Mayakovskinin intiharı:

Ölüm manqasında dinozavrlıq

Əskikliklərinin ətrafına tikanlı şəbəkə hörən, kitab oxuculuğuna hər şeydən çox əhəmiyyət verən kütləyə tilt olmamaq mümkün deyil. Lakin kütlənin oxuma vərdişi üçün onun problemlərini özündə əks etdirən əsərlər yazılmalıdır, həmin əskikliklərlə mübarizə aparan yazıçı ideal sayılacaq inqlabçı obrazları yaratmalıdır.

Ədəbiyyatın bu günki ən böyük talesizliyi oxuculara mübariz obrazlar təqdim etməməsidir. Sinfi mübarizə yoxdur. Fikirlərdə zəlzələ yaratmağı bacarmır. İnqilabiliyi də yoxdur. Məsələ belədir: köhnə evin təzə kitabxanası maraqlı deyil, yeni evin köhnə kitabxanası isə zəlzələnin episentridir. Yəni ki, “əvvəllər düzgün-əməlli yazanlar vardı, indi isə yox” tezisi cəmiyyət arasında məşhurdur. Hər şeyi ən xırda detallarına qədər təfərrüatını verən əsərlər yazılmalıdır. Kitablar beyinlərə güllə çaxılmalıdır. Səssizcə üsyan etməlidir. Şablonlar, tanınmış etiketlərin bayağı düşüncələri isə sadəcə beyin yatızdırmağa bəs edir. Çoxdan tərk edilmiş nəzəriyyələrin zibilliyindən söz yaradanlar ucuz kənd romanlarını at kimi minib çapırlar. İctimai mənanın yükləndiyi, estetik dəyərlər kateqoriyasına aid olan çox az ədəbi nümunələr yazılır. Ədəbiyyatın bayağılıq girdabında boğulmasına səbəb ona az insafla yanaşılmasındadır. Əksər yazarlar sabahın dünyasını yaratmırlar. Bu günün gələcəyi də deyillər. Hər yazılan kitab kiçik burjua dünyası olmalıdır. İctimai mesajları yoxdur. Bərbad və səthi ideologiyalar beyinləri zorlayır. Hər şeyi dar arealın əsirinə çevirirlər. Yazarın həssaslığı, diqqət etdiyi şeylər, etibarsızlıqları, qorxuları, ciddiliyi, öz-özünə danışması hamıya bənzəməlidir. Hər cümlədə “bu mənəm” tezisi olmalıdır. Əsərlər yazıçının yaşadığı acı təcrübələrdən də qaynaqlanmalıdır, lakin içərisində düzgünlük payı olmalıdır. Hər hansı bir ideologiya yazarın düşüncəsini qəliblər içinə oturtmağa, əsərini formalaşdırmağa başlayırsa, orada orijinallıq və müstəqillikdən söz etmək çətinləşir. Yazar fərdi olaraq özünü bir iddia, ideologiya, monarxiya, yaxud respublikaya aid edə bilər, amma bu asılı vəziyyət onun əsərinə təsir etməyə başladığı vaxt zəifliklər ortaya çıxır. Yazıçı inqilab etməli, ölüm manqalarında edam olunmağı gözünə almağı bacarmalıdır. Bir ədibin bu həyəcandan pay alması nadir rast gəlinən vəziyyətdir. Əsər düşüncələri oxşayan insani motiv olmalıdır. Bu tip düşüncələr bu gün, bəlkə də ani kəsimdə hamıya uyğun ola bilər. Lakin ertəsi gün kitab yığını böyüdükcə, yazıçını özü kiçilir. Yazıçı qələmi ilə sonsuz sevinc dalğası yaratmağı bacarmalıdır. Əsər paradoksal şəkildə bir yazıçının yox, həm də cəmiyyətin inqilabı olmalıdır. Yazarın öz düşüncələrinə yüklədiyi tərs məna sinifləri səhv yönə apara bilər. Yəni ki, qələm siyasətçi olmaqla yanaşı, cəmiyyətin dünyagörüşünü fikirlərində ehtiva etdirən filosof olmalıdır. Siniflərin şərtlərini döşəməyə zidd fəlsəfə ilə yamamalıdır. Şəxsi düşüncə və ümumi axışdan sintez yaratmaq səhvdir. Əks təqdirdə kütlə əsərə olduğu kimi münasibət bəsləsə, ortaya axsaqlıqlar çıxacaq. Yazıçı irəli gedənlər ordusunun sayını artırmalıdır. Təmkinli olmalıdır, Mayakovski kimi intihar etməməlidir. Mayakovski intihar etməmişdən qabaq yazırdı: “Gəmim gündəlik həyata çırpılıb parçalandı”. Düzdür, dövrünün ictimai-siyasi vəziyyətini nəzərə alsaq, müəyyən mənada Mayakovskinin intiharına haqq qazandırmaq olar. Lakin bir yazıçının intiharı o cəmiyyətin məhvidir. Yazıçı toplumun çıxış yol istinadıdır. Yazıçısını intihar etdirməyə məcbur edən cəmiyyət səhrada kompassız vurnuxan səyahətçiyə oxşayır. Təlatümlü formada yerində çalxanacaq. Əgər adamlar kitabı başa düşmürsə, yazıçı təmkinli olub ümumi fikir axını yaratmalıdır. Yazdıqları ilə oxumaq vərdişləri yaratmağı bacarmalıdır, maariflənməyə həvəsləndirməlidir.

Şüur əskiklikləri

İstənilən cəmiyyət yazıçının son ümid folunu da əlindən ala bilər. Lakin qavram yoxuşu içərisində bir yazıçının beyinlərdə güclü titrəyişlər yaratması rahat məsələdir. Xəyal qırıqlığı olsa belə yazıçı kürəyini cəmiyyətə çevirib, onu yetim buraxmamalıdır. Yazan qələm kütlənin ümididir, cahiliyyəti kölgəyə alan böyük bir çətirdir. İctimai problemlərlə çox maraqlanmalıdır, bunun məsuliyyətini üzərində hiss etməklə intellektuallığı “dinozavr” elan edərək aydınlıq yaratmalıdır. Yazıçı məcburi yox, təbii axışının içərisində olduğu düşüncələrin ümumi səfərbərliyinin təməl daşı olmalıdır. Gerçək ziyalının mənliyində ədalət və inqilab alovu yanmalıdır. İstismar olan yerdə əxlaq və namusdan söz edilməsinin vacib olduğunu bilməlidir. Əks halda düşüncələrini bürokratiyanın əmrinə tabe edən cəmiyyət ziyalısını təhqir edəcək. Haqlıdır. Çünki cəmiyyətin düşüncə quruluşu həqiqətlərə müxalif edilib. Yazıçı fikirlərilə ümumi axını işığa yönəltməli, kirlənmiş beyinləri yumalıdır. Lakin bir çox hallarda yazıçı bütün dövrləri sorğulayır, düşünür və sürüləşmiş kütləyə qoşulmur, cəmiyyəti siyasi beyin yumalara qarşı xəbərdar etməyə çalışır, gec, ya tez tutduğu mövqenin əvəzini ödəmək məcburiyyətində qalır. Bəzən böyük bir ölkəyə qarşı təkbaşına mübarizə aparır. Yağış kimi yağan ittihamlar onu ön mühakimələr bataqlığında boğulmağa məhkum edir. Cəmiyyət yazıçını başa düşmürsə, başqa cür davrana bilmir, əlində deyil. Belə yaşamağa məcburdur. Cəmiyyətin də beynində azdan-çoxdan, nəsə olmalıdır. Bu vəziyyətdə nəticə əldə etmək mümkün deyil. Cəmiyyət başa düşməlidir ki, doğulandan ölənədək, ibtidai dövrlərdən içində olduğumuz vaxtadək həmişə insanların və hadisələrin hekayəsilə yaşayarıq. Ədəbiyyat insanın insanlaşma macərasıdır, gələcək mərhələlərdə qurduğumuz zəncirin dialektik gücüdür. İnsanın tragik əhvalatının olduğu hər yaralı nöqtə ədəbiyyat içərisindədir. Yazıçı qatil, ədəbiyyat baş kəsən bıçaq deyil. Ədəbiyyat uzun illərin cahiliyyət burulğanının içərisində milyonlarla edamın bahasına qulmuş dünyadır. Yıxmaq lazım deyil. Toplum ədəbiyyat üzərinə boz illərin qovub gətirdiyi quru bulud olmamalıdır. Yaşadığımız torpaqların və xalqın gerçək tarixini bilmədən nə yazar, nə şairi müdafiə etmək asan deyil. Ümumi axını müasirlik adına qəbul edərək yazıçıya yaxınlaşmaq da asan deyil. Zehinləri inqilabiləşdirib ədəbiyyat və fəlsəfəyə çatmaq mümkündür. Əl üsulu edilən sinfi təhlillərlə mübarizə apararaq, zəfər qazanmaq çətindir. Beyin yuma mərkəzlərinə və daxilimizdəki uzantılara qarşı aparılacaq mübarizədə fikirlər bizi oyatmalıdır. Şüur əskikliyinin təməlində özümüzü ön mühakimə şüuruna sahib olmamağımızın da təsiri böyükdür. Şüuraltı əskikliklər ətrafda baş verən dəyişikliklərə tez itaət etdirir. Mənlik şürundakı əskiklik baxış istiqamətlərini məhdudlaşdıran faktordur. Lakin cəmiyyətin oxumamaq əskiliyini təkcə daxilindəki problemlərlə görə yox, həm də ədəbiyyatı işğal etmiş bacarıqsızlar ordusunun yaratdığı mürtəceliklə də əlaqələndirmək mümkündür. Bu isə o deməkdir ki, toplum öz ədəbiyyatını yaratmağ bacarmır. Belə halda təzyiq və dünyanın ən yaxşı yazı nümunələri mühitə qarşı ən sərt reaksiya kimi doğulur. Əvvəlcə kitab satmaq sadələşdirilməli, təqdimat bürokratiyasından qaçınmalıdır, üstəgəl qabaqcıl görünən amma pis mürtəce, postmodern suspenziya ideoloji hegemoniyasını qırmaq lazımdır. Düşüncə öz inqilabçı rəftarını ortaya qoymalıdır. Ədəbiyyatın geniş kütlə ilə barışmasını təmin edəcək əhəmiyyətli mərhələyə keçmək lazımdır. Vacib məsələdir. Kamyuya görə, yazıçılıq qorunması güc olan bu iki tapşırığa bağlı qalacaq; bilə-bilə yalan danışmamaq və insanın insanı əzməsinə etiraz etmək. Belə də olmalıdır.

Mənsur Rəğbətoğlu

Olaylar.- 2014.- 30 may.- S.13.