geniş xalq kütlələrini zülmkarlara qarşı açıq mübarizəyə çağırır.

Nə üçün boynuna min yük alırsan,

Zalımın zülmündən razı qalırsan?

İnsanlardan aciz olmamağı, əsarətə qarşı mübarizə aparmağı tələb edirdi.

Nizaminin dövründə təriqətlər hələ bir o qədər də geniş yayılmamışdı. Şair Atabəylərin yaratdığı əmin-amanlıq şəraitində yaşayırdı. Ona görə də özündən sonrakı şairlərə (məsələn, Füzuliyə) nisbətən ruhən və cismən daha çox azad idi və daha sərt çıxış edə bilərdi. Amma təəssüf ki, onun yaradıcılığında biz bunu görmürük.

Nizami elmə, alimə böyük dəyər verirdi.

Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs,

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz.

-deyirdi. Ona görə də sözlə insanların tərbiyələnmədiklərini görüncə yaradıcılığının müəyyən bir mərhələsində özünün maarifləndirmə konsepsiyasını meydana atır. Bu yolla əbəs olaraq hakim təbəqələri zülm etməkdən çəkindirmək istəyirdi.

İnsan Nizami üçün müqəddəs idi, ən uca varlıq idi. Yazdığı bütün əsərlərində insan hüququnu, ləyaqətini daim ucaltmağa çalıçır, onları zülmə tabe olmamağa, mübarizə aparmağa çalışırdı.

Çarpış dünya ilə şiri-nər kimi

Yoxsa udar səni bir əjdər kimi.

Çox sevdiyi insanı sufilər kimi nəfsdən çəkindirirdi. Sadə əmək adamlarına hörmət bəsləyərdi. Ən zalım şahları ən sadə adamların dili tərbiyələndirməyə çalışırdı. Xalqın halına acıyıraq deyirdi:

Öylə bir ixtiyar olsaydı məndə,

Qoymazdım bəndəyə möhtac bir bəndə.

Şair yaşadığı zamanın bütün ictimai-siyasi hadisələrinə qarışır, əsil realist mövqe nümayiş etdirərək şeri, sənəti xalqdan ayrı təsəvvür etmirdi. Ona görə də riyakarlıq yuvası olan saraylardan çəkinər, sadə xalqın arasında yaşayırdı.

Nizami sufi şairi deyildi. Lakin sufizmə meyl onun bütün əsərlərində görünməkdədir. Ümumiyyətlə sufizmin mövcud olduğu bütün dövrlərdə təsadüf şairlər tapılar ki, sufiliyə qoşulmasın və ya heç olmasa ona meyl etməsin. O, Allaha, peyğəmbərə qarşı çıxmasa da dinin özüllərindən sayılan namaza, cənnət-cəhənnəmə qarşı çıxır, xalqı dərdlərini unudub meyxanaya gəlməyi tövsiyə edirdi. Bu zaman o, sufilərlə birləşirdi.

Nizaminin eşqə münasibəti sufi şairlərin eşqə münasibətindən fərqlənirdi. Onun məhəbbət şerlərinin çoxu xoş sonluqla bitir. Onun aşiqlərinin qarşısında şahlar belə aciz görünür ( Fərhadla Xosrovun qarşılaşması). Bu aşiqlər üçün hansı dinə, hansı təriqətə, hansə millətə mənsub olmalarının heç bir önəmi yoxdur. Aşiqanə qəzəllərində aşiq-məşuqdan daha çox insanlığa sevgi tərənnüm olunur.

Böyük şair yaratdığı ölməz əsərləri ilə dünya şöhrəti qazansa da yaradıcılığı bir sıra nöqsanlardan da xali deyildir. İlk öncə qeyd edək ki, Nizami farsca yazıb yaratmışdır. Doğma ana dilində bircə kəlmə belə yazmamışdı. Bu barədə yetərli qədər yazılmış və böyük şairə çeşidli yollarla bəraət qazanmağa çalışmışlar. Yalnız “Leyli və Məcnun”da buna Şirvanşah I Axsitan tərəfindən məcbur edildiyini yazır. Türk olan Səlcuq və Atabəylərin onu farsca yazmağa məcbur etmələri inandırıcı görünmür. İranı bir andaca fəth edən Səlcuqlar niyə doğma dillərini bir andaca fars dilinə dəyişdilər? Əgər Nizamidən qabaqkı fars şairləri Xəyyam, Firdövsi Azərbaycan dilində bircə şer belə yazsaydılar biz, “şair öz qələmini fars dilində sınamaq istəmişdir” - deyə Nizamiyə haqq qazandıra bilərdik. Farsca yazması Nizaminin ən böyük səhvi idi və fikrimcə buna heç vəchlə haqq qazandırıla bilməz.

Nizami fars şairi Firdovsi kimi farsların türklər üzərində qələbəsindən yazır. (Bəhramın hiylə işlədib türklərə qələbə çalmasından söhbət gedir). Bu zaman o, hətta tarixi təhrif edir. Türklərin şanlı tarixinə nəzər salsaq bunun gerçək deyil, bir uydurma olduğu anlaşılar. Bu isə onun yaradıcılığının növbəti səhv cəhəti idi.

Nizami saraylarda yaşamamasını qeyd etsə də (bununla hətta fəxr etsə də) bütün əsərlərini şahların sifarişi ilə qələmə almışdır. Və bu əsərlərin müqabilində ona böyük məbləğdə pulun, hədiyyələrin verilməməsinə inanmaq sadəlöhvlük olardı. Bu, Nizaminin yoxsul həyat tərzi keçirməsi fikrini kölgədə buraxır.

Nizami, dövrünün eybəcərliklərinə şəxsən müdaxilə etmək üçün özündə bilavasitə cəsarət tapa bilmirdi. Ancaq keçmişdən yazmaqla dövrünü tərbiyələndirir və bu zaman o, məharətlə özünü sığortalayırdı. Halbuki o, Nuşirəvandan deyil, yetərli qədər zülmkarlar olan Cahan Pəhləvan, Qızıl Arslan və III Toğrul haqqında da yaza bilərdi. Və bunu etsəydi o, M.F.Axunzadə kimi bir tənqidçi realist səviyyəsinə yüksələ bilərdi.

Nizami “İqbalnamə”də Qum şəhərində anadan olmasını səhvən yazmaqla bu gün onu fars şairi adlandıranlara şans vermişdir. Lakin yaradıcılığının bir sıra məhdud cəhətlərinə baxmayaraq Nizaminin bütün yaradıcılığının əsasını köhnəliklə yenilik arasında mübarizə təşkil edirdi. Və o, öz mübarizəsində bu gün dünya ədəbiyyatında elə bir yüksəklikdə durur ki, min illər keçsə də bu səviyyəni bir də heç bir şair fəth edə bilməyəcək.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2014.- 3-5 may.- S.11.