Nadir şah Əfşar: imperiya

tariximizin sonuncu səhifəsi

diplomatik sənədlər aynasında

Gövhər Baxşəliyeva: «Akademik Ramiz Mehdiyev tarixi şəxsiyyətlərimizin tarixşünaslığında yeni bir yanaşma və yeni bir mərhələnin əsasını qoyub».

Bütün dünya bilir sənin qüdrətinlə, dövlətinlə

Abad olub, azad olub mülki-İran, Azərbaycan!

M.H.Şəhriyar

Müəllif Əfşar tayfası və onun ən görkəmli nümayəndəsinin etno-milli ənənələrə, ana dilinə bağlılığına, etnik mənsubiyyətlərinin qürur mənbəyi olduğuna xüsusi diqqət yetirir. Akademik Nadir şahın sosial mənsubiyyəti haqqında fikirləri nəzərdən keçirərək onun xalq arasından çıxmış, öz bilik, bacarığı sayəsində ən yüksək səviyyəyə çatmasını xüsusi qeyd edərək, onu gənclərimiz üçün ən dəyərli örnək hesab edir.

Nadir şah öz bacarıq və biliyini nümayiş etdirmək üçün həmin dövrdə meydana gəlmiş şəraitdən maksimum istifadə edərək hərbi dəstənin qeyri-formal başçısından, kiçik bir əyalət başçısına, daha sonra böyük ərazinin başçısı, öz müstəqilliyini bərpa etmək uğrunda müxtəlif siyasi, hərbi qüvvələrdən dəstək almağa çalışan sərgərdan səfəvi şahı II Təhmasibin baş komandan vəzifəsinə qədər yüksəlir. Müəllif Nadir şahın keçdiyi yola qısa nəzər salaraq həmin yüksəlişin qəhrəmanın şəxsi keyfiyyətləri sayəsində mümkün olduğunu xüsusi vurğulayır.

Elmi redaktorun ön sözündə Nadir şahın səfəvi dövlətinin – Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması, itirilmiş torpaqların qaytarılmasında göstərdiyi hərbi, siyasi, diplomatik səyləri yüksək qiymətləndirilir.

Müəllif Nadir şahın yeni hakim sülalənin əsasını qoyması, artıq dövlət başçısı qismində gördüyü və planlaşdırdığı hərbi, dövlət quruculuğu, siyasi-dini sahədə fəaliyyətinə nəzər salaraq onun zamanın tələbləri səviyyəsində durmağa səy göstərməsi, regional ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına çalışmasına xüsusi diqqət yetirir.

Strateji düşüncə tərzinə malik olan Nadir şah Səfəvi dövlətinin Qərbdə (Osmanlı) və Şərqdə (Özbək, Moğol imperiyası) münasibətlərinə gərginlik əlavə edən dini-ideoloji faktorun aradan qaldırılmasına xüsusi önəm vermiş və həmin sahədə geniş fəaliyyət göstərmişdir. Elmi redaktor Nadir şahın bu sahədə fəaliyyətinin dövrümüz üçün də öz aktuallığını itirmədiyini xüsusi vurğulayır. Belə ki, bu gün də regional birlik və inteqrasiya, islam dünyasının ən ümumi maraqlar əsasında birliyinə böyük ehtiyac vardır. Nadir şah uzaqgörən dövlət xadimi olaraq dövrünün yeni çağırışlarını çox yaxşı bilir və onlara cavab vermək üçün lazımi tədbirlər görməyə çalışırdı. Böyük dövlət yaratmış Nadir şah belə dövlətin qurudakı uğurlarla kifayətlənməli olduğunun gələcək üçün təhlükə mənbəyinə çevrilməsini yaxşı anlayırdı. Məsələnin həmin cəhətinə xüsusi diqqət yetirən akademik R.Mehdiyev haqlı olaraq qeyd edir ki, avropalıların artıq nəinki uzaq dənizlərdə, eləcə də İranın cənubunda – İran körfəzində möhkəmlənməsinin gələcək təhlükələrini yaxşı görən Nadir şah Azərbaycan və İranın tarixində ilk dəfə olaraq hərbi dəniz donanması yaratmağa başlamışdı. Nadir şah, müəllifin də qeyd etdiyi kimi, yaxşı bilirdi ki, onun dövründə dənizlərə çıxmadan dünya dövlətinə çevrilmək qeyri mümkündür. Nadir şahın həmin sahədə fəaliyyəti Azərbaycan dövlətçiliyi sahəsində tamamilə yeni bir hadisə idi.

Müəllif qeyd edir ki, Nadir şahın bütün fəaliyyəti dövlətçiliyin və dövlətin güclənməsinə xidmət edirdi, ona görə də sonralar onun ziddiyyətli hesab edilən, geniş qınaq obyektinə çevrilən bir sıra tədbir və həmfikirlərini də həmin prizmadan dəyərləndirmək lazımdır. Nadir şaha həmin mövqedən yanaşan akademik R.Mehdiyev Nadir şaha „irad“ hesab edilə biləcək hərəkətlərini tarixi şərait, zamanın tələbi və ənənə ilə aydın şəkildə izah edərək onun böyüklüyünə kölgə salınmasına qarşı tutarlı dəlillərlə kəskin şəkildə etiraz edir. Belə məsələlərdən biri Nadir şahın indiki terminlə deyilərsə, ruhanilərin islam dinindən siyasi məqsədlərlə istifadə olunmasına sərt münasibəti idi.

Elmi redaktor tutarlı istinadlarla Nadir şahın mömin bir şəxsiyyət olduğunu, İslam dininə, onun tələblərinə, böyük şəxsiyyətlərinə dərin ehtiram göstərdiyini, eyni zamanda dindən öz şəxsi, korporativ maraqları üçün istifadə etməyə çalışan ruhanilərə qarşı sərt mövqe tutduğunu vurğulayaraq, dövlət başçısının din ilə ondan öz məqsədləri üçün istifadə edənlər arasında ciddi fərq qoyması, dövlət maraqlarını hər şeydən üstün tutması ilə izah edir. Bugünkü islam dünyasında ruhanilər, islamdan siyasi məqsədlər üçün istifadə etmək halları, belə qüvvələrin dünyanın aparıcı dövlətlərinin əlində oyuncağa çevrilməsi Nadir şahın həmin sahədə həyata keçirdiyi siyasəti araşdırmağın nə qədər aktual olduğunu bir daha göstərir.

İslam aləmində çoxəsrlik sünnü-şiə qarşıdurmasına son qoymaq istəyi Nadir şahı şiəliyi islamın 5-ci məzhəbi (hənəfilik, hənbəlilik, şafeilik, malikilikdən sonra) elan edilməsi təklifi ilə çıxış etməyə sövq edir. Şahın fikrincə, bu qəbul edilsə islam aləmində dini əsasda düşmənçiliyə və hər hansı ziddiyyətə son qoyulacaqdı.

Nadir şahın Səfəvi sülaləsinə son qoyması, müxtəlif səbəblərdən ən yaxınlarına, ətrafında olan bəzi şəxsiyyətlərə qarşı sərt, bəzən amansız davranışını müəllif haqlı olaraq dövlətçilik mövqeyindən dəyərləndirir və mövcud ənənələrlə izah edir. Nadir şah dövrünü xanlıqlar dövrü ilə müqayisə edən müəllif obyektiv həqiqəti ortaya qoyur: “Nadir şah xanlardan fərqli olaraq milli vəhdətə nail olmağı bacardı, döyüş meydanında və diplomatiya sahəsində atdığı qətiyyətli addımlar hesabına doğma xalqını parçalanmadan, əsarət və təhdidlərdən xilas etməyə müvəffəq oldu”.

Azərbaycan dövlətçiliyinin nadir simalarından olan Nadir şahın hakimiyyəti illəri Əfşar dövlətinin qüdrətinin zirvəsi hesab olunur. Bununla belə, tarixi şərait, ona qarşı güclənən həsəd, rəqabət hissi böyük şəxsiyyətin nəzərdə tutduğu bir çox gələcəyə hesablanmış planlarının icra olunmasına imkan vermədi.

Dövlətçilik prizmasından Nadir şah Əfşarın fəaliyyətinə qiymət verən akademik R.Mehdiyev ilk dəfə olaraq böyük şəxsiyyətin qətlindən sonra başlanan siyasi proseslərə tamamilə yeni qiymət verərək belə hesab edir ki, Nadir şahdan sonra Azərbaycan torpaqlarının parçalanması mərhələsi başlanır: “Tarixi Azərbaycan torpaqlarının bölünməsinin başlanğıcını Nadir şahın ölümü ilə əlaqələndirməyim heç də təsadüf, yaxud mübaliğə deyil. Bu, tariximizin müqayisəli şəkildə tədqiqindən qaynaqlanan bir qiymət, həqiqəti tam şəkildə əks etdirən rəydir”.

“Nadir şah irsinin düzgün anlaşılmasında tarixi-diplomatik sənədlərin əhəmiyyəti” adlanan ikinci hissədə müəllif, diplomatik sənədlərin tarixşünaslıqda əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirərək, onların yalnız oxşar deyil, eyni zamanda ilk baxışda nəzərə çarpmayan informasiya daşıdığını xüsusi vurğulayır. Diplomatik sənədlər onun müəllifinin fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini hərtərəfli araşdırmaq üçün tədqiqatçıların ixtiyarında olan ən mühüm ilkin mənbədir. Akademik R.Mehdiyev diplomatik sənədlərə belə yanaşma nümunəsi nümayiş etdirir və həmin sənədlər arasında Nadir şahın türk kimliyi, türk birliyi, türk ənənələrinə, o cümlədən dövlətçilik ənənələrinə münasibətini müəyyən edərək sənədlərin əhəmiyyətini vurğulayır.

Beləliklə akademik R.Mehdiyev geniş mənbə və elmi ədəbiyyat əsasında Nadir şahın çoxcəhətli fəaliyyətinə qısa və dərin nəzər salaraq onu dövlətçilik baxımından yüksək dəyərləndirir və vaxtilə Şah İsmayılla bağlı yazısında olduğu kimi, deyə bilərik ki, tarixi şəxsiyyətlərin tarixşünaslığında tamamilə yeni bir yanaşma və yeni bir mərhələnin əsasını qoyur. Bununla da Nadir şahşünaslığın formalaşması istiqamətində ən mühüm addım atılmış olur. Elmi və obyektiv Nadir şahşünaslığın, eləcə də Azərbaycan tarixinin müxtəlif və xüsusən ən parlaq dövrlərinin araşdırılması, düşünülmüş, planlı, əsaslı fəaliyyət hesab edilməlidir. Akademik R.Mehdiyev bu sahədə gələcək elmi fəaliyyətin nəzəri-metodoloji bazasını müəyyən etmiş və ayrı-ayrı istiqamətlərini göstərmişdir. Haqqında rəy söylənilən kitab Nadir şah Əfşarın fəaliyyətini müqayisəli-tarixi kontekstdə, ilkin mənbələrə əsaslanaraq təhlil edən çox ciddi və dərin elmi araşdırmadır. Alimin milli dövlətçilik ənənələrinə dair ifadə etdiyi mülahizələr, gəldiyi nəticələr elmi-nəzəri ümumiləşdirmə gücünə, mühüm ideoloji-siyasi əhəmiyyətə malikdir.

Sonda diplomatik yazışmaları tərcümə edən AMEA Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı Rauf Şeyxzamanlının zəhmətini qeyd edərək onun yüksək peşəkarlığını və etdiyi tərcümələrin orijinala tam adekvatlığını vurğulamaq istərdim. Mütəxəssislər bilir ki, qədim şərq əlyazmalarını oxumaq böyük zəhmət bahasına başa gəlir və bunu bacaran alimlərin yetişdirilməsi uzun zaman tələb edir. Belə peşəkarların sayı bugün azalmaqdadır, çünki gənc nəsil bu işə obyektiv və subyektiv səbəblərdən o qədər də həvəs göstərmir.

Əlavə olaraq qeyd edim ki, kitabda yer almış diplomatik yazışmalar şərq epistolyar janrının klassik nümunələridir və onun bütün tələblərinə cavab verir. Orta əsrlərdə bu janrda qələmə alınan istənilən nümunələr ərəb ənənəsi əsasında yaranaraq digər dillərdə yeni vüsət almışdır.

Gövhər Baxşəliyeva,

Millət vəkili, AMEA akad. Z.M.Bünyadov

adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru

Olaylar.- 2015.- 18 iyun.- S.12.