Aləmlərə bildir ki,

Xəlil heç zaman ölməz -

Həyatı dərk etdiyim gündən həmişə bir sualın axtarışındayam. Bir amal və məslək uğrunda mübarizə aparan insanlar amaclarına nail olandan sonra niyə özləri ondan bəhrələnə bilmirlər? Bəlkə bu gözəgörünməz Tanrının sirlərindən biridir? Bəlkə Yaradan onları çox sevdiyindən şəhidlik zirvəsinə qaldırıb uca dərgahına aparır? Bilmirəm. Biz insanlara hər şeyi dərk edəcək qədər düşüncə verilməyib. İnsan olaraq biz yaranmışların içərisində çox qəribə və təzadlıyıq. İtirdiyimiz bir əşyanı uzun müddət axtarırıq, təəssüflənirik. Ancaq heç birimiz arxaya boylanıb ömrümüzdən itirdiyimiz illəri, doğmalarımızı, xalqı üçün, milləti üçün gərəkli olan insanları axtarmırıq, onları itirdiyimiz üçün təəssüflənmirik. Allah bizə bol-bol təbii sərvətlərlə yanaşı, çoxlu görkəmli şəxsiyyətlər də bəxş edib. Onlar da bizim milli sərvətimizdir. Biz onları az qala hər dəqiqə xatırlamalı olduğumuz halda, il boyu unuduruq, ancaq doğum və anım günlərində xatırlayırıq.

Öz həyatını doğma xalqına, vətəninə fəda edən Xəlil Rza Ulutürk ədəbiyyata 50-ci illərdə gəlmişdi. Yaradıcılığa lirik şerlərlə başlasa da bir müddət sonra bu lirikaya siyasi motivlər qatmış, eyni zamanda iri həcmli poemalar da qələmə almışdır. İndi yazacağım sətirlərlə mən Xəlil Rzanın bir ümman qədər geniş olan yaradıcılığını incələmək fikrindən uzağam. Böyük tənqidçilərin-Yaşar Qarayevin, Qulu Xəlilovun, Bəkir Nəbiyevin, M.A.Dadaşzadənin araşdırdığı bu poeziya dahisini indi bir tələbənin araşdırması mənim cəsarətimdən çox-çox yüksəkdir. Amma bu günkü azadlığımız üçün borclu olduğum insanlardan biri də Xəlil Rza Ulutürk olduğundan, mən onun həyat və yaradıcılığına biganə qala bilmərəm.

Böyük şair, publisist, gözəl tərcüməçi, alovlu vətənpərvər, azadlıq mücahidi və sözün əsil anlamında, xalqın şairi - baxın, Xəlil Rza Ulutürk bizim qəlbimizdə bu cür yaşayır. O, öz xalqına elə bir xidmət göstərmişdi ki, min illər keçsə də unudulmayacaq. Bunu hələ cavanlığında dərk edən şair ölümündən sonra diriləyəcəyini və xalqın xatirəsində əbədi yaşayacağını 1961-ci ildə yazdığı şeirlərin birində bu cür ifadə edirdi.

Buludu şimşəklə parçalayaraq,

Zülməti nur ilə boğacağam mən.

Qərbdə ulduz kimi batsam, Şərqə bax,

Şərqdən günəş kimi doğacağam mən.

İtib batmaq üçün yaranmamışam,

Dünənəm, bu günəm, gələcəyəm mən.

Bu gün bu dünyadan getsəm də nə qəm,

Dünyaya təzədən gələcəyəm mən.

Yaradıcılığa şeirlə başlayan Xəlil Rza sonralar “Bayatı Şiraz”, “Qandallar”, “Təbrizli şairin düşüncələri”, “Həsrət”, “Mənim məhəbbətim” və b. kimi gözəl poemalar qələmə almışdır. Bu əsərlərində vətən məhəbbəti, millət sevgisi və ən çox da azadlıq eşqi tərənnüm olunmuşdur. Azadlıq aşiqi olan şair elə bil azadlıq istəyirdi ki, tam olsun, bütöv olsun, əbədi olsun.

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram,

Qolumdakı zəncirləri qram gərək, qram-qram.

Bu sətirlər xalqımızın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan azadlıq mücahidlərinin dilinin əzbəri idi. Geniş qəlbə, böyük mərhəmət hissinə malik şair bütün insanlara sayğıyla yanaşmış, paxıllıq hissindən uzaq olmuş, hamının xoşbəxt olmasını istəmişdir. Şəhid balası, milli qəhrəman Təbriz Xəlilbəyliyə müraciət edərək deyirdi:

İşdir özün üçün bir gül istəsən,

Oğlum, özgə üçün güldəstə istə.

Xəlil Rza Ulutürk bütün millətləri sevirdi. Özbək, türkmən, qazax, balkar və rus dillərində yazılmış dəyərli nümunələri şirin ana dilimizə çevirirdi. Ermənilərə isə Puşkinin verdiyi qiymətlə yanaşırıdı:

“Tı vor, tı rab, tı armenin”

(Sən oğrusan, sən köləsən, sən ermənisən).

Dahilər sözü az işlətmək, vaxtında işlətmək, üzə demək barədə çox yazıblar. Məsələn, böyük Nizami Səlcuq imperiyasının əzəməti bütün dünyanı titrətdiyi vaxtda yazırdı ki, “bir qarı Sultan Səncərin yaxasından tutaraq, dedi ki, sən zalımsan”. Tariximizin ən iyrənc, qorxulu dövrü olan Komendat idarə üsulu zamanı Q.B.Zakir çar məmurlarını ifşa etmirdimi? Gənc yaşlarından dissidentlik fəaliyyətinə qoşulan Xəlil Rza da az qala yer kürəsinin yarısı boyda olan Sovet imperiyasına meydan oxuyurdu. Bu gün onu millətimizə sevdirən də onun məhz bu cəsarəti idi.

Milli azadlıq hərəkatı başlarkən Xəlil Rza dərhal bu böyük tarixi hadisənin mahiyyətini anladı. Bu yolun Azadlıq meydanından keçdiyini bu meydana toplaşan geniş kütləyə anlatdı.

Bu meydanın yaş sinəsi, daş sinəsi qabar,

Ocaqların, tonqalların nişanəsi, izləri var.

Bu meydanda anladım ki, adi ocaq pir olarmış,

Mələk kimi, quzu kimi qızlar dönüb şir olarmış.

Bu meydanda anladım ki, nə quzuyam, nə də ceyran,

Azərbaycan bu gün doğur özü boyda Azərbaycan.

Azadlıq mübarizəsinin ilk günlərindən Xəli Rza onun öndərlərindən birinə çevrildi. Təsadüfi mitinq və ya bir tədbir olardı ki, şair orada şeir oxuyub gənclərə vətən sevgisi aşılamasın. Doğma vətəninin hər guşəsini öz bədən üzvlərindən biri sayan şair bu dövrdə qələmə aldığı şerlərinin birində deyirdi:

Qarabağ ürəyimdir, Şuşa gözüm giləsi,

Gözlərimə tuşlanıb bu gün düşmən gülləsi.

Azadlıq uğrunda dirənişi əsas vəzifəsi sayan X.R.Ulutürk bu yolda ən yaxın adamlarına, oğlu Təbrizə, hətta özünə belə güzəştə getmirdi. 1990-cı il 20 Yanvar faciəsi Xəlil Rzanı sarsıtdı, hədsiz hiddətləndirirdi. Bu faciə həm də

şairin siyasi uzaqgörənliyi idi. Hələ 1989-cu ildə Xəlil Rza “Davam edir 37” şeirində yazırdı:

Nə qədər ki,

Anaların döşü südsüz, gözü yaşlı,

Davam edir 37, daha gərgin, daha ciddi.

Bir halda ki, davam edir 37

Qorx ki, bir gün Vətən desin

Xəlil balam qurban getdi.

Mitinqlərin birində “İlan, kərtənkələ yuvasını dağıdın, sökün”-deyə şair mənfur Sovet imperiyasına açıq-aydın savaş elan etdi. Bunun üstündə o, həbs olunub, Moskvadakı Lefortovo zindanına salındı. Ümumiyyətlə, Xəlil Rza Bakı, Moskva, Rostov və Voronej həbsxanalarında 8 ay 13 gün məhbus həyatı kerçirmişdir. Şair Lefortovo zindanını kainatın ən iyrənc, ən mənfur, ən murdar, dilsiz bir sovet zülmətxanası adlandırırdı.

Vaxtilə Nəmrud tərəfindən oda atılan İbrahim peyğəmbər sonralar deyirmiş ki, odda qaldığım günlər həyatımın ən şirin, ən əziz günləri idi. Biz əlbəttə, zindanda şair üçün xoş keçib demirik. Sadəcə onu deyirik, Xəlil Rza Ulutürk şeirlərinin ən yaxşılarını məhz zindanda yazmışdı. “Lefortovo dəftəri”ndən:

Qüdrət dağı, qeyrət seli min candı bu könlüm,

Ey sal qaya, dinlə, yatan ümmandı bu könlüm.

Coşsam görəcəksən dəli tufandı bu könlüm,

Sussam demərəm bəxtimə bir qəm kimi gəldin.

Ölməz, əbədi şairə həmdəm kimi gəldin.

Xəlil Rza elə şairlərdəndir ki, o tamamilə xalqın idi, xalq üçün çalışırdı. Xalq da onu çox sevirdi. Onun həbsdən azad edilməsi üçün SSRİ Baş Prokuroru Suxaryevin adına bir milyon iki yüz mindən çox məktub göndərilmişdi. Bu, görünməmiş bir hadisə idi. Əsl şair, əsl sənətkar idi Ulutürk. Xalqın taleyi ilə oynayanlara, satqınlara, xəyanətkarlara, yaltaqlara sonsuz nifrət bəsləyirdi.

Sığın, ömrün boyu qoltuğa sığın,

Lənət bu halına, min dəfə lənət.

Xalqını satmaqla o qazandığın,

Sərvətə, şöhrətə, şərəfə lənət.

Xəlil Rza o insanlardadır ki, ölüm belə onların qarşısında titrəyir, can verir. Xəlil Rza o insanlardandır ki, ölümdən sonra ölməzləşir, əsl həyata başlayır. Məhz buna görədir ki, onun ölümünə heç kəs inanmır. Bu gün bizim hər birimiz onu öz sıralarımızda görürük. Nə edəsən ki, azadlıq adlandırdığımız bir ağac qanla suvarılmasa bar vermir. Xəlil Rza bütün həyatı boyu bu ağacı suvardı və xalqını azad gördü, amma az yaşadı, əbədiyyətə qovuşdu.

Mən onun ölümünü şəhidliyin ən uca zirvəsi hesab edirəm. Məgər təkcə döyüş meydanlarında həlak olanlar şəhid sayılır? Bəs amalı, əqidəsi uğrunda ölənlər? “Zülmün qudurduğu yer” şeirində yazırdı:

Əgər bir gün şəhid olsam,

Sanma eşqin öləsidir.

Yer kürəsi qanlı meydan,

Xəlil Rza sinəsidir.

Sayğıdəyər xalq şairi N.Həsənzadə Xəlil Rza Ulutürkü “Qafqaz dağlarında çarmıxa çəkilən qəhrəman Protomeyin varisi” sayırdı. Oxşar taledir, deyilmi? Xalq şairi Hüseyn Arif isə “Mən bir şair tanıyıram, tanrısı zəhmətdir”-demiş.

Bu gün nə qədər azadlığımız var, nə qədər ki, Ulutürk bizimlədir, biz qalibik, yenilməzik. Şair özü demişkən:-“Bayrağımız şah zirvədən enməyəcək”.

Xəlil Rza təpədən dırnağa qədər azərbaycanlı idi. Vahid, bölünməz vətən uğrunda mübarizə aparırdı. Vətən onunçün bir idi.

Mən Arazı az qala gözlərimlə içərəm,

O dirəyin üstündən alov kimi keçərəm.

Azərbaycanı bir görmək onun ən böyük arzusu idi.

Nə həsrət, nə hicran olsun.

Vahid Azərbaycan olsun.

Qoy birləşsin, bir can olsun.

O sahil də, bu sahil də.

Onun hansı şeirini oxuyuruqsa, orada türkçülük, Vətənçilik görürük. Türkçülük yolunda yorulmadan apardığı mübarizəyə görə şair 1991-ci ildə “Türkiyə milləti” ödülünə, 1995-ci ildə “Türkiyə Respublikası şairi” adına layiq görülmüşdür. Onun misilsiz xidmətləri ölkəmizdə də yüksək qiymətləndirilmiş, ölümündən sonra xalq şairi və istiqlal ordeni ilə təltif olunmuşdur.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2014.- 17 yanvar.- S.10.