“Yazıçı Allah qədər obyektiv olmalıdır...”

Müsahibimiz tənqidçi Əsəd Cahangirdir.

-Əsəd bəy, necə düşünürsünüz, bütövlükdə ədəbi cərəyan ideologiyaya xidmət etməlidirmi?

-Mən hesab edirəm ki, təkcə ədəbi cərəyan yox, ədəbiyyat ümumən, ideologiyaya xidmət etməməlidir... Ədəbiyyatın öz funksiyası var. Məsələn, elmin funksiyası nədən ibarətdir? İnsana bilik vermək. Dinin funksiyası nədən ibarətdir? İnanc, inam aşılamaq. Bəs onda ədəbiyyatın funksiyası nədən ibarətdir? Bədii zövq vermək, estetik zövq vermək. Ədəbiyyat ilk növbədə bu işi yerinə yetirməlidir, oxucunun daxili mənəvi dünyasını zənginləşdirməlidir, ona zövq verməlidir, duyğularını oxşamalıdır. Onun hansı ideologiyaya xidmət edib-etməməsi artıq sonrakı prosesdir, yazıdan sonrakı prosesdir. Amma tutaq ki, yazıçının öz qarşısına sırf bir ideoloji məqsədlər qoyub əsər yazması ədəbiyyatın ziyanına işləyir. Tarix bunu sübut edib. Məsələn, tutaq ki, tanınmış alman yazıçısı Herman Broxun “Vergilinin ölümü” adlı romanı var. O deyir ki, əsərin sonunda yazıçının işi gerçəkliyi təsvir etməkdir, amma mən onu tərənnüm etmişəm. Yəni yazıçı əsərə münasibət bildirməməlidir, gerçəkliyi təsvir edib ortalığa qoymalıdır, nəticəni çıxarmaq isə oxucunun işi olmalıdır. Eləcə də hansı ideoloji nəticəni çıxarmaq da artıq oxucunun işidir. Yazıçı Allah qədər obyektiv olmalıdır. Dünyaya bir gözlə baxmalıdır, iki gözlə yox. Tərəfgirlik etməməlidir. Məsələn, Əkrəm Əlyislinin “Daş yuxular” əsəri ideoloji əsərdir, hətta milli ideoloji yox, daşnak ideologiyasını ifadə edən əsərdir. Əsərin bu dərəcədə narazılıqla qarşılanması və uğursuzluğunun ən ümdə səbəbi də bundan ibarətdir. Burda o yazıçı yox, bir siyasətçi, bir ideoloq, özü də daşnak ideoloqu kimi çıxış edir. Hətta yazıçı millli ideologiyanı ifadə etsə belə, bu yenə də ədəbiyyatın məncə xeyrinə yox, ziyanına olardı. Yazıçı hansısa milləti, hansısa dini, hansısa siyasi partiyanı, hansısa dövləti yox, insanı, Allahı əks etdirməlidir. Yalnız ümumbəşəri ədəbiyyat, dindən də, millətdən, dövlətdən də, ölkədən də, ailədən də yuxarıda duran ümumbəşəri ədəbiyyat yaşayıb və yaşayır. Məsələn, Homer nə üçün 2500 ildir ki yaşayır, sevilir? Homer milliyətcə yunandır, amma Troyalıların döyüşünü təsvir edir. Qətiyyən Axillesi Hektordan üstün tutmur. Halbuki Hektor onun milləti deyil, Axilles onun millətidir. O yeri gələndə Hektorun da qəhrəmanlığını, gücünü, gözəlliyini təsvir edir, Troyalıların da yüksək mədəniyyətini, gözəl saraylarını tərənnüm və təsvir edir.

-Tənqidi realizm demokratik hərəkatla sıx bağlıdır. Milli azadlıq hərəkatı başlanandan bu sahədə nəzərəçarpacaq irəliləyiş varmı?

-Tənqidi realizmdə əsələr qələmə alan yazıçıların əsərləri doğurdan da inqilabi ideyaların aşılanmasında, milli azadlıq ideyalarında böyük rol oynayırdı. Məsələn, N.Nərimanov deyirdi ki, “Sabir öz şeirlərilə İran ordusuna, İran inqilabına bir ordudan artıq xeyir vermişdir”. Və yaxud da Mirzə Cəlilin hekayələri, felyetonları, pyesləri, eləcə də, Üzeyir Hacıbəylinin felyetonları və o dövrün digər tənqidi realistlərinin yaradıcılığı. Bizim də dövrdə tənqidi realizm tutaq ki, o illərdəkilə müqaisədə əməlli dərəcədə zəifləmişdir. Amma bu o demək deyildir ki, tənqidi realist əsərlər meydana çıxmamışdır. Eyvaz Zeynalovun “Tələ” romanında həm idtisadi, həm siyasi və həm də mənəvi psixoloji baxımdan çağdaş Azərbaycan cəmiyyətinin tənqidi özünün kifayət qədər əksini tapmışdır. Nə barədə bazar iqdisadiyyatına meyllənmə, mənəvi-əxlaqi kriteriyaların reqradasiya olunması və yaxud, onun “Qisas” povestində polis sistemi kəskin tənqid hədəfinə çevrilir. Polis sistemindəki qanunsuzluq, dəyənək üsulu idarəsi, insan mənəviyyatının polislər tərəfindən təhqir olunması. Eləcə də tutaq ki, Kamil Əfsəroğlunun bir sıra hekayələrində, Aslan Quliyevin hekayələrində mənəviyyat dünyasının adamı olan insanların acınacaqlı durumda həyat sürməsi tənqid olunur. “Yazıçının savaşı” romanında ziyalıların maddi həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması problemi qoyulur. İndi dramaturgiyamızda tutaq ki, Əli Əmirlinin “Varlı qadın” pyesində varlanma ehtirası tənqid olunur. “Ağqoyunlular və qaraqoyunlular”da milləti siyasi cəhətdən parçalayan öz mənafeyi nöqteyi-nəzərindən tənqid olunur. Və yaxud da götürək tutaq ki, poeziya sahəsində Baba Pünhanın satirik şeirləri, Əvəz Qurbanlının satirik şerlərində Sabir ənənələri davam etdirilir. Buna baxmayaraq bugün nə dramaturqlarımızın, nə nasirlərimizin, nə şairlərimizin cəmiyyətə tənqidi münasibəti Sabirin və Mirzə Cəlilin dövründə oynadığı rolu oynaya bilmir. Sual edə bilərsiniz ki, nə üçün? Çünki bu günki müasir oxucunun o qədər informasiya qaynaqları var ki, o artıq teatrla, ədəbiyyatla Sabir və Mirzə Cəlal dövründəki qədər uğraşmır. Bu gün internet var, sosial şəbəkələr var, furbol var, kino var, video var nə bilim odnoklassnik var, facebook var və sairə və sairə. Və buna görə də ədəbiyyat indi insanın psixoloji, mənəvi, estetik zövqünü formalaşdıran başlıca mərkəz statusunu itiribdir. Ədəbiyyat cəmiyyətin və həyatın bir küncünə sıxışdırılıb, ədəbiyyat daha çox sənəd adamları üçün bir şeydir. Kantın diliylə desək, “Özüylə şeyə çevrilib”. Amma çox güclü istedad və həddindən artıq cəsarətli söz lazımdır ki, o cəmiyyətə təsir gücünə malik olsun sizin dediyiniz kimi. Məsələn, Əkrəm Əlyislinin “Daş yuxular” romanı göstərdi ki, ədəbiyyatın cəmiyyətə təsir gücü var, rezonans doğurmaq gücü var, amma Əkrəm Əylislinin doğurduğu təsir neqativ təsir idi, antimilli təsir idi, daşnak ideologiyası rakursundan olan bir təsir idi. Amma hər halda ədəbiyyatın, sözün təsir gücünü o əsər göstərdi və o əsərin mənə elə gəlir ki, yeganə təqdirəlayiq cəhəti bundan ibarətdir. Yəni ədəbiyyat cəmiyyətə təsir gücünə malikdir, amma necə təsir və artıq burada mən Əkrəm Əylislinin tərəfində deyiləm. Yəni o əsər o dərəcədə təsir etdi ki, hətta 20 il ərzində ilk dəfə parlamentdə millət vəkilləri yığışıb ədəbiyyat məsələsini müzakirə etdilər, ədəbiyyatla maraqlanmayan yuxarı dairələr, yəni bu o qədər də balaca məsələ deyil.

-Bəllidir ki, tarixi roman janrı romantizm ədəbi cərəyanının məhsuludur. Tarixi roman janrının bu günkü səviyyəsi necədir?

-Dünya ədəbiyyatında tarixi roman janrının banisi Volter Skotdur. Bundan sonra Aleksandr Düma, Anatoli Frans, rus ədəbiyyatından Tolstoy, Azərbaycan ədəbiyyatından Ordubadi, Əzizə xanım Cəfərzadə, Əlisa Nicat, Fərman Kərimzadə, Cəlal Bərgüşad və digərləri tarixi romanlar yazıblar. İsa Muğanna, İlyas Əfəndiyev, Elçin Əfəndiyev amma, hər bir halda hətta ən yaxşı tarixi romanlarımız – İsa Muğannanın “Məhşər”idir, İlyas Əfəndiyevin “Geriyə baxma qoca”sıdı, Əzizə Cəfərzadənin “Aləmdə səsim var mənim”dir, Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım”ıdı, Elçinin “Mahmud və Məryəm”idir ki bizim ən yaxşı tarixi romanlarımız hesab olunur. Heç bir halda, bizim yazıçılar tarixi koloriti canlandıra bilmirlər. Məsələn, mən Anatoli Fransın “Tays” romanını oxuyuram, 1899-cu ildə yazılmış romandır, I əsr Roma həyatı əsərdə təsvir olunur, mən özümü tamamilə I əsr Romasında hiss edirəm. Onun həm zahiri, həm də daxili mənəvi-psixoloji koloritini oxucunun qarşısında canlandıra bilir, oxucu özünü iqlimdə hiss edə bilir. Eləcə də digər Avropa yazarlaının əsərlərində. Amma Azərbaycan müəllifləri tarixi roman janrının, bu ən ümdə özəlliyinə hələ nail ola bilmirlər. Amma son zamanlar tarixi roman janrı özəlliklə zəifləyib məncə. Bilirsiniz, tarixi roman janrı o zaman inkişaf edir ki, milli təfəkkürdə oyanış başlan, milli özünüdərk prosesi başlayır, onda millətin yazıçısı qarşıya çıxan bir sıra problemləri çözmək, onlara cavab vermək üçün millətin tarixinə müraciət edir. 60-cı illərdə bilirsiniz ki, sovet ideologiyasında ayrılmağın birinci oyanış mərhələsi idi, 90-cı illərdə ikinci mərhələsi baş verdi. Amma çox qəribədir ki, 90-cı illərdə milli oyanışın ən radikal dönəmində demək olar ki bir dənə ciddi tarixi əsər meydana çıxmadı. Bunun səbəbi üzərində düşünmək lazımdır. Mənə elə gəlir ki, bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, 90-cı illərdə artıq KQB-nin arxivləri, bir sıra sənədlər açıldı, tarixçilər tariximizi daha çılpaq əks etdirən monoqrafiyalar, məqalələr yazdılar. Və nəticədə görünür ki tarixi roman janrına, ümumilli səviyyədə ehtiyac olmadı. Edilən cəhdlər də, uğursuzluqla nəticələndi, ancaq mənə elə gəlir ki, bizim ciddi tarixi romanlara ciddi ehtiyacımız var. Bilirsiniz ki, indi bu saat beyinlərin yuyulması prosesi gedir, öz tarixini, kökünü unutmamaq prosesi gedir və xüsusilə də gəncliyin tərbiyəsində öz milli köklərinə bələd olmaq baxımından belə tarixi romanların böyük önəmi ola bilər.

-Sentimentalizm sadəlik, səmimilik və s. kimi ülvi hisslər aşılayır. Amma bu ədəbi cərəyan ədəbiyyatımızda özünə yer tapa bilmir. Bunu şair və yazıçılarımızın əhatə məhdudluğu ilə əlaqələndirsək düzgün olarmı? Bu cərəyanın Azərbaycan oxucusuna xoş gəlməyən hansı cəhətidir?

-Azərbaycanda sentimentalizmin banisi Divanbəyoğlu sayılır. Onun “Can yanğısı” romanı XIX yüzilin axırı, XX yüzilin əvvəllərində başlayıb. Sonra Cəfər Cabbarlının bir sıra hekayələri, məsələn, “Aslan və Fərhad” hekayəsidi və yaxud da bir sıra pyesləri, məs, “Solğun çiçəklər” pyesi sentimentalizmin nümunələri sayılır. Amma bütövlükdə götürəndə Azərbaycanda sentimentalizm romantizm, realizmlə müqaisədə zəif ədəbi cərəyan kimi özünü göstərir, sizə deyim ki, bu dünya ədəbiyyatında da o qədər güclü cərəyan olmayıb. Sentimentalizm maarifçiliyin bir qolu kimi XVIII yüzilin axırlarında Avropada meydana çıxıb, sonra rus ədəbiyyatında özünü göstərmişdir. Tutaq ki, rus ədəbiyyatında sentimentalizmə nümunə olaraq Karamzinin “Zavallı Liza” povestini göstərirlər və yaxud da, ingilis ədəbiyyatında Sternin “Səyahətnamə” əsərini göstərirlər və ya Azərbaycan ədəbiyyatında dediyimiz kimi Divanbəyoğlunun əsərlərini, fransız ədəbiyyatında Jan Jak Russonun bir sıra romanlarını sentimentalizmə bariz nümunə olaraq göstərirlər. Sentimentalizm özünü lazimi səviyyədə göstərə bilməməsinin bir sıra sosial və psixoloji səbəblərini deyə bilərəm. Görünür, bu ondan irəli gəlir ki, dünya sərtdir, amansızdır, Tomas Hopsun diliylə desək, “tarix, cəmiyyət canavar qanunlarıyla idarə olunur”. Onu gözyaşalrı ilə güdmək olmaz, sentimalizm isə göz yaşları, ürək zərifliyi, həssaslıq, incəlikdən ibarətdir və bir növ sentimental insan, sentimental yazıçı canavarlar içərisinə girmiş quzu kimi hiss edə bilər özünü. Ümumilikdə bu cərəyan canavarlar içərisinə girmiş quzunu xatırladır, dünya güclüləri sevir, sentimentalizm isə gözəlliyi, incəliyi, göz yaşları yəni, bunlara əsaslanır, özəlliklə də bizim indiki dövrdə kapitalizmə keçid dövrümüzdə vəhşi kapitalist, canavar qanunları işə düşdü. Sentimental bir əsər yazmaq həddən artıq belə gülməli görünə bilər, çətin ki, hər hansı bir sentimentalist yazıçı müasir oxucunun zövqünü təmin edə bilsin. Məs, müasir dövrdə daha çox kriminal, pornoqrafiya, amansızlıq təbliğ edən şeylər, boyavik filmlər daha çox sevilir, xüsusən də son 20 ildəki gənclik bax bu Hollivudun amansızlıq təbliğ edən, parta-part filmlərinin təsiri altında daha çox olur. Sanki burada sentimental olmaq gerizəkalılıq kimi anlaşılır, biraz gülməli görünür. Hamı sentimental olmaqdan, hisslərini biruzə verməkdən ehtiyat edir. İndiki gənclər bir-birilərinə hətta “sevirəm” sözünü deməyə belə ehtiyat edirlər. Müasir dünyanın mentallığı bir az başqa cürdü, amma təbiidir ki, insan göz yaşlarına qayıtmalıdır, insan olmağın da elə əsas səbəblərindən biri ürəkdir, göz yaşlarıdır, daxili zəriflikdir, mən tənqid edib demirəm ki sentimentalizm olmamalıdır. Sentimentalizm duyğularla bağlıdır, duyğusuz insansa cansız robot kimi bir şeydir, bir zombidir, bir manqurtdur. Bu çox təhlükəli bir meyldir. Ona görə də təbiidir ki bizim ədəbiyyatda sentimentalizm ayrıca bir cərəyan kimi mövcud olmasa belə müəyyən əsərlərdə, müəyyən sentimental çalarların olması ehtiyac duyulur.

(ardı var...)

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 7 may.- S.10.