Gənclərin milli şüurunun

formalaşması vacib şərtdir

Bu, onların vətənpərvər kimi yetişməsində müstəsna rol oynaya bilər

Son zamanlar vətəndaş cəmiyyəti, çoxmədəniyyətlilik, informasiya cəmiyyəti, tolerantlıq anlayışlarının qloballaşma prosesinin tərkib hissəsi kimi təbliği çox düşündürücüdür. Qloballaşma prosesi anlamında aldadıcı və zahirən müsbət görünən ideyaların içində şüurlarımıza yeridilən, ancaq milli və dini mənəviyyatımıza uyğun olmayan məsələlərdə son dərəcə diqqətli olmalıyıq. Ona görə də, Azərbaycanda qloballaşmanın geniş yayıldığı, modern və vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasına çağırışlar edildiyi bir dövrdə, islamçılıq və türkçülüyün də nə qədər vacibliyi məsələsinin xüsusi maraq doğurması təbiidir.

Belə bir şəraitdə gənclərin milli şüurunun formalaşması onların vətənpərvər kimi yetişməsində müstəsna rol oynamalıdır. Ancaq etiraf edilməlidir ki, hazırki qloballaşma şəraitində milli şüurun formalaşmasına təsir edən yad elementlərin sayı kifayət qədərdir. Hazırda Azərbaycan xalqının milli şüuruna ciddi təsir göstərən faktorlar arasında qloballaşma prosesi xüsusi yer tutur. Bir çoxları hesab edirlər ki, qloballaşmanın əsas ideyaları modernləşmə, postmodernləşmə, demokratiya, liberalizm və vətəndaş cəmiyyətidir. Lakin bütün bunlar Azərbaycan gəncinin təfəkküründə yaxşı halda beynəlmiləl, pis halda isə kosmopolit şüur formalaşdara bilər. Bu ideyaların tətbiqi zamanı irqindən, dinindən asılı olmayaraq bütün insanların hüquq və azadlıqları önə çəkildiyi üçün millilik arxa plana keçirilir. AMEA Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun böyük elmi işçisi, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərov hesab edir ki, qloballaşma prosesində “üçlüyə” (türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək) münasibətdə iki əsas baxış var: Qərbyönlü vətəndaş cəmiyyəti, modernləşmə “üçlüy”ə nisbətən daha vacibdir; Qərbyönlü vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu, modernləşmə nə qədər zəruri olursa-olsun, “üçlük” onun kölgəsində qalmamalıdır. Deməli, bu gün gənclərin milli şüurun formalaşmasında ən azı iki tərəfli mübarizə gedir. Bu mübarizədən hansının qalib çıxması ilə milli şüurun formalaşması prosesi yeni bir çalar daşıya bilər. Daha doğrusu, əgər vətəndaş cəmiyyətinin, modernləşmənin “üçlük”dən daha vacib olması qənaətinə gəlinərsə, yaxud da gəlinirsə bu zaman milli şüurun öz mahiyyətindən xeyli dərəcədə kənara çıxması baş verə bilər. Çünki vətəndaş cəmiyyəti üzərində formalaşan şüur daha çox beynəlmiləl, müəyyən mənada kosmopolit şüurdur. Digər tərəfdən, vətəndaş cəmiyyətinin özünə olan münasibət və onun tətbiqi forması birmənalı deyildir. Belə ki, sözün həqiqi mənasında vətəndaş cəmiyyəti modeli uyğulanarsa, müəyyən mənada o, milli şüurla uzlaşdırıla bilər. Ancaq bu formal şəkildə baş verərsə məsələ tamamilə başqa rəng alar. Bu baxımdan hazırda “üçlüyü”ün kölgədə qalması deyil, əksinə önə çəkilməsi qəbuledilən variant olardı: “Fikrimcə, 20-ci əsrin əvvəllərində qloballaşma nümunəsi olan sosial-demokratizmlə “üçlük” arasında gedən mübarizədə sonuncunun qalib çıxması bunun bariz nümunəsidir. Doğrudur, “üçlüy”ün “rus marksizmi” üzərində qələbəsi çox çəkmədi, bir az sonra rus və rusyönlü sosial-demokratlar Azərbaycanda hökmran oldular. Onlar da beynəlmiləlçilik adı altında “rus kommunizmi”ni təbliğ edirdilər. Ancaq “üçlük”dən fərqli olaraq rus sosial-demokrtalarının qalibiyyəti zorakılığa və saxta beynəlmiləlçiliyə əsaslandığı üçün onun perspektivi yox idi. Məhz marksizmin rus variantı olan bolşevizmin zorakılığa arxalan-masının nəticəsi idi ki, sonunda məhv oldu. Bununla da, 20-ci əsrin sonlarında yenidən milli ideyalara üz tutuldu. Milli ideyalar olmadan bir millətin var ola bilməyəcəyi qənəatinə gəlindi. Sadəcə, burada yeni problemlər ortaya çıxdı. Bu da ondan ibarət idi ki, millətin milli şüuru formalaşmadan populist və məntiqdənkənar şüarlarla nəyisə əldə etmək çətindir. Müstəqilliyimizin bərpasının ilk dövrlərində populist və məntiqdənkənar şüuarlardan uzağa gedə, yəni milli şüuru formalaşdıracaq “üçlüy”ü doğru şəkildə cəmiyyətə çatdıra bilmədiyimiz üçün, yenidən milli ideyaların, yoxsa beynəlmiləl ideyaların vacibliyi məsələsi gündəmə gəldi. Bu günə qədər də həmin mübahisələr və disskusiyalar davam etməkdədir. Bu gün beynəlmiləlçilik özünü Azərbaycanda Qərbin, yaxud da Avropanın demokratik ideyaları şəklində büruzə verir. Eyni zamanda bizə qonşu dövlətlər də, bu və ya digər dərəcədə beynəlmiləlçiliyin müxtəlif variantlarını əldə bayraq edərək millətin şüuruna müəyyən mənada təsiri göstərirlər. Odur ki, ziyalılar və ideoloqlar gənclərin milli şüurunun formalaşması prosesində ehtiyatı əldən verməməlidirlər”.

Onun bildiridiyinə görə, bu gün də bəzi tədqiqatçılar, ideoloqlar hesab edirlər ki, “üçlük”dən çıxış etmək hazırkı şəraitdə mümkün deyildir. Bunu, ötən əsrin əvvəllərində eynilə sosial-demokratlar və ittihadçılar deyirdilər. Bu gün isə özlərini demokratlar, liberallar, bir sözlə vətəndaş cəmiyyəti, modernləşmə tərəfdarları kimi təqdim edənlər həmin müddəanı önə çəkirlər. Bu cür düşünənlərin fikrincə, 20-ci əsrin əvvəllərində islamlaşmaq və türkləşmək lazım və zəruri idi, indi isə artıq onlara bir o qədər ehtiyac yoxdur. Maraqlıdır ki, həmin dövrdə bu fikri müdafiə edənlər ən çox marksistlər olmuşlar. Onlar hesab edirdilər ki, sosializm quruculuğunda millət və dinə yer yoxdur. İndi də bəzi ideoloqlara görə, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunda millətə və dinə əhəmiyyətli pay düşmür. Çünki vətəndaş cəmiyyətində dini, milli, hətta sinfi ideeologiyalar deyil, sağlam düşüncə, şüurlu azadlıq və məsuliyyət əsasdır. Bir sözlə, vətəndaş cəmiyyətində ən ali dəyər milli kimlik (millət), dini kimlik (müsəlman, xristian), siyasi kimlik (sağçı, solçu, mərkəzçi) deyil insandır. Belə halda, əgər gənclər milli, dini və siyasi kimliyini dərk etsələr onların yad təsir altına düşmək ehtimalı heçə enmiş olur: “Bizcə, hər hansı toplumda gəncin azadlığı millət və dövlətin azadlığından üstün tutularsa, həmin cəmiyyətin milli və siyasi varlığı gec-tez təhlükə altına düşmüş olar. Çünki gənz özünü daha çox azad hiss etdikcə, mənsub olduğu millət və dövlətə bağlılığı azalacaqdır. Bu mənada, insanın azadlığının millət və dövlətin azadlığı ilə müqayisə edilməsi, onların qarşı-qarşıya qoyulması doğru deyildir. Gənclər həmişə özünü millətin və dövlətin bir üzvü hesab etməli, müəyyən mənada öz maraqlarından millət və dövlət üçün güzəştə getməyə hazır olmalıdır. Yəni bütün hallarda millət və dövlət naminə güzəştə gedən bir tərəf varsa, o da həmin gənclər olmalıdır. Yalnız bu halda həmin millət və dövlət milli və siyasi varlığını qoruyub yaşada bilər. Çünki millətin varlığı fərdin varlığından daha dəyərlidir. Odur ki, gənclər özünü millət və dövlət naminə qurban verməyə hazır olmalıdır. Yalnız bu şüura malik cəmiyyətlərdə millət və dövlət həmişə var olur. Ancaq hansı cəmiyyətdə ayrı-ayrı fərdlər öz maraqlarını millət və dövlət maraqlarından üstün tutub bunu sınırsız insan azadlığı ilə izah edirlərsə onların gələcək varlıqları şübhə altındadır”.

Hazırda vətəndaş cəmiyyətinin mövcud olduğu bir çox Aropa ölkələrində, o cümlədən ABŞ-da milli və dini dəyərlərin yenidən dirçəldilməsinə cəhd başa düşüləndir. Çünki onlar anlayırlar ki, insan nə qədər dəyərli olursa olsun, fərd nə qədər azadlıqlara sahib olursa olsun milli və dini dəyərlərdən uzaqlaşdıqca özgələşir. Özü də bu özgələşmə, yəni gənclərin milli mənsubiyyətdən və dini dəyərlərdən uzaqlaşması, onun beynəlmiləl-kosmopolit (dünya vətəndaşı) bir şəkilə girməsin-dən çox ən adi insani keyfiyyətlərdən mərhum olunması ilə nəticələnir. Vaxtilə eyni hadisələr uydurma kommunizm dövründə yaşandı. Ruslar kommunizm məfkurəsi adı altında qeyri-rusları, xüsusilə türk-müsəlman xalqları milli və dini kimliklərdən uzaqlaşdırmağa çalışdılar və müəyyən qədər də bunu bacardılar. Bunula da, türk-müsəlman xalqları daha çox özgələşməyə məruz qaldılar. Buna əks reaksiyanın nəticəsi kimi Çingiz Aytmatov “Gün var əsrə bərabər”, Oljes Süleymonov “Az-ya”, Bəxtiyar Vahabzadə “Latın dili”, “Gülüstan” əsərlərini yazdılar. İndi də vətəndaş cəmiyyəti adı altında insan amili milli və dini dəyərlərdən üstün tutulur. Bir sözlə, gənclər millət və dinə qarşı qoyulur. Guya, gəncin azadlığının əsasında yalnız hüquq və azadlıqları dayanır. Bu zaman millət və dinə münasibət SSRİ dövründə olduğu kimi, arxa plana keçilir. Burada əsas üstünlük şəxsiyyətin hüquq və azadlılarına verilir, dövlətin xaricində insanların ictimai münasibətlərin qurulmasının önəmliliyindən bəhs olunur və sair. Bu cür vətəndaş cəmiyyəti modeli bir tərəfdən insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunması baxımından müsbət görünsə də, ancaq ümumilikdə ailə dəyərlərinin aradan qalxmasına, bununla da dövlətin əsasını təşkil edən sosial institutların dağılmasına səbəb olur. Bu isə, əslində gələcəkdə dövlətin özünün varlığı üçün təhlükə mənbəyidir. Belə olduğu təqdirdə, milli və dini dəyərlərdən uzaq olan insanın-gənclərin dünya vətəndaşına çevrilməsi öz mənasını itirir. Çünki fərd öz mahiyyətini itirir və qeyri-müəyyən vəziyyətə düşür, başqa sözlə özgələşir. Bu baxımdan hazırda da beynəlmiləl ideyalara, qloballaşma proseslərinə milli ideoloqların getdiyi yoldan yanaşmaq, ancaq zamanın tələblərinə də uyğun şəkildə hərəkət etmək lazımdır. Başqa sözlə, beynəlmiləl, qlobal ideyaların qarşısında təslim olmağı qloballaşma prosesi, vətəndaş cəmiyyətinin zəruriliyi kimi başa düşülməş çox yanlışdır. Çünki milli ideyalar olmadan istənilən beynəlmiləl, yaxud da qlobal ideyaların heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Üstəlik, beynəlmiləl ideyaların ideyaların aparıcılığı və milli ideyaların kölgədə qalması istənilən millət üçün çox təhlükəlidir. Odur ki, gənclərin milli şüurunun formalaşdırılması prosesində bu kimi amillər mütləq nəzərə alınmalıdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2015.- 25 dekabr.- S.15.