Nadir şah Əfşar: imperiya tariximizin sonuncu

səhifəsi diplomatik sənədlər aynasında

Gövhər Baxşəliyeva: «Akademik Ramiz Mehdiyev tarixi şəxsiyyətlərimizin tarixşünaslığında yeni bir yanaşma və yeni bir mərhələnin əsasını qoyub».

Bütün dünya bilir sənin qüdrətinlə, dövlətinlə

Abad olub, azad olub mülki-İran, Azərbaycan!

M.H.Şəhriyar

Bu günlərdə Vətən tariximizin ən şərəfli səhifələrindən biri ilə bağlı tarix elmimizə yeniliklər gətirən çox maraqlı əsərin təqdimatında iştirak və çıxış etdim. Şərq-Qərb nəşriyyat Evi tərəfindən cari ildə nəşr olunan “Nadir şah Əfşar: Diplomatik yazışmalar” kitabı Azərbaycan xalqının böyük dövlət xadimi, görkəmli sərkərdə, dövlət quruculuğu, türk birliyi sahəsində strateji ideyaların daşıyıcısı, Əfşar sülaləsinin əsasını qoymuş Nadir şahın Azərbaycan və İran dövlətçiliyi tarixində oynadığı rola həsr edilib. AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan mənbələr əsasında hazırlanmış bu kitaba böyük Əfşar dövlətinin banisi Nadir şah Əfşarın diplomatik irsi-məktublarının tərcüməsi və faksimilesi toplanmışdır. Fars dilindən tərcümə, nəşrə hazırlayan və qeydlərin müəllifi Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Rauf Şeyxzamanlıdır.

Kitabın elmi redaktoru və ön sözün müəllifi akademik Ramiz Mehdiyevdir. Görkəmli alim və dövlət xadimi kitaba yazdığı “Elmi redaktordan” adlı, əslində isə müstəqil elmi araşdırma olan girişdə Nadir şah Əfşarın fəaliyyətini dövlətçilik baxımından dəyərləndirmək sahəsində yenidən mühüm addım atmış və azərbaycançılıq məfkurəsi nöqteyi-nəzərindən Nadir şah Əfşarın şəxsiyyətinə yenidən baxmışdır.

Öncə qeyd edim ki, akademik Ramiz Mehdiyevin son illər milli tariximizlə bağlı nəşr etdirdiyi çoxsaylı əsərlər – “Gorus 2010: absurd teatrı mövsümü”, “Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən oxunmuş tarix”, “Ermənilərin mif yaradıcılığı tarixdə ilk xristian dövləti kontekstində”, “Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı şəxsiyyət kimi”, “Tarixi idrakın elmiliyinə dair”, “Şah İsmayıl Səfəvi: hökmdar və döyüşçü portreti”, “Şah İsmayıl Səfəvi: tarixi-diplomatik sənədlər toplusu” - milli tariximizin ətraflı və obyektiv araşdırılmasına mühüm töhfələr verir və bu sahədə mövcud bir çox boşluqları doldurur. Ən vacibi isə hörmətli akademik tərəfindən Vətən tariximizin yeni, azəbaycançılıq işığında araşdırılmasıdır. Nəzərə alınsa ki, bu gün xalqımız hələ ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün bədnam qonşularımızla bütün cəbhə boyu gərgin mübarizə aparır, 70 il sovetlər dönəmində tarix elmimiz dar ideoloji təzyiq altında olub və tariximizin bir çox şanlı səhifələri qonşu xalqlara mənsub alimlər tərəfindən özününküləşdirilib, bu araşdırmaların əhəmiyyəti daha aydın dərk edilər və onların əslində milli təəssübkeşlikdən irəli gəldiyi aydın olar.

Kitabı oxuyarkən ilk təəssüratım o taylı, bu taylı Azərbaycanımızın böyük şairi Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın yazının əvvəlinə çıxardığım iki misrası oldu. Əsrlərlə indi İran adlanan ərazidə soydaşlarımız böyük dövlətlər yaradıb, onları parçalanmaqdan qoruyub, yadellilərə sinə gərərək yaşadıb, ərazisini xeyli genişləndirib, dövlətçiliyini xilas edib. Şah İsmayıl Xətaidən başlayaraq ta Rza şah Pəhləvi 1925-ci ildə şahlıq taxtına çıxanacan burada böyük dövlətlər yaradan Səfəvilər, Əfşarlar, daha sonra Qacarlar kimi Azərbaycan türkləri tərəfindən idarə edilib.

Nadir şah dövləti rus, əfqan və Osmanlı işğalından təmizlədi, Səfəvi dövlətinin ərazisini bərpa elədi və genişləndirdi, dövlətin şərəf və ləyaqətini qoruyub saxladı.

Qısa müddət ərzində son dərəcə məhsuldar hərbi, siyasi, dövlət quruculuğu ilə məşğul olmuş böyük dövlət xadimi və sərkərdə Nadir şah Əfşar, girişdə də qeyd edildiyi kimi, indiki Azərbaycan və İranın ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri və bəzilərinin fikrincə, islamdan sonra ən görkəmli şəxsiyyəti hesab olunur.

Nadir şah Azərbaycan, İran və dünya tarixşünaslığında ən çox diqqət mərkəzində olan şəxsiyyətlərdən biridir. Nadir şahın şəxsiyyəti, siyasi, hərbi və digər sahələrdə fəaliyyətinin tarixşünaslığı 1730-cu ildən saray tarixçisi olan Mirzə Məhəmməd Mehdi Astrabadinin «Tarixe cəhanqosaye Naderi» (Tarix-e Naderi) salnaməsi və «Dorrəye Naderi» icmal xülasəsi, Məhəmməd Kazım Vəzire Mərvinin «Aləmaraye Naderi» müfəssəl tarixi, rəvayət, xatirə xarakterli əsəri ilə başlanır.

Bu sahədə yeni mərhələ XX əsrin 40-cı illərində başlayır, mənbə xarakterli əsərlər çap edilir və onların əsasında yeni kitablar yazılır.

İslam inqilabına qədərki yazıların əsas xüsusiyyəti təsviri, informativ yükdaşıması, hadisələrə ixtiyari və qeyri-elmi yanaşmanın aparıcı rol oynaması idi. Həmin yazılar daha çox Nadir şah, onun dövrü, fəaliyyətinin müxtəlif aspektləri haqqında ictimaiyyətin formalaşmasına xidmət edirdi.

İran İslam inqilabından sonra ictimai elmlər, o cümlədən tarixşünaslıq və onun konkret bir obyekti olan Nadir şah Əfşar və Əfşar sülaləsinin hakimiyyəti dövrü tarixşünaslığı özünün yeni və əslində həqiqi elmi mərhələsinə qədəm qoydu. Təbiidir ki, həmin dövr, onun müxtəlif sahələri, Nadir şahın şəxsiyyəti, fəaliyyəti və s. haqqında müxtəlif səpgili, xarakterli, yönümlü, səviyyəli, həcmli yazılar, əsərlər, tədqiqatların sayı və miqyası genişlənməyə başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin iri həcmli kitablarda inqilabdan əvvəlki yanaşma tərzi üstünlük təşkil edirdi, bununla belə artıq elmi yanaşma ilə yazılmış kitablar meydana gəlirdi.

İnqilabdan sonra Nadir şah haqqında tarixşünaslıqda əsas yenilik onun fəaliyyətinin, dövrünün və s. əsas xüsusiyyətlərinin elmi araşdırmaların obyektinə çevrilməsi olmuşdur. Elmi tədqiqatların miqyasının genişlənməsi Nadir şahın şəxsiyyəti, fəaliyyəti, dövrü haqqında yeni, elmi, obyektiv baxışların formalaşmasına zəmin yaradır. Hazırda isə Nadir şah və onun hərbi, siyasi, ictimai və sair sahələrdə fəaliyyətinə İranda iki bir-birinə zidd baxış və yanaşma mövcuddur: «İran» dövlətinin müstəqilliyinin bərpa etdiyinə, xarici işğalçıları ölkədən çıxardığına, dövlətin ərazisini genişləndirdiyinə görə milli xilaskar kimi əfsanələşdirilir, hakimiyyətinin sonlarına doğru davranışında meydana gələn mənfi cəhətlər – səbəbi göstərilmədən, onun göstərişi ilə həyata keçirilən sərt cəzalar və s. görə qaniçən, zalım kimi təqdim edilir. Hərçənd çoxları bu iki yanaşmada İranın milli maraqlarını nəzərə alaraq, onun dövlət qarşısında xidmətlərindən çıxış edərək ikinciyə xüsusi diqqət yetirməməyi zəruri hesab edirlər. Ona görə də Nadir şahı əfsanəvi qəhrəman yox, islamdan sonra İran tarixinin ən böyük şəxsiyyətlərindən biri, bəzən də ən böyük şəxsiyyəti hesab edirlər.

İranda Nadir şahla bağlı tarixşünaslığın yeni xüsusiyyətlərindən biri son zamanlarda onun yaratdığı dövlətin etnik-milli xüsusiyyətlərinin araşdırılmağa başlaması ilə bağlıdır. İran tarixşünaslığında Nadir şahın etnik mənsubiyyəti şübhə altına alınmasa da, İran dövlətçiliyinə əvəzsiz xidmət göstərdiyi əsas xətt kimi keçir. Lakin son zamanlar İranda, elmi şəkildə, çox güman ki, azərbaycanlılar tərəfindən, Nadir şahın yaratdığı dövlətin etno-milli cəhətdən türk və Azərbaycan dövləti olduğu araşdırılır, İranda bundan əvvəl də Əfşar sülaləsinin türk tayfalarından biri olduğu, ondan əvvəl və sonra hakimiyyətin türk sülalələri əlində cəmləşdiyini farslar və azərbaycanlılar yaxşı bilsə də, açıq şəkildə bu elmi araşdırma və mübahisə mövzusuna çevrilməmişdi.

İslam inqilabından sonra azərbaycanlılar həmin məsələyə daha geniş diqqət yetirmiş, öz yazılarında məsələnin həmin cəhətini vurğulamışlar. Son zamanlarda həmin məsələ elmi araşdırmaların obyektinə çevrilmiş və araşdırmaların nəticələri elmi jurnallarda və elmi yazılar yerləşdirilən saytlarda özünə yer almışdır.

Bütün bunlar Nadir şah Əfşarın şəxsiyyəti, siyasi, hərbi, mədəni və s. sahələrdə fəaliyyətinin elmi əsaslarla araşdırılmağa başlandığını və Nadir şah haqqında elmi tarixşünaslığın yaranmağa başladığını deməyə əsas verir.

Bu mənada akademik Ramiz Mehdiyevin tədqiqatında Nadir şah Əfşar şəxsiyyətinə və onun yaratdığı dövlətə yeni konseptual baxış milli tariximizin obyektiv araşdırılmasında əvəzsiz rol oynayır və Azərbaycan xalqının strateji maraqlarından irəli gəlir.

Nadir şah Əfşar türklərin/azərbaycanlıların Əfşar tayfa ittifaqının nümayəndəsidir. Əfşarların türk/Azərbaycan tayfalarından biri olması bəzi istisnalar nəzərə alınmasa, dünya tarixşünaslıq elmində mübahisə obyekti olmasa da, elmi redaktor bir daha elmi və obyektiv yazılar və mənbələrə istinad edərək onların türk/Azərbaycan mənsubiyyətinə şübhə yaranmasına heç bir əsas olmadığını vurğulamağı özünə borc bilir. Akademik Nadir şahın siyasi səhnəyə çıxaraq qüdrətli bir sərkərdə, siyasi xadim, dövlət qurucusu missiyasını öz üzərinə götürməsinin təsadüfi bir hadisə olmadığını, bunun Əfşar tayfasının siyasi, hərbi və mədəni həyatda oynadığı rol ənənəsindən irəli gəldiyini tayfanın nümayəndələrinin qeyd edilən sahələrdə fəaliyyətinə ötəri nəzər salmaqla ciddi şəkildə əsaslandırır.

Ardı var…

Gövhər Baxşəliyeva,

Millət vəkili, AMEA akad. Z.M.Bünyadov

adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru

Olaylar.- 2015.- 17 iyun.- S.12.