Tarixi romanlar

romantizmin övladlarıdır

1905-il rus inqilabı bütün Asiyanı əməllicə titrətdi. Çox keçmədən onun əks-sədası xarici kapitala, şah rejiminə qarşı mübarizənin artıq çoxdan bəri düyün nöqtəsinə çevrilən İrana da keçdi. Burada 1905-1911-ci illərdə, öz həcminə görə birinci rus inqilabından sonra ikinci inqilab sayıla biləcək inqilab baş verdi. “Dumanlı Təbriz”in də əsas mövzusu Güney Azərbaycanda Səttarxanın baçılığı ilə baş vermiş həmin inqilabi hərəkatdır. Əsər 1908-ci ilin hadisələri ilə başlayır. Daha əvvəlki hadisələri müəllif “Baği-şah və yaxud Tehran faciəsi”, “Bədbəxt milyonçu” əsərlərində təsvir ediir. Bu əsərlərlə yazıçı sanki oxucuları “Dumanlı Təbriz”i oxumağa hazırlayır.

Sözü, böyük ədibimiz M.S.Ordubadidən salmağımız heç də təsadüfi deyil. Çünki, Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi roman janrının əsasını “Dumanlı Təbriz” romanı ilə o qoymuşdur. Həyatda deyil, romanda olduğu kimi mənalanan romantizmdə adından da məlum olduğu kimi mütləq romantik lövhələrdən istifadə olunur. Əks halda bu tarixi roman deyil, sadəcə xronika olacaq.

Bəri başdan qeyd edək ki, “Dumanlı Təbriz” həcmində tarixi əsər yazmaq yazıçı üçün çox çətindi. Çünki, bu zaman hələ İran inqilabı haqqında cild-cild əsərlər yazılmamışdı. Bu haqda tarixi qaynaqlar yox idi. Lakin xoşbəxtlikdən Ordubadi bu inqilabın canlı iştirakçısı olmuşdu. Əsərdə təsvir olunan personajlar (inqilabın aparıcı simaları olan, inqilabı maliyyə ilə təmin edən) Nəsrullah Şeyxov, Baxşəli ağa Şaxtaxtlı, Məhəmmədhüseyn Hacıyev tarixi şəxsiyyətlər idi və inqilab illərində Ordubadi bu insanlarla çiyin-çiyinə Culfada “Hümmət”in yerli təşkilatının köməyi ilə İran inqilabına kömək edirdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, hadisələr elə təsvir olunub ki, əsəri öxuyarkan insan özünü Təbrizin küçələrində hiss edir. Buna görə müəllif tarix hadisələrə bir o qədər də müdaxilə etmir. Əsərdə romantizm meylləri azdır, əsasən real hadisələrə söykənir.

İran inqilabından Güney Azərbaycan üçün nicat gözləyən bütün qüvvələr bu inqilaba kömək edirdilər. Azərbaycanda və Şimali Qafqazdan maliyyə, C.Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” dərgisinin redaksiyasını Təbrizə köçürmüşdü. Onun qardaşı Ələkbər Məmmədquluzadə Səttarxanın ən yaxın köməkçisi idi. Sabirin şerləri səngərlərdə keşik çəkən mücahidlərin dilinin əzbəri idi. Abbas Səhhət yazırdı ki, “Sabir İran inqilabına bir ordudan artıq xidmət göstərib”. Lakin təəssüf ki, Sabirin xidmətləri romanda əks olunmayıb, onun səngərlərdə mücahidlərin dilindən düşməyən şerləri nümunə kimi verilməyib. C.Məmmədquluzadənin rarixi xidmətlərindən söhbət aşılmıır. Yalnız Oafqazlıların bomba hazırlamaqda inqilabçılara köməyindən cüzi olsa da məlumat var.

Türkmənçay müqaviləsinin pozulmasından ehtiyatlanan Rusiya, Təbriz inqilabı qalib gələcəksə Hindistanın əlindən çıxacağından qorxan İngiltərə öz qüvvələrini inqilaba qarşı birləşdirdilər. Bunu başaşa düşən Şimali Azərbaycan ziyalıları, demokratları da öz qüvvələrini birləşdirib bu inqilabı daim nəzarətdə saxlayırdılar. Rusiya, İngiltərə və Amerika müstəmləkəçiləri gözəl bir surətdə təsvir olunaraq ifşa olunur.

Sözün həqiqi mənasında əsil romançı olan M.S.Ordubadi hadisələri elə canlı gözəl təsvir edir ki, İrana qədəm qoyduğun ilk dəqiqələrdə burada inqilabı duyur, hiss edir. Özünü bütün dünyaya mədəni millət kimi tanıdan rus ordusunun vəhşiliyi, xalqa divan tutan, keçəcək hər bir adamdan “day na çay” deyən “sivilizasiyalı” ölkənin əsgərlərinin təsvirini Ordubadi tipik obrazlarla yaradır. Əsərdə hər bir təbəqənin inqilaba olan münasibəti verilir. İrana keçib gedən hər kəs ilk dəqiqələrdəcə bunun şahidi olurdu. Əqidəsini amalını xalqı saymaqla varlanmaqda görən tacirlərin inqilaba münasibəti belə idi: “Vallah mən bu dövlətlərin işinə məəttəl qalmışam. İşə qarışıb beş-on nəfər lotu-potunu öz yerində oturtmayırlar. İnqilab bizim nəyimizə gərəkdir? Məgər biz indiyə qədər azad deyildikmi? Ticarət dayanıbdır, alış-veriş kəsilibdir”. Məşədi Kazım ağa bu tacirlərin ümumiləşdirilmiş obrazıdır. O, “Görək bu inqilab bizə nə verəcək” deyərək işin sonunu gözləyir. İnqilabdan qazandıqlarını yetərli bilmir.

İran inqilabı öz xarakterinə görə xalq inqilabı idi. Burada xalqın demək olar bütün təbəqələri iştirak edirdi. Burada müəyyən məqsəd güdən xanlar da iştirak edirdi. Bütün bu məsələlər romanda ətraflı əks olunur.

İnqilabın faktiki rəhbəri Səttarxan olsa əsərin baş qəhrəmanı Əbülhəsən bəydir. Romandakı bütün hadisələr onun dilindən söylənilir. Bütün əsər boyu oxucular Əbülhəsən bəyin kimliyi ilə maraqlanır. Yalnız romanın sonunda onun kimliyi-əslən Təbrizdən olub, uzun illər Ramana neft mədənlərində mexanik işləmiş Nüsrət Hüseynov olduğu aydınlaşır. Ümumiyyətlə oxucuları intizarda saxlamaq, onu düşündürmək M.S.Ordubadi yaradıcılığının özəl xüsusiyyətlərindəndir. Əsər hissə-hissə yazılaraq çap olunduqca oxucuların bu surətin kimliyi haqqında marağı daha da artırdı. Bu haqda yüzlərlə oxucu məktubu alan Ordubadi öz oxucularını daha çox düşündürmək, intizarda qoyaraq deyirdi: “Onun kim olduğunu 4-cü kitabda biləcəksiniz”.

Əbülhəsən bəy surətini yazıçı tam müsbət ideal bir qəhrəman kimi təsvir edir. O, gənc olmasına baxmayaraq müdrikdir, hər bir çətin hadisədən baş çıxarmağı bacarır. İmkanı olsa da ona rəğbət bəsləyən qadınların sevgisindən pis istifadə etmir. Çünki, ictimai quruluşa qarşı başladığı mübarizənin çətinliyini dərk edir, bu zahirən sakit görünən dumanlı Təbrizdə onu hansı təhlükələrin gözlədiyini bilmirdi. Ona səmimi hisslər bəsləyən Ninanın məhəbbətini ürəyinin dərin qatlarında münasib bir vaxt gəlincəyə qədər qoruyub saxlayırdı.

Əbülhəsən bəy İrana gəldiyi ilk günlərdən inqilabın rəhbərinə çevrilir. Onun rəhbərlik etdiyi gizli mərkəz elə çevik işləyirdi ki, çar konsolu və yerli hökumət onun üzvlərindən birini belə ələ keçirə bilmədi. Minlərlə mücahidi çar cəlladlarının kəndirindən xilas edib Təbrizdən çıxartdı, sonrakı mübarizələr üçün qoruyub saxladı. Zatən bu inqilabı elə Qafqazlılar idarə edirdi. 1905-07-ci illər inqilabı məğlub olandan sonra çar irticasından qaçıb qurtulan inqilabçılar Təbrizə axışıb gəlmişdi. Lakin bizim məqsədimiz ayrı-ayrı surətləri təhlil etmək deyil, Ordubadi yaradıcılığının metod məsələləri olduğundan ayrı-ayrı surətlərin təhlili üzərində dayanmırıq.

Geriliyin həmişə dərindən kök saldığı İranda inqilab etmək heç də asan deyildi. “Hərgah torpaq bizimdirsə mən çox yaxşı tanıyıram, bizdən heç bir şey çıxmaz. Verək rusa, ingilisə qurtarsın getsin. Yoxsa belə getsə torpaq da, mülk də saxlamaq mümkün olmayacaqdır”. İnqilabı dinsizlik, vələdüzinalıq kimi səciyyə edən, “Allah özü bunların cəzasını verəcək. Nəyimizə lazımdır məşrutə? Bir şey ki, Quranda yoxdur nəyimizə lazımdır”-deyən, rusların hətta itlərinə belə yaltaqlanan bu rəzil, elə dar düşüncəli, qul xislətli adamlarla inqilab etmək heç də asan deyildi. Oxucu bütün bunları oxuyunca Səttarxanın necə böyük insan olduğunu anlayır. İşin çətinliyi onda idi ki, Səttarxan başda olmaqla inqilab rəhbərlərinin əksəriyyətinin siyasi savadı yox idi. Lakin onların heç biri inqilab işinə xəyanət etmədi. Rusların hər bir hiyləsindən konsulxanada işləyən Nina vasitəsi ilə xəbər tutan Əbülhəsən bəy onları xilas edib Təbrizdən uzaqlaşdırmağa nə qədər cəhd etsə də razılaşmadılar, “gələcək nəsillər bizi inqilaba xəyanətdə günahlandırar” deyə Təbrizi tərk etmədilər və nəticədə dar ağacından asıldılar.

Ədəbiyyatımızda bir ədib səviyyəsinə yüksələn Ordubadi hərtərəfli düşüncəyə malik bir sənətkar idi. Onun əsərdəki ayrı-ayrı hadisələrə şəxsi münasibəti maraq doğurur. Belçikalıların maliyyə fırıldaqlarını, Amerikalıların sahibsiz uşaqları müxtəlif şərtlərlə “tərbiyələndirib” Amerikaya aparmalarının əsil mahiyyətini açıb göstərməsi, ingilislərin dini pərdə altında həyata keçirdiyi dini fırıldaqlarını ifşa etməsi Miss Hannanın evində Əbülhəsən bəyin babiliyin ideoloqları ilə mübahisəsi müəlifin bu dini ideologiyaya necə dərindən bələd olduğunu bildirir.

M.S.Ordubadinin romanları haqqında yetərli qədər yazılıb ən görkəmli tədqiqatçılar tərəfindən müsbət fikirlər səslənib. Bizim məqsədimiz nisbətən kölgədə qalan məsələləri aydınlaşdırmaqdır. Romanda çox maraqlı bir epizod var. Azərbaycan valisini qiymətli hədiyyələrlə ələ alan Əbülhəsən bəy onunla tez-tez görüşür, onun diqqətini inqilabçılarla mübarizədən yaydırmağa çalışır. Bu söhbətlər əsnasında vali Hacı Səməd xan Şücaüddövlə ona Azərbaycanı mərkəzdən ayırıb müstəqil idarə etmək planlarından danışır və bu barədə məşrutəçilərin dəstəyini istəyir. Bu dövrün tarixini araşdırdıqca bəlli olur ki, bu zaman bunun üçün həqiqətən də şərait vardı. Əgər bu işdə valiyə dəstək verilsəydi şübhə etmirəm ki, bu məsələnin həlli mümkün olardı. Lakin bolşevik ideologiyası ilə silahlanan Əbülhəsən bəy təbii olaraq bununla razılaşa bilməzdi. Çünki, bolşeviklərin əsas məqsədi sinfi mübarizə idi və milli birlik onları qətiyyən maraqlandırmırdı. M.S.Ordubadi də yaşadığı sosializm dövrünün əsas ideoloqlarından biri idi və təbii ki, bu məsələdə öz ideologiyası fonunda çıxış etməli idi. Bəlkə də müəllif ideologiyanın hücumuna məruz qalacağından çəkinmişdi. Çünki, sosializm realizmində əsas ideologiya idi, böyük sənətkarlıq isə arxa plana keçirilirdi. Onsuz da “Dumanlı Təbriz” sosializm realizmi prinsiplərini pozduğu üçün tez-tez tənqidə məruz qalırdı. Fikrimcə, əsərdə Şimali Azərbaycandan Səttarxan hərəkatına tam dəstək göstərilməsini ətraflı təsvir etmək sovet hökumət dairələrinə xoş gəlməyə bilərdi.

M.S.Ordubadi türklərin mücahidlərə köməyini də düzgün işıqlandıra bilməmiş, XIX əsrin sonlarında meydana gəlib dünya türklərini bir bayraq altında birləşdirməyi qarşısına məqsəd qoyan “İttihad və tərəqqi”-nin fəaliyyətinə bolşeviksayağı “panislamizm”, “pantürkizm” çərçivəsində baxmışdı. Onun fikrincə, bu ideyanı Osmanlı sultanları ölməkdə olan imperiyanı yenidən dirçəltmək üçün meydana atmışlar. Avropa dövlətlərinə qarşı çevrilmiş bu ideologiya sonralar osmanlıların öz əleyhinə çevrilmişdi. Çünki, ingilislər Misiri, Hindi, Bəhreyni və İranı məhz “panislamizm” şüarı ilə ələ keçirmişlər.

“Dumanlı Təbriz”i dedektiv roman kimi də qəbul etmək olar. Əsərdə ayrı-ayurı cinayətkar dəstələrdən, şəxsi terrordan və casusluqdan gedən söhbətlər bunu deməyə əsas verir. “Dumanlı” sözü isə əslundə məcazi məna daşıyır. Zahirən sakit görünən Təbriz əslində qaynayıb-daşır. Burada baş dolandırmaq üçün mütləq iranlı olmaq lazım idi. Ona görə də əcnəbilər asanlıqla falçıların, qaraçıların və başqalarının toruna düşürdülər. Əsər çox maraqlı sonluqla bitir. Rusiyadakı 1917-ci il inqilabının xəbəri İrana çatır. Bununla da duman Təbriz səmasından çəkilir.

“Dumanlı Təbriz”də yazıçı əsasən tarixi faktlara söykənmiş, romantik təxəyyüldən nisbətən az istifadə etmişdir. Lakin o, ayrı-ayrı tarixi hadisələrə cəsarətli müdaxilələr etməklə sosializm realizmi prinsiplərini pozmuş və buna görə də dəfələrlə tənqid olunmuşdu.

M.S.Ordubadinin uşaqlıq və gənclik illəri ağır məhrumiyyətlərlə keçmişdi. Ona görə də o, inqilaba böyük önəm verir, inqilabın məzlum xalqlara səadət bəxş edəcəyinə sarsılmaz bir inam bəsləyirdi. O, bu inqilab uğrunda kifayət qədər çarpışmışdı. Bu mövzuda əsər yazmağın da öz çətinlikləri vardı. Bakı inqilabi fəhlə hərəkatını tarixini dərindən öyrənmək, yüzlərlə arxiv sənədləri ilə tanış olmaq lazım idi. Ordubadi bütün bu çətinliklərin öhdəsindən bacarıqla gəldi. Və fəhlə hərəkatını dərindən işıqlandıran “Gizli Bakı”, “Döyüşən şəhər” kimi əsərlər yaratdı. Lakin yüksək sənətkarlıqla yazılmış bu əsərlərin mövzusu indi dəbdən düşdüyündən və müasir oxucunun zövqünü oxşamadığından onların üzərində əhatəli dayanmırıq.

Tarixi romanlar yazmaq yazıçıdan böyük məsuliyyət tələb edir. Tarixi hadisələri təhrif etmək, onu oxucu qınağına və tarixin mühakiməsinə məruz qoyar. Ordubadi bütün əsərlərində bu prinsipə əməl edib. Onu da deməliyəm ki, “Qılınc və qələm”i yazmaq “Dumanlı Təbriz”ə nisbətən ikiqat çətin idi. Əsər qələmə alınarkən nə Rüstəm Əliyevin Nizami haqqında möhtəşəm tədqiqatları, nə də Ziya Bünyadovun Nizami dövrünü ətraflı işıqlandıran “Azərbaycan Atabəylər dövləti” əsəri qələmə alınmamışdı. Burada Nizaminin əsas surətlərdən biri kimi təqdim olunması yazıçının məsuliyyətini ikiqat artırırdı. Çünki, burada Nizami yaradıcılığına dərindən bələd olmaq, Nizamini real həyatda olduğu kimi humanist bir şair kimi canlandırmaq tələb olunurdu. Əks halda böyük şairin nüfuzuna xələl gələrdi.

Lakin yazıçı daha irəli gedə bildi. Nə Atabəylərin saray münaqişələrini, nə Nizaminin həyat fəaliyyətini işıqlandırmaqla kifayətlənməmədi daha çox diqqəti dövrün ictimai siyasi hadisələrinə verdi. Yadelli zülmünə, feodal zülmünə, dini zülmə qarşı mübarizə, üsyanlar, onları doğuran hadisələr xırda saray münaqişələrinə qədər təsvir olunub.

Ərəb xəlifələri xalqımızın milli mübarizə əzmini qırmaq üçün Azərbaycanın az qala hər kəndində bir təriqət yaradır, gözəl qız və gəlinlər cariyə sifəti ilə Bağdad saraylarına sürülürdü. Əsərdəki hadisələrin bir çoxu romantik təxəyyülün məhsulu olsa da onları oxumaq oxucuya zövq verir. Qızıl Arslanın Bağdadı alması münasibəti ilə təşkil olunan top və çövkan oyununda azərbaycanlı sərkərdə Fəxrəddinin qalib gəlməsi və xəlifənin bunun müqabilində “məndən hansı mükafatı istəyirsən” sualına Fəxrəddin zorla Bağdad saraylarına sürülmüş qızların geri qaytarılmasını xahiş edir. Bu qızların öz vətənlərinə dönərkən yol boyu yaxınları tərəfindən qarşılanmaları səhnəsini oxuyarkan insan həm kövrəlir, həm də qurur hissi keçirir. Fəxrəddin azərbaycanlıdır və onunçün şərəf və namus hər cür mükafatdan, vəzifədən üstündür.

Cahan Pəhləvan Həmədana köçüb böyük Atabəy olandan sonra qardaşı Qızıl Arslanı Azərbaycan hökumətinə təyin edir. Əsərdə müdrik bir insan kimi təqdim olunan Qızıl Arslan Azərbaycanda yaşadığı üçün onların qəhrəman psixologiyasına yaxşı bələdir. Bu xalqın şerə, şairə olan böyük hörmətini bilir. Ona görə də qardaşının yanında azərbaycanlıları müdafiə edir. Qətibə xatun Azərbaycan hökumətindən Əbu Bəkri götürüb yerinə oğlu Qütluq İnancı təyin etməyə inad etsə də Qızıl Arslan bunu etmir. Çünki, o, azərbaycanlıların ərəbləri sevmədiyini və bu təyinatın üsyanlara səbəb olacağını bilirdi.

Burada diqqəti çəkən bir məqam Azərbaycan ailəsində böyük övladların hüquqi məsələsidir. Qızıl Arslan, qeyd etdik ki, məlum məsələlərə görə Azərbaycan taxtına Atabəyin ərəb qızından oln böyük oğlu Qutluq İnancı deyil, azərbaycanlı qızı Gözəldən olan oğlu Əbubəkri təyin edir. Bu özlüyündə düzgün addım olsa da islam aləmində ciddi qorunan böyük oğulun haqqı pozulur. Buna görə də Qızıl Arslana qarşı saray müxalifəti yaranır və az sonra elə bu müxalifət tərəfindən də qətl olunur.

Romanda Qızıl Arslanın Bağdad xəlifəsini cəzalandırmaq üçün İraqa yürüş etməsi, Kazimeyn döyüşündə xəlifəni məğlub etməsi, islam dünyası başçısının Qızıl Arslanı qarşılaması, Azərbaycan qoşununun ən yaxşı qəsrlərdə yerləşdirilməsi hər bir azərbaycanlının iftixar hissidir. Nizaminin xahişi ilə Azərbaycanın bütün şəhərlərindən “Bacımız oğlu Əbubəkri müdafiə edək” şüarı ilə cəbhəyə yollanması oxuculara inanılmaz anlar yaşadır.

Ordubdi romantik təxəyyüldən istifadə etsə də tarixi gerçəkliyə xələl gətirmir. Nizmiyə “Leyli və Məcnun”u farsca sifariş verən Şirvanşah I Axsitan əslərdən bəri Azərbaycanın şimalını iki hissəyə bölən, farslaşmış ərəb olan bir sülalənin nümayəndəsi kimi təqdim olunur. Onlar ölkəmizdə yaşayıb Azərbaycan dövlətini idarə etsələr də Azərbaycan dilini bəyənmir, xalqımıza həqarətlə baxır.

Bütün bunları yazıçı ustalıqla göstərə bilir. Yazıçı romantizm cərəyanının özəlliklərini bacarıqla romanlarına tətbiq edərək əsərlərini oxuculara sevdirməyi bacarır.

Qılınc və Qələm Azərbaycan tarixinin maraqlı olduğu qədər də keşməkeşli olan bir dövrünü əhatə edir. Əsərdə Nizaminin gəncliyi haqqında məlumat alırıq. Nizami gənc olsa da müdrikdir. O, Gəncə əmirin saraya köçmək təklifini də, Qətibə xatunun məhəbbətini də rədd edir, sadə bir kəndli qızını ondan üstün tutur. Umumiyyətlə, yazıçı Nizamini olduğu kimi verə bilibmi? Düşünürəm ki, verə bilib. Ən əsası qılıncla qələmin vəhdətini yarada bilib. Tarixin bütün dövrlərində xalqımız düşmənlərə zəkanın və gücün təntənəsi ilə qalib gəlib. Bu, bu gün də belədir. Elmi potensialımız və güclü ordumuzla tarixi torpaqlarımızı geri qaytara bilərik

Akademik M.A.Dadaşzadə yazırdı: “M.S.Ordubadinin tarixi romanları olduqca müasir və aktualdır. Azadlığı qazanmış və onu müdafiə etməyi bacaran xoşbəxt və qəhrəman xalqın yazıçılarındandır”.

Biz gələcəkdə də tarixi romanlar haqqında söhbətimizi davam etdirəcək və davam etdirdikcə də hissə oxuculara təqdim edəcəyik.

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 8 may.- S.10.