Diasporanın üzərinə düşən gözəl

missiya-səpələnənləri bir yerə yığmaq

Yunan dilindən "səpələnmək” kimi səslənən diaspora öz əvvəlki mənasından fərqli olaraq, bu gün daha konkret məna daşıyır. Diaspora-tarixi torpaqlarından bu və ya digər səbəblərdən emiqrasiya etmiş əhalinin mərkəzlə, yəni doğma ata-baba yurdu ilə əlaqələndirilməsidir. Mütəxəssislərin fikrincə, anlayışa məhz bu prizmadan yanaşılması ona siyasi xarakter verir ki, bu da bir neçə xüsusda təzahür edir. Bunlar diasporun yerli siyasətə təsiri, dövlətin siyasi haqlarının tanınması, beynəlxalq aləmdə müstəqil kimliyin yaradılması, siyasi mühacirlərin üzləşdiyi problemlər, diaspor təşkilatları fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, sosial-mədəni tədbirlərin keçirilməsinə dövlət dəstəyi və sairdir. Sadalanan məsələlər diasporun təməl prinsipləri olub, onların araşdırılması və dəyərləndirilməsi diaspor sözünün əsl mənasını açmağa imkan verir.

Dövlət, prinsipcə, yalnız öz sərhədləri daxilindəki əhali ilə birbaşa maraqlandığı halda, diasporanın təsir dairəsi daha genişdir. Prinsip etibarilə, diaspor təşkilatları ölkə daxilində yaşayan əhali ilə onun xaricində yaşayanların əlaqələrini qurmağı, fəaliyyətlərini koordinasiya etməyə çalışır. Məhz buna görə də dövlət və diaspora fəaliyyətinin bir istiqamətə yönəlməsi, başqa sözlə desək, onun vətəndaşlarının bütöv halda formalaşması vacibdir.Bəzən müəyyən sosial maraqları olan qruplar dövlətin daxili və xarici siyasətində müəyyən məsələlərə təsir göstərmək üçün formal təşkilatlar yaradırlar. Belə təşkilatlar diaspora üçün real təhlükə yaradır. Məsələn, ekspertlər hesab edir ki, Rusiyada fəaliyyət göstərən skinhedlər –irqçi ekstremistlər olub, orada yaşayan milli azlıqlara qarşı yönəlmişdir. Bunun əksinə olaraq, diaspora cəmiyyətləri digər demoqrafik qruplar tərəfindən öz ölkələrində xenofobiya, başqa sözlə, təqib altında yaşayan soydaşlarının müdafiəsinə çalışır. Bəzi hallarda ölkənin ənənəvi suverenliyini qorumağa çalışan diasporların fəaliyyəti şəxsi valyutalar hesabına maliyyələşdirilən lobbiçilik qrupları tərəfindən məhdudlaşdırılır və yaxud da tam şəkildə qadağan edilir. Məsələn, ABŞ konqresinin Azərbaycana yardımı qadağan edən 907 saylı aktı məhz erməni-amerikan lobbisinin antiazərbaycan fəaliyyətinin nəticəsi idi. Azərbaycanlılar bir millət kimi vətənə məhəbbəti və torpağa bağlılığı ilə miqrasiyaya az meyllidirlər. Azərbaycanlıların dünya ölkələrinə mühacirəti bir neçə mərhələləri əhatə edir. XVII əsrin sonlarında çar Rusiyasının hakim dairələri öz ölkələrinin cənub sərhədlərini yeni işğallar hesabına genişləndirmək və Xəzər hövzəsində möhkəmlənmək məqsədilə 1722-ci ildə Həştərxandan yürüşə başladı. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) sülh müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın şimal hissəsinin Rusiya tərəfindən işğalı rəsmiləşdirildi. Müqavilələrə əsasən Azərbaycan iki hissəyə bölünərək şimalı- Rusiyanın, cənubu isə - Qacar İranının tabeçiliyində qaldı. Rusiyanın himayədarlığı nəticəsində Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən, Dağlıq Qarabağ, Naxçıvan və başqa ərazilərə ermənilərin köçürülməsi başlandı ki, bu da miqrasiya prosesinin və gələcək torpaq iddaalarının əsasını qoydu. Sonrakı dövrlərdə baş vermiş ictimai-siyası hadisələr (1905-1906 cı illər ərzində, 1918-ci ilin martında azərbaycanlıların ermənilər tərəfindən soyqırımı, 1920-ci ildə ADR-nın süqutu,1948-1953-cü illərdə azərbacanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiyası, 1988-1990-cı illərdə azərbaycanlıların yenə oradan vəhşicəsinə qovulması, 1992-ci il Xocalı soyqırımı, Respublikanın 7 rayonunun işğalı) miqrasiyanı sürətləndirdi.

Qeyd edək ki, xaricdə yaşayan azərbaycanlar, dörd istiqamətdən miqrasiya ediblər: İran, Türkiyə, keçmiş Sovet Respublikaları və Azərbaycandan.

Cənubi Azərbaycandan miqrasiyalar Səttərxan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, S.J. Pişəvəri və imam Xomeyni hərakatlarından sonra baş verib. Postsovet Respublikalarından azərbaycanlıların miqrasiyası isə Sovet hakimiyyətinin süqutundan sonra həmin Respublikalarda Milli zəmində baş vermiş münaqişələr nəticəsində həyata keçib. II Dünya Müharibəsi zamanı əsirlikdə olan azərbaycanlıların çoxu Stalin rejiminin cəzalarından qorxaraq məcburi şəkildə müxtəlif Avropa ölkələrində məskunlaşıblar. Rusiya Federasiyasında 1 milyon 550 mindən çox, Ukrayna Respublikasında 500 min, Belorusiyada 66 min, Gürcüstan Respublikasında 600 min, Qazaxıstan Respublikasında 110 min, Özbəkistan Respublikasında 60 min, Türkmənistan Respublikasında 33 min, Qırğızıstan Repsublikasında 20 min, Almaniyada 300 min, Amerika Birləşmiş Ştatlarında 1 milyon, Fransada 165 min, Bolqarıstanda 64 min, Hindistanda 301 min, Pakistanda 654 min, İsveçrədə 40 min, Meksikada 26 min, Kanadada 174 min, İsveçdə 41 min, Norveçdə 50 min, Danimarkada 56 min, Hollandiyada 244 min, Braziliyada 74 min, Argentinada 12 mindən çox, Kanadada 15 min, İraqda 844 min, Türkiyədə 2 milyon 460 min, İranda 27 milyon 564 min, Banqladeşdə 170 min, Əfqanıstanda 424 min, Suriyada 50 min, Səudiyyə Ərəbistanında 40 min, Yəməndə 58 min, Çində 30 min, Maltada 2,5 min, Afrika qitəsində 1 milyon 122 min- o cümlədən Misirdə 845 min, Əlcəzairdə 260 mindən çox, Sudanda 17 mindən çox azərbaycanlı məskunlaşıb. (mənbə: «Dünya Xalqları tarixi - etnoqrafik ensiklopedik məlumat kitabı» ) «Hindistan ensiklopediyası» (1982-ci il), «Oksford Universiteti etnoqrafik lüğəti» ( 1983-cü il), «Britaniya ensiklopediysı» (1986-cı il), «Yaxın və Orta Şərq ensiklopediyası» (1989-cu il) və «YUNESKO»-nun məlumat bülleteni) Hazırda dunyada yaşayan azərbaycanlıların sayı təxminən 50 milyona yaxındır. Bəzi mənbələrdə bu rəqəm 60 milyon olduğunu göstərilir. Azərbaycan xalqı dünyada 75 milyonluq Koreyadan sonra ikinci çoxsaylı xalqdır ki, iki yerə parçalanıb. Bu günədək BMT bizə «parçalanmış xalq» statusu verməyib. Qeyd edək ki, KXDR 4 oktyabr 2007-ci il tarixdə parçalanıb xalqının birləşməsi üçün BMT Baş Assambleyasına müraciət etmiş və 1 noyabr 2007-ci il tarixdə BMT-da bu müraciətin lehinə yekdil səslə qətnamə qəbul edilib. Bu bizim keçmişimizdir. Bu gün diaspora tariximiz isə Naxçıvan MR Ali məclisinin «Dünya Azərbaycanlılarının həmrəylik və birlik günü» haqqında 1991-ci ilin 16 dekabr tarixli qərarı və həmin tarixə imza etmiş ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Qərarın məntiqi nəticəsi olaraq, 31 dekabr «Dünya azərbaycanlılarının həmrəylik günü» kimi elan edildi və bu xaricdə yaşayan soydaşlarımız tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılandı. Xarici ölkələrdə yaşayan Azərbaycan diasporu ilə əlaqəni möhkəmləndirmək diaspora fəaliyyətini koordinasiya etmək məqsədilə Ulu Öndərin rəhbərliyi ilə 5 iyul 2002-ci il tarixdə Respublikamızda yaradılmış «Xarici Ölkələrdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi» yaradıldı. Dünya azərbaycanlılarının I (2000-ci il) və II qurultaylarının (2001-ci il) keçirilməsi də məhz diaspor məqsədlərinin yerinə yetirilməsi istəyindən irəli gəlmişdir. Prezident H.Əliyevin təklif və təşəbbüsü ilə elə I qurultayda «Dünya Azərbaycanlılarının əlaqələndirmə şurası» yaradıldı. Həmin Şuraya rəhbərlik AMEA-nın prezidenti M.Kərimova tapşırıldı. Şuranın sədr müavini isə Edinburq Universtetinin professoru Qulamrza Səbri Təbrizi oldu. Diaspora ilə əlaqə yaratmaq müəyyən problemlərin həll etmək sahəsində, həm bu təşkilat və həm də Qeyri-Hökümət Təşkilatları Forumu nəzdində R.Zeyninin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən “Diaspora Mərkəzi” təqdirəlayiq fəaliyyət göstərir. Diasporanın problemləri isə kifayət qədərdir. Həmin problemləri aşağıdakı kimi qeyd etmək olar. Tarix boyu müstəqillik əzmini yaşamış və bu müstəqilliyi əldə etmiş, zəngin mədəniyyətə , qədim dövlətçilik ənənələrinə malik, yetkin bir millət kimi formalaşmış Azərbaycan xalqının elmi, mədəni və digər sahələrdə əldə etdiyi nailiyyətlərin dünyaya tanıtmaq üçün elmi-pratiki, mədəni-kütləvi tədbirlərin həyata keçirilməsinin təşkili və həmçinin, xaricdə yaşayan soydaşlarımızın lobbiçilik fəaliyyətinin genişlənməsinə kömək etmək niyyətilə onların sayı, həyat tərzi, yaşadıqları dövlətin ictimai-siyasi həyatında iştirak dərəcələri və digər məlumatların əldə edilməsinin zəruriliyini şərtləndirir. Ekspertlər hesab edir ki, bu məqsədlə səfirliklər və ərazilərində azərbaycanlılar yaşayan dövlətlərin miqrasiya xidmətindən istifadə etmək olar. Belə ki, «Xarici Ölkələrdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi»nin əməkdaşlarının və ya diaspora sahəsində fəaliyyət göstərən QHT-nın müqavilə şərtlərinə əsasən əməkdaşlarının səfirliklərə ezam edilməsinin təşkili bu sahədə əsaslı dönüş yaradar və qısa zamanda öz müsbət təsirini göstərər. Azərbaycanda azad mətbuat, kütləvi informasiya vasitələri üçün yaradılan şəraitlə yanaşı, dövlətin qlobal informasiya məkanında geniş təmsil olunması və aparıcı xarici mətbuat orqanlarının nümayəndəlikləri ilə əlaqələrinin genişləndirilməsi, bütün dünyada siyasi plüralizmim hökm sürdüyü bir dövlət imicinin qorunub saxlanılması istiqamətində olan fəaliyyət genişləndirilməlidir. Ekspertlər hesab edir ki, diaspora üzvləri olan gənclərin bir-biri ilə münasibətdə olmaları üçün diaspora təşkilatları nəzdində gənclər klubunun yaradılması imkanları genişləndirilməlidir. Belə klub və mərkəzlərdə gənclərin bir- biri ilə tanış olaraq, ana dilində ünsüyyətdə olmaları, birləşmək imkanlarını əhatə edən müzakirələr aparmaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu həm də valideynlər üçün böyük problemdir. Xaricdə yaşayan həmvətənlərimizlə söhbətlər zamanı məlum olur ki, öz həmvətənləri ilə ailə–nikah qurmaq problemləri özünü göstərə bilir. Hazırda texnologiya əsri olduğu üçün soydaşlarımız bir-biri ilə əlaqə yaratmaqda yaşadıqları problemi asanlıqla aradan qaldıra bilərlər. Bunun üçün bir az diqqətli olmaq kifayətdir. Sosial şəbəkələrdə xaricdə yaşayan soydaşlarından birinin təşkil etdiyi tədbirlərlə bağlı elanlara diqqət yetirilməli və bu cür məclislərə gedilməlidir. Bu yolla əlaqələr yaratmaq, bir-birlərinin problemlərindən xəbərdar olmaq daha asan olar.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2014.- 22 oktyabr.- S.3.