Erkən nikah faciəsi və 15 yaşlı ana

Bütün dünyada müşahidə olunan erkən nikah məsələsi Azərbaycanda da aktual problemlərdən hesab olunur. BMT-nin qiymətləndirmələrinə əsasən, dünyada hər il 14,2 milyon nəfər 18 yaşına çatmamış qız nikaha daxil olur. Başqa sözlə, hər gün 39 mindən çox erkən nikah baş verir.

Belə vəziyyət davam edərsə, 2015-2020-ci illərdə 70 milyon nəfər 18 yaşına çatmamış qız erkən nikaha girəcək. Hesablamalara görə, onların 13,2 %-ini və ya 9,2 milyon nəfərini 15 yaşına çatmamış qızlar təşkil edir. Sirr deyil ki, respublikanın şimal, cənub bölgələrində, xüsusən də Bakıətrafı qəsəbələrdə, konkret olaraq Nardaran kəndində qızların erkən yaşda ərə verilməsi faktları baş verməkdədir. Məsələ orasındadır ki, erkən nikahlar gizlin saxlandığından və rəsmi qeydiyyata alınmadığından onların dəqiq statistikasını aparmaq mümkün deyil. Buna baxmayaraq, ortada statistik məlumat var. Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2014-cü ildə qeydə alınmış 84912 nikahdan 479-u 18 yaşına çatmamış qızlarla, 2-si isə 18 yaşına çatmamış oğlanlarla olub. Digər tərəfdən, diri doğulan uşaqların sayında rəsmi qeydə alınmamış nikahda olan qadınlar tərəfindən doğulan uşaqların xüsusi çəkisi 14,9% olub ki, həmin qadınların 61,6 %-i kənd yerlərində yaşayanlardır. Əgər 1990-cı illərdə rəsmi qeydə alınmamış nikahda olan qadınlar tərəfindən doğulan uşaqların sayı şəhər yerlərində üstünlük təşkil edirdisə, 2003-cü ildən etibarən bu göstərici kənd yerlərində daha çox olub.

Erkən nikah qızları təhsildən yayındırır

Ekspertlərin qənaətinə görə, erkən nikah sosial məsələ olduğundan onun tamamilə aradan qaldırılması mümkün deyil. Nəticədə bu sosial bəlanın vurduğu ziyanın təsirini cəmiyyət daşımalı olur. İlk növbədə qeyd edək ki, erkən nikah şagirdlərin, xüsusilə də qızların təhsildən yayınması ilə yekunlaşır ki, nəticədə gənclər arasında savadsızlıq sindromu genişlənir. Sabadsız gənclərin iradəsi zəif olduğundan onları təsir altına salmaq daha asan olur. Biz bunun nümunəsini Nardaran hadisələrində gördük. Təhsildən yayınan məktəblilər ekstremist qüvvələrin diktəsilə siyasi şüarlar səsləndirirdilər. Məlumata görə, 2004-2005-ci tədris ilində dövlət və qeyri-dövlət əyani ümumtəhsil müəssisələrində 1-ci sinif şagirdlərinin sayı təxminən 141 min nəfər təşkil edib. 2014-2015-ci tədris ilində isə 11-ci sinifdə oxuyan şagirdlərin sayı 91,5 min nəfər olub. 2004-2005-ci tədris ilindən təhsil alan şagirdlərin 10,2 min nəfərinin əyani ilk peşə-ixtisas təhsil müəssisələrinə qəbul olunduğunu nəzərə alsaq, 39,3 min şagirdin ümumtəhsil məktəbini bitirmədiyi qənaətinə gəlmək olar. Bu şagirdlərin 61,8%-i kənd yerlərinin payına düşür. Araşdırmalar göstərib ki, məktəbdən yayınan bu şagirdlərin əksər hissəsi erkən nikah qurmuş qızların payına düşür. Göründüyü kimi, yeniyetmə qızların erkən nikaha daxil olması təhsildən yayınma hallarını da artırır. 2015-ci ildə qəbul imtahanlarının nəticəsi göstərib ki, həmin il ərzində respublikanın cənub bölgəsindən ali məktəblərə sənəd verən abituriyentlərin cəmi 10 faizini qızlar təşkil edir. Təbii ki, bu, bizim qızların erkən yaşlarından təhsil hüququndan məhrum edildiyini göstəricisidir. Təkcə respublikanın cənub bölgəsindən ali məktəblərə sənəd verənlərin cəmi 10 faizinin qızlar olması, onların erkən yaşlarından təhsil hüququndan məhrum edildiyini təsdiqləyir.

Erkən nikahlar aztəminatlı ailələrdə geniş yayılıb

O da bəllidir ki, erkən nikah ailələrdə bir sıra əlavə problemlərə gətirib çıxarır. Belə ailələrdə nikahın tez bir zamanda pozulması, xəstə uşaqların dünyaya gətirilməsi, məişət zorakılığı, fiziki-psixoloji çətinliklər kimi hallar daha çox müşahidə olunur. DSK-nin məlumatına əsasən, 2014-cü ildə respublika üzrə 170503 diri doğulan uşağın 3296 nəfəri, o cümlədən şəhər yerlərində 1054, kənd yerlərində 2242 nəfəri 15-17 yaşlı anaların payına düşüb. Acınacaqlı hal odur ki, 15-19 yaşına qədər anaların 279-u ikinci uşaq, 9-u isə 3-cü uşaq dünyaya gətirib. 18-19 yaşlı anaların isə 158 nəfəri 3-cü uşaq dünyaya gətirib. Əmək və əhalinin sosial müdafiəsi nazirinin müavini İdris İsayev bildirib ki, araşdırmalar erkən nikahların əsasən aztəminatlı ailələrdə geniş yayıldığını göstərir: “Lakin aztəminatlı olmaq erkən nikaha heç vaxt əsas yarada bilməz. Çünki bu gün Azərbaycan kifayət qədər geniş əhali kateqoriyalarını əhatə edən sosial təminat sisteminə malik bir ölkədir. Araşdırmalar kənd qızlarının işlə təmin olunmalarındakı müəyyən çətinliklərin, bir sıra hallarda çarəsizlik, ümidsizlik mühitinin erkən nikahların səbəblərindən biri olduğunu göstərir”. İ.İsayev araşdırmaların nəticələrinə əsasən, erkən nikahların səbəblərindən birinin də kənd yerlərində yaşayan kişilərin əmək miqrasiyası ilə bağlı olaraq qızlar arasında ailə qura bilməmək qorxusundan irəli gəldiyini qeyd edib. Nazir müavininin səsləndirdiyi fikirlər əsaslı hesab oluna bilər. Məsələn, Şəffaflıq Azərbaycan təşkilatının araşdırmalarına görə, respublikanın cənub bölgəsində-Lənkəran, Cəlilabad, Masallı, Yardımlıda erkən nikah problemi baş alıb gedir. Belə ki, 14-15 yaşında qızlar kəbinlə ərə verilir. Bir neçə ildən sonra isə bu ailələrin bir qismi dağılır, Əksər hallarda isə kişi Rusiyaya işləməyə gedir və qayıtmır. Qadın iki-üç uşaqla tək qalır. Rəsmi nikahı olmadığına görə məhkəmə yolu ilə aliment də ala bilmir. Bu qadınlar ünvanlı sosial yardım üçün Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə müraciət edirlər ki, bu da ciddi bir problemdir. Bu vəziyyət bir tərəfdən ünvanlı sosial yardım vasitəsinin yükünü ağırlaşdırır, digər tərəfdən isə bu cür ailələrdə olan uşaqların ataları heç bir məsuliyyət daşımırlar.

Erkən nikahlarda valideynlərin rolu

Xatırladaq ki, dünyada erkən nikahların səbəbləri müxtəlifdir. Onların bəziləri ümumi xarakterli, əksəriyyəti ölkələr və regionlar üzrə fərqlidir. Bu baxımdan erkən nikahların qarşısının alınması yalnız qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və sərtləşdirilməsi hesabına mümkün deyil. Bu məsələnin həlli kompleks yanaşmanı və ictimaiyyətin bütün təbəqələrinin, o cümlədən dövlət orqanlarının birgə aktiv səylərini tələb edir. Erkən nikahlarının sayının artmasında elə valideyinlərin də suçu kifayət qədərdir. Şəffaflıq Azərbaycan Təşkilatının direktoru Rəna Səfərəliyevanın sözlərinə görə, erkən nikah problemini yaradan valideynlər övladlarının gələcəyini fikirləşməlidirlər. Çünki qızlarının ailəsi dağıldıqdan sonra onlar nə ev, nə də aliment əldə edə bilmirlər. R.Səfərəliyevanın fikrincə, QHT-lər yerlərdə valideynlərin, gənc qızların maarifləndirilməsi istiqamətində işlər görür: “Hesab edirəm ki, Əmək və Əhalininn Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi bu problemi aradan qaldırmaq üçün birgə cəhd göstərməlidirlər. Görülən maarifləndirici tədbirlər əsasən qızlar üçün nəzərdə tutulur. Amma istərdim ki, valideynlər üçün də bu cür tədbirlər görülsün. Telekanallarda hüqüqşünasların, qadınların hüquqlarını müdafiə edən QHT-lərin iştirakı ilə davamlı verilişlər olsun ki, valideynlər bu problemin gətirdiyi bəlaları dərk edə bilsinlər”. Vitse-spiker Bahar Muradova isə hesab edir ki, Azərbaycanda ailədaxili məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək və mənfi stereotipləri sındırmaq lazımdır: “Bütün ölkələrdə erkən nikahların baş verməsinin iki əsas səbəbi - mənəvi-psixoloji, sosial-iqtisadi məsələlər ola bilər. Lakin uşaqları erkən nikaha cəlb etməklə onlara alətə çevirmək olmaz. Azərbaycan ailələrində bir çox hallarda qadın və qızların tərbiyyəsi düzgün aparılmır. Azərabaycanda qızlar başqalarının iradəsindən asılı, oğlanlar isə qadınlar üzərində idarəedicilik hüququ olan bir formada tərbiyə edilir. Əgər uşaqları tərbiyə edərkən onlara bərabər hüquqlarının olduğunu təlqin etsək, onda normal cəmiyyət qurmuş olarıq”.

Çıxış yolu niyə tapa bilmirik?

Onu da qeyd edək ki, erkən nikahların sayının artması ölkədə demoqrafik böhrana gətirib çıxara bilər. Bir tərəfdən aulələrin dağılması, digər tərəfdən isə dünyaya xəstə uşaqğın gətirilməsi təbii ki, demoqrafik prosesə təsirsiz ötüşə bilməz. Uşaq Hüquqları Konvensiyasında 18 yaşına çatmamış şəxslərin uşaq sayıldığı müəyyən olunduğundan, onların nikaha daxil olması əslində uşaq nikahı sayılmalıdır. Paralel olaraq Azərbaycan qanunvericiliy qızlara 17 yaşında nikah qurmağa icazə verir. Buna baxmayaraq dini və mədəni adətlər, eləcə də yoxsulluq üzündən bəzi regionlarda azyaşlı qız uşaqlarının nikah qurması geniş qəbul edilmiş bir haldır. Bu nikahlar qanunsuz olduğundan, onlar dövlət orqanlarında qeydiyyata alınmır və beləliklə də, bu problemin miqyasını asanlıqla müəyyən etmək də mümkün deyil. Odur ki, erkən nikahların qarşısının alınması məqsədilə maarifləndirmə və inzibati tədbirlər gücləndirilməlidir. Cəmiyyətə aşılanmalıdır ki, erkən nikah halı baş verdikdə ailə quran həmin qızlar təhsildən kənarda qalır, onların sağlamlığına ziyan dəyir, gələcəkdə öz maddi müstəqilliyini təmin edə bilmirlər, bir çox hallarda isə bu, həm özlərinin və körpələrinin hüquqlarının pozulmasına gətirib çıxarır.

Zəka

Olaylar.- 2015.- 18 dekabr.- S.6.