Ədəbi tənqidin vəziyyəti

Ədəbi mühitin tənqid sahəsi pis vəziyyətdədir. Tənqidçilərin yazıçı və şairlərlə yaxın əlaqələri yazılan əsərlərin obyektiv tənqidinə imkan vermir. Mühakimə üçün ələ alınan kitablar haqda hazırlanan materialların əksəriyyəti tərif yığnağıdır. Az sayda obyektiv tənqidlərsə, tələblərin əksinədir. Bu o demək deyil ki, tənqidçi mütləq əlinə aldığı kitabın sıxıb suyunu çıxarmalıdır. Ən azından oxucu və yazara xoş gələcək material hazırlamalıdır. Obyektiv olmalıdır. Tənqidçinin əsərinə obyektiv yanaşma addımı onun yazarı tərəfindən də müsbət qarşılanacaq.

Düzdür, ədəbiyyat adamı üçün yazdığını tənqid etmək pis heç nə ola bilməz. Amma qələm adamları digərilərindən fərqli olaraq, daha demokratik düşüncəli, əsərlərinə qarşı yönəlmiş tənqidlərə açıq olurlar. Məsələn, heç vaxt Aysel Əlizadənin “Azad” kitabını zəif yazdığına görə, tənqid edilməsini top-tüfənglə qarşılayacağı inandırıcı deyil. Eynən “Bəyaz kürk” kitabındakı hekayələrinin ibtidai sinif şagirdinin qələmiylə yazılmasına yönəlik fikirlərdə olduğu kimi. Yaxud, Seymur Baycan “Həyatımın ən xoşbəxt günü” kitabındakı hekayələrini baxdığı filmlərdən fraqmentlərdə doldurmaqda ittiham olunmasını diktator refleksiylə qarşılamaz. Yəni, bildiriləcək haqlı iradlar düşünüldüyü kimi Aysel Əlizadə və Seymur Baycanla tənqidçilər arasında uçurum yaratmayacaq. Onlar başa düşəcəklər ki, tənqid pisləmək demək deyil. Onu da başa düşəcəklər ki, yazılan əsərləri ucdantutma oxucuları “yaxşı” kimi sırımaq terror əməlidir. Tənqidçi oxucu üçün bələdçi olmalıdır. Auditoriya üçün yaxşı, ya pis yazılmış əsər haqda məlumat toplusu funksiyasını yerinə yetirməyi bacarmalıdır. Yazarlar da tənqidçiləri başa düşməlidirlər. Çörçill deyirdi ki, “Tənqid bəlkə də yaxşı bir şey deyil, amma vacibdir. Tənqid ağrı ilə eynidir, çünki ağrı da bədəndə qəza olmasından xəbər verir”.

Problem təkcə tənqidçilərlə yazarların yaxın əlaqələri ilə məhdudlaşmır. Əsas poblemlərdən biri də tənqidçilərin məşğul olduqları sahəni yaxşı bilməməsidir. Böyük əksəriyyətin ədəbiyyat araşdırması sıfır dərəcəsindədir. Ələ alınmış kitabın digər ədəbiyyat və əsərlərlə müqayisəsi ya dəqiq aparılmır, ya da bu məsələyə ümumiyyətlə müraciət olunmur. Tənqidçi ilk növbədə əsəri nəyə görə, seçdiyini bilməlidir. Müraciət olunmuş kitab onun üçün maraqlı olmalıdır. Bu haqda digər yazıçı və həmkarların fikirləri nəzərə almalıdır, bu yöndə araşdırmalar aparılmalıdır. Kitabın yazarı öyrənilməlidir. Müəllifin şəxsi həyatı tənqid obyekti olmamalıdır. Kitabın mövzusu dərindən öyrənilməli və giriş hissəsi barədə də kiçik məlumat verilməlidir. Yazarın fərziyyəsi və metodologiyası izah edilməlidir. Müəllifi dəstəkləyən və ona qarşı olanların adları təqdim edilməlidir. Ən əsası yazar haqda təqdimata xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Onun barəsində oxucuda maraq oyatmağı bacarmaq lazımdır. Əldə olunan məlumatlar oxunulan kitabla düzgün əlaqələndirilməlidir. Digər əsərlərlə müqayisə edilib, bənzərlik, yaxud fərqliliklərini ayırd etmək vacibdir. İctimai həyatla əlaqələndirilməlidir. Bu, yazarın əsəri hansı mühit və dövr üçün qələmə aldığını sübut edən xronologiyadır. Subyektiv yanaşmadan qaçınılmalıdır, obyektiv, tərəfsiz mühakimə olunmalıdır. Açıq və anlaşıqlı dildə tənqid edilməlidir və s. Yəni, ədəbi mühitin tənqid sahəsi tələblərin əksinədir. Mütəxəsisslər məsələ ətrafında hazırladığı materialları köşə havasından çıxarmalıdırlar. Əks halda yazıçıları qazdıqları quyuya salacaqlar. Linkolnun bu barədə yaxşı sözü var. O deyirdi ki: “Əgər qarşındakı, adama bütün qəlbinlə kömək etmək istəyirsənsə, onu tənqid et. Bu, müsbət mənada tənqiddir”.

Yazarı tənqidçi yaradır.

Mənsur Rəğbətoğlu

Olaylar.- 2015.- 13 fevral.- S.12.