Simvolizmdən maarifçiliyə,

tənqidi realizmdən sosializm realizminə

Əbdürəhim bəy Haqverdiyevin yaradıcılığında ədəbi cərəyanların yeri

Ə.Haqverdiyev Azərbaycan ədəbiyyatını bir çox nəsr əsərləri ilə zənginləşdirmişdir. Özü bəy ailəsindən olsa da əsərlərinin əsas tənqid hədəflərindən biri bəy-mülkədar həyatı olmuşdur. Ə.Haqverdiyev pozğun həyat yaşayan meşşan mülkədar yaşam tərzini “Dağılan tifaq” əsərinin əsas qəhrəmanlarından olan Nəcəf bəyin dilindən belə ifadə edir: “Atalar məsəlidir: Dünya beş gündür, beşi də qara. Bədbəxt mən o kəslərə deyirəm ki, bu beş qara günü ləzzət damaq ilə keçirdib baş gora aparmaya...Mənim aləmimdə, pulun var, xərc elə, bağışla, ye, iç, ver kefə, eyş-içrətə, ləzzətə, beş gün qara dünyanın ləzzətini apar, öləndə də dünyadan bir təmənnan qalmasın”. Bu bir neçə cümlə ilə mülkədar dünyasının iç üzünü asanlıqla göstərirdi.

Haqverdiyevin əsərləri ilə tanışlıqdan aydın olur ki, indi nəinki gənclərin, hətta həmin dövrü yaşayan insanların belə ağız büzüb bəyənmədiyi sovet cəmiyyətinin bir sıra yaxşı özəllikləri varmış. Bütün bu özəllikləri yazıçı “Söhbət” hekayəsində yeniliyin köhnəliklə mübarizəsi fonunda bacarıqla verirdi: “Zəmana çox adamın burnunu ovub, çox adamlara öz məqamını göstərib. Ciblərində pulu çox görüb Allahlıq iddiasına düşənlər indi küçələrdə tülkü sifətində gəzirlər”.

Ə. Haqverdiyevin əsərlərində tez-tez toxunduğu məsələlərdən biri də qadın hüquqsuzluğu idi. Onun qadın qəhrəmanları Axundzadənin qadın qəhrəmanlarından daha hüquqsuz idi. Bunu biz “Dağılan tifaq”da Sona xanımın aşağıdakı monoloqunda görürük. “Pərvərdigara, məgər övrət tayfasını yaradarkən heyvan yaradıbsan, insan yaratmayıbsan? Nə vaxta qədər bizim dilimiz bağlı olacaq?

Tipik obrazlar ustası olan Ə.Haqverdiyev Sona xanım obrazı ilə cəmiyyətdə ən adi insani hüquqlardan belə məhrum olan yüz minlərlə qadının bütövləşmiş obrazını yaradır. Lakin bir qadın obrazı kimi Sona çox zəifdir. Çünki, o, öz hüquqsuzluğundan yalnız Allaha şikayətlənməklə yetinir. C.Cabbarlının Sevili kimi əsarət pərdəsini öz üzərindən götürməyə heç bir cəhd göstərmir.

Bütövlükdə Haqverdiyevin burjua cəmiyyəti haqqında fikirləri müəyyən qədər ikibaşlıdır. O, bu toplumun ifşası üçün yetərli qədər əsərlər yazsa da, “Dağılan tifaq”ın sonunda bir mülkədar ailəsinin dağılmasına dərin təəssüflənir. Bununla da ara-sıra realizmdən aralanır. Əlbəttə, bunu onun bir gənc olması ilə də əlaqələndirmək olar. Çünki o, hələ dövrünün ziddiyyətlərini bir o qədər də yaxşı görə bilmirdi. Bu zaman o, bir realistdən daha çox bir maarifçi idi. Çünki, mülkədar ailəsinin dağılmasını nəsihət yolu ilə islah etmək istəyirdi. Amma sonrakı “Bəxtsiz cavan” da Fərhadın dili ilə “batsın sizin kimi xunxar cəlladlar” deyərək mülkədar cəmiyyətinə lənət yağdırır. Lakin Fərhad da ideal bir surət deyildi. O, insan hüquqsuzluğuna ancaq etiraz edə, şikayətlənə bilirdi. “Bir dananın burnu ağrıyanda neçə həkim çıxır, ancaq insana qulaq asan yoxdur”. Amma o, “insanların heyvanlardan daha az hüququ olan bir zamanda” aciz qalıb özünü öldürür. Bütövlükdə Haqverdiyev bütün yaradıcılığında mübariz, döyüşkən bir inqilabçı surəti yarada bilmədi.

Haqverdiyev dram əsərlərində ailə məişət məsələlərini önə çəkir, bir ailənin timsalında cəmiyyəti tərbiyələndirməyə çalışırdı. Yəni, yazıçının düşüncəsinə görə cəmiyyəti dəyişdirməyin yolu ailədən keçirdi. Öz mövzusunu xalq yaradıcılığından götürən “Pəri cadu”da da yazıçı eyni məqsədi güdür. Bu əsərin realizm və ya simvolizm cərəyanında yazılması tənqidçilər tərəfindən mübahisəlidir. Əsərdə bütün zamanlar üçün güncəl olan bir məsələ qaldırılır. İnsanın yaşam tərzi onun əməllərindən asılıdır. İnsan gördüyü hər bir işin cavabını elə bu dünyada alır. Haqverdiyev özünəməxsus özəlliyi olan hər bir əsəri yazarkən qabaqcadan güddüyü məqsəd prinsipinə bu əsərdə də əməl edir.

Lakin qeyd etdik ki, onun bütün qadın qəhrəmanları zəifdir. Pəri xanım bivəfa kişilərdən xilas olmaq, cəmiyyətdəki qadın hüquqsuzluğuna qarşı mübarizə aparmaq üçün bütün qadınları öz çevrəsinə yığmaq əvəzinə iblisdən, yeddi əcinnədən və Şamamadan kömək umur. “Pəri cadu”nun yazıldığı 1901-ci ilə qədər artıq Azərbaycan tarixində bir neçə qadın üsyanı baş vermişdi (məsələn, Güney Azərbaycanda Zeynəb paşanın üsyanı) və Haqverdiyevin bu üsyanlardan xəbərsiz olduğunu demək sadəlövlük olardı.

N.Nərimanovun “Nadir şah” tarixi faciəsindən sonra ikinci tarixi faciə olan “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsi bütün tarixi bədii əsərlərin içərisində tarixin ən az təhrif olunduğu əsərdir. O, Qacarın həyat və hökmranlıq fəaliyyətini tam realistcəsinə ifadə edib. Axtalanması, bu zaman keçirdiyi iztirablar, qaniçən, zalım olması, insanların gözlərini çıxarmasını tənqid etməklə Qacarı həm də savaş dövrünün qanunlarını bilən, ölkəsini birləşdirən, bu yolda hər şeyə hazır olan bir görkəmli sərkərdə obrazı kimi yaradır. Əsərdə Haqverdiyevin oxuculara göstərə bildiyi qənaət Azərbaycanın parçalanması və bu parçalanmanın acı sonucları idi.

Ə.Haqverdiyevin hekayə yaradıcılığı çox zəngindir. Yazıçı əksər hekayələrində ironiyadan istifadə edir. Əsasən fırıldaqçı seyidlərin ifşasına həsr olunan “Seyidlər ocağı”nda yazıçı yazır: “Əgər İran olmasa idi bilmirəm, bu yazıq camaat haraya gedərdi!”

Və ya: “Şad günlərimizdə İran bizə mütrüblər, hoqqabazlar, kəndirbazlar, meymunoynadanlar, ayıoynadanlar göndərir. Dini ehtiyaclarımızın dəfi üçün mahir vaizlər, risaləçilər, mərsiyəxanlar, seyidlər və dərvişlər göndərir. Qısası, Allah abad eləsin və bəd nəzərlərdən mühafizə etsin, yaxşı vilayətdir”.

Haqverdiyev digər əsərlərində də İrandakı acınacaqlı vəziyyəti - bir parça çörək üçün doğma el-obasını tərk edib Quzey Azərbaycana gələn soydaşlarımızın halını təsvir edərək onların halına qəlbən acıyır, onları bu hala salan şahı belə tənqid etməkdən çəkinmirdi: “İranlı qardaşlarımıza vəsiyyətimiz: Məhəmmədəli şahın əsrində İran torpağında yaşamağı özlərinə rəva görməsinlər və Məhəmmədəli şahı özlərindən uzaq etməyi “üzaleyi-nəcasət” dərəcəsində bilsinlər. Çünki, bir hava ki, üfunətləndi, orada nəfəs çəkib zindəganlıq eləmək dəxi mümkün deyil”.

Bundan başqa yazıçı Osmanlıdakı soydaşlarımızın halına biganə qalmır, ara-sıra zülmü hətta sultan səviyyəsində ifşa etməkdən çəkinmirdi: “And olsun sultan Məcidül-Həmid qazinin hurriyyətpərəstliyinə” deyərək sultanı açıq-aydın təhqir edirdi. Ən asası bu idi ki, yazıçı bu tənqidi tam zamanında, heç nədən çəkinmədən edirdi. Onsuz da “Molla Nəsrəddin”çiləri hər dəqiqə təqib, təhqir, ölüm gözləyirdi.

Ə.Haqverdiyevin əsas tənqid hədəfləri çar üsul idarəsi və avamlıq idi. Hər iki tənqid hədəfləri onun hekayələrində daha gözəl əks olunub. O, ifşa etmək üçün özünə hədəflər seçir və onları “Marallarım” adlandırırdı. Bu hekayələrin qəhrəmanlarının çoxu gerçək həyatdan götürülmüşdü. Sual olunur: Məyər bu gün Azərbaycan kəndində Qasım əmilər yoxdurmu (hərçənd, əksər tənqidçilər Qasım əmini tip hesab etmirlər)? Mirzə Səfərlər, “Haqq Mövcud”lar, Şeyx Şabalar yoxdurmu? Nə idi Şeyx Şabanı bu cür yaşam tərzi keçirməyə vadar edən? Hər şeydən öncə yaşadığı zaman! O, başqa bir zamanda bir başqa cür də tərbiyələnə bilərdi. Doğrudanmı o, öz həyatını yaşayırdı? Həqiqətənmi bu, Quranda yazılan kimidir? “Sizin başınıza o işlər gəlir ki, onlar qabaqcadan sizin alnınıza yazılıb”. Elə isə birisinin qismətinə yaxşı, digərinkinə pis yazılıbsa, onda pis yaxşı olmağa can atmaqla Allahın əmrini pozmuş olur ki. Milyonların gücünə belə sındırılması mümkün olmayan ləyaqət sahibləri az olsa da bu gün də var.

Öz bəd əməllərini şeytanın boynuna yükləyən (Allah sənə lənət etsin, kor şeytan!) insanlar bu günkü həyatımızda bəs deyincə var. Hər bir yas məclisində belələrini görmək olur. Müqəddəs məkanlarda tövbə edib gələndən sonra belə tövbəsini pozanlar yetərli qədərdir.

Yazıçının dram əsərlərindən danışarkən qeyd etdik ki, o, əsərlərinin çoxunun mövzusunu şifahi xalq yaradıcılığından götürüb. “Seyidlər ocağı”da bu qəbildəndir. Yazıçı avam xalqın belə asanlıqla fırıldaqçı seyidlərin toruna düşməsinə acı-acı gülür. Onun satirası ilk oxunuşda gülüş doğurur, sonradan insanı dərindən düşünməyə, acı-acı ağlamağa vadar edir.

Ə.Haqverdiyevə ədəbiyyatımızda geniş şöhrət qazandıran bir özəllik də odur ki, onun əsərlərinin çoxu bu günümüz üçün də aktualdır. Bu gün də xalqımızın əziyyətlə qazandığı axırıncı tikəsini önəmsiz yerlərə nəzir verməsinin hamımız şahidi oluruq.

Yazının XX yüzilin başlarında baş vermiş erməni-müsəlman qırğını münasibəti çağdaşları olan yazıçıların münasibətindən heç də fərqlənmirdi. O, bu qırğın sonucunda Şuşada baş vermiş hadisələri “şeytanın toyu”na bənzədirdi. Sovet dövründə bəyənilən, bu gün isə tənqid edilən bu münasibət faciənin “hakim təbəqələr tərəfindən iki qardaş xalqı qırğına vermək üçün törədildiyini bildirməkdən ibarət idi”. Amma bu barədə düşündükdə belə bir sual yaranır. Münaqişə nəticəsində həyat şəraitləri səfalət dərəcəsinə enən, dünyanın çeşidli ölkələrinə səpələnən ən sadə yoxsul ermənilərə qondarma torpaq problemini qaldırıb Azərbaycanla münaqişəyə girmək lazım idimi?

Haqverdiyev o yazıçılardan idi ki, öz yaradıcılığına həddindən artıq tənqidi yanaşır, çağdaş tənqidi dillə desək öz yazdıqlarını cırıb yenidən yazmağı bacarırdı. Yaratdığı hər bir obrazı bütün incəliklərinə qədər təsvir edirdi. Onun geyimini, sifət cizgilərini təsvir edərək başqa “Molla Nəsrəddin”çilər kimi yaratdığı hər bir tipin portretini cızırdı.

Başqa “Molla Nəsrəddin”çilər kimi onun da əsas tənqid hədəfi cəmiyyətin əsas eybəcərliklərini ifşa etmək, sadə əmək adamlarını tərənnüm etmək, hakim siniflərə qarşı barışmaz mübarizə aparmaq idi. Bunları nəzərə alaraq da yazıçının yaradıcıllığını 3 dövrə bölmək olar:

I dövrdə (1907-ci ilə qədər) yazıçı əsərlərini əsasən simvoliz və maarifçilik cərəyanlarında yazır, realizmə meyl edirdi.

II dövr (1907-1920 –ci illə ədib əsasən tənqidi realizm ədəbi cərəyanında əsərlər yazırdı.

III dövr sovet quruculuğu dövrüdür ki, Haqverdiyev də Mirzə Cəlil, N.Nərimanov kimi sovet hakimiyyətini alqışlayır və bu dövrün prinsiplərinə uyğun əsərlər yazır. Lakin nədənsə o, sovet adamını tərənnüm edən bir əsər belə yazmadı.

Haqverdiyev bütün həyatını xalqının, millətinin maariflənməsinə sərf etdi. Xalqımız da ona həmişə sayğı duyur, əsərlərini bu gün də sevə-sevə oxuyur. O, realizm bayrağını öz ustadı M.F.Axundzadədən alıb onu digər məslək yoldaşları birlikdə zirvələrə-sosializm realizmi səviyyəsinə qaldırdı. Mirzə Cəlillə, Sabirlə yanaşı dilimizin saflığı uğrunda yorulmadan mübarizə apardı.

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 21 may.- S.10.