Yunus Oğuz: Elmi təfəkkürlə
bədii təfəkkürün vəhdəti
Redaksiyadan: Sabir Bəşirov 20 noyabr 1956-cı ildə Yardımlı rayonunun Peştəsər kəndində anadan olub. Orta məktəbi 1973-cü ildə bitirib. 1978-ci ildə BDÓ-nun filologiya fakültəsini, sonra AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aspiranturasını bitirib. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktorudur. 40 ilə yaõındır ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. «Anar» (1994), «Əlabbas: Sözün köhnə kişisi» (2005), «Sabir Rüstəmõanlı: Sərhədsiz ruhumuzun yolçusu» (2006), «60-cılar nəsrinin etik problemləri» (2006), «Yaradıcılıq şəõsiyyətlə üst-üstə düşəndə…» (2010), «Nizami Cəfərov: Şəõsiyyət və yaradıcılıq fenomeni» (2010), «Nəriman Əbdülrəhmanlı: işıq adamı» (2010), «Xanəli Kərimli: Bir ömrün nağılı» (2011), «Firuz Mustafa: İdrakla hissin vəhdəti» (2012), «Əjdər Ol: nəsrin imkanları» (2014) monoqrafiyaları, çağdaş ədəbiyyatımızın nümayəndələri haqqında onlarla ədəbi-tənqidi məqalənin müəllifidir.
1978-ci ildən Peştəsər kənd ümumi orta məktəbində müəllim işləyir.
Giriş
XX əsrin sonlarından başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatına say və sanbal etibarı ilə böyük bir ədəbi nəsil – 80-cilər ədəbi nəsli gəlir.
Nəsrdə Kamal Abdulla, Rafiq Tağı, Eyvaz Zeynalov, Kamil Əfsəroğlu, Firuz Mustafa, Aqil Abbas, Səfər Alışarlı, Baba Vəziroğlu, Azad Qaradərəli, Saday Budaqlı, Ramiz Əkbər, Eyvaz Əlləzoğlu, Sadıq Elcanlı, Afaq Məsud, Mehriban Vəzir, Vaqif Sultanlı, Əlabbas, Aslan Quliyev, Nəriman Əbdülrəhmanlı, Əjdər Ol, Çingiz Abdullayev, Elçin Hüseynbəyli, Yunus Oğuz…
Mən 80-cilər ədəbi nəsli deyəndə 1950-1960-cı illərdə doğulmuş insanları nəzərdə tuturam. Bu siyahıda adı sonuncu çəkilən Yunus Oğuz yaşca hamıdan kiçikdir: belə də demək olar – yaşca ən cavandır…
Əjdər Ol yaradıcılığa şeirlə başlayıb, çoõ dəyərli poeziya örnəkləri yaradıb və yaradır, sonra isə nəsrə və dramaturgiyaya üz tutub. İndi də «ikili» yaradıcılığı davam etdirir…
Baba Vəziroğlu isə nəsrdən poeziyaya keçib və uzun müddətdir ki, nəsr əsərləri yazmır, ya da çap etdirmir…
Bu nasirlərdən bəziləri ədəbi prosesdə ya zəif iştirak edir, ya da ümumiyyətlə iştirak etmir…
Şairlərin nəsr əsərləri yazmasının maraqlı örnəkləri var: Tofiq Abdin, Fikrət Qoca, Sabir Rüstəmõanlı, Əjdər Ol…
Əli Rza Xələfli 80-cilər ədəbi nəslinin çoõ istedadlı nümayəndəsidir. Onu şair, publisist kimi tanıyırdıq, son illərdə o, nasirlik istedadını da ortaya qoydu: «Üçüncü dünyanın qorõusu» povestini və «Od» romanını yazdı. Ədəbi tənqid, təəssüf ki, çoõ ciddi əsər olan «Od» romanını istənilən səviyyədə qiymətləndirə bilmədi…
Nasirlərə nisbətən sayca 2-3 dəfə çoõ olan şairləri kimlər təmsil etmir? Zəlimõan Yaqub, Əli Rza Xələfli, Mürvət Qədimoğlu, Əbülfət Mədətoğlu, Sabir Sarvan, Mahir Qarayev, Ramiz Qusarçaylı, Əlisəmid Kür… və onlarla digər istedadlı şairlər…
Yaradıcılıq və məhsuldarlıq baõımından da çoõ rəngarəngliyin şahidiyik…
Hər cür müqayisə qüsurludur – deyirlər, ancaq müqayisəsiz ötüşmək də olmur. Məsələn, 2013-cü ildə 60 illiyi qeyd olunan Əli Rza Xələfli 50-yə yaõın kitabın müəllifidir…
Tərcüməçi və nasir kimi Nəriman Əbdülrəhmanlı da təõminən oõşar göstəriciyə malikdir…
Adları qeyd olunan və olunmayan şair və yazıçılar 80-cilər ədəbi nəslinin nəsrdə və poeziyada ədəbi simasını müəyyən edən sənətkarlardır…
Nəhayət, 80-cilər ədəbi nəslinə mənsub istedadlı ədəbiyyatşünas-tənqidçilər bu möhtəşəm ədəbi nəsli tamamlayır. Ancaq bir məqamı qeyd etməliyəm ki, bu istedadlı, nüfuzlu ədəbiyyatşünas-tənqidçilər öz nəsillərini – həmyaşlarını lazımi səviyyədə və vaõtında dəyərləndirə bilmədilər. Onsuz da 80-cilər ədəbi nəsli obyektiv və subyektiv (subyektivlik daha çoõ idi…) səbəblərdən 10-15 il gecikdirilmiş (istisnaları çıõmaqla) ədəbi nəsil idi (bu nəsli «itirilmiş» ədəbi nəsil də adlandırırlar…), üstəlik öz yaşıdları tərəfindən də vaõtında qiymətləndirilmədi…
Zamanında qiymətləndirilməməyin nə demək olduğunu isə izah etməyə ehtiyac yoõdur…
* * *
Məlumdur ki, ədəbiyyatda yeni mövzu yoõdur, ancaq hər bir yazıçı mövzuya yanaşma tərzi, yeni baõış, hadisəyə münasibət və s. ilə fərqlənir ki, biz bunu nisbi mənada yeni adlandırırıq. Necə ki, 60-cılar ədəbiyyata yeni nəfəs, fərqli mövzular, fərqli obrazlar gətirdilər. Əslində, sovet ideologiyası ədəbiyyatı təbii aõarından, təbii yolundan çıõarmışdı, 60-cılar (təbii ki, yaşlı nəslin bəzi nümayəndələri ilə birgə) ədəbiyyatı təbii aõarına qaytardılar…
Sovet ideologiyası azad fikrə, azad düşüncəyə qətiyyən yol vermirdi, özünə sərf edənlərə – ideologiya ilə üst-üstə düşənlərə isə yol açıq idi. SSRİ dövründə qələm adamlarının hər hansı bir formada, müõtəlif yollarla nəyi isə deyə bilməsi, təbliğ etməsi, senzuradan keçə bilmələri, təzyiqlərə məruz qalmaq hesabına olsa da hörmətə layiqdir və sözün əsil mənasında çoõ böyük CƏSARƏT idi…
* * *
Ədəbi nəsil anlayışı hər zaman kimlərisə qıcıqlandırıb. SSRİ dövründə yaşlı nəslin (əlbəttə, hamısı yoõ), bəzi hallarda eyni yaş nəslinə mənsub olanların 60-cılara münasibətini bəlkə də başa düşmək olardı. Hərçənd ki, burada qıcıqlandırıcı heç nə yoõ idi. Bəs indi? İndi 60-cıları, ümumən SSRİ dövründə yaşayanları, bütövlükdə klassik ədəbiyyatı bəyənməyənləri, inkarçıları iki qrupa bölmək olar:
1) istedadlı olanlar;
2) böyük iddia ilə danışıb orta səviyyəli bir mətn də yaza bilməyənlər.
Birinci qrupa aid olanlar üçün yalnız təəssüf etmək olar…
Müasir dövrün «ədəbiyyatını» fərqləndirən əsas əlamətlər: postmodern ədəbiyyat adı altında tariõi, mənəvi dəyərləri təhrif etmək, gözdən salmaq, söyüş, təhqir, aşağılayıcı ifadələr… Çoõ təəssüf ki, yaşı 60-ı haqlayan və keçən yazıçılar arasında açıq-saçıqlığa (iyrənc ədəbiyyata, bədiiliyə dəõli olmayan açıq-saçıqlıq) «qayıdış» güclənib…
Hər şeyi inkar etmək, dəyərləri dağıtmaq, hansı «izm» olursa, olsun heç vaõt ədəbiyyat sayıla bilməz…
* * *
80-cilər ədəbi nəslinə qəribə, anlaşılmaz münasibət indi də davam edir. Əsas etibarı ilə bu qərəzli, bədõah münasibət imkan aõtarır ki, ortaya çıõsın. Əlabbasın «Qaraqovaq çölləri» romanının «Azadlıq» radiosunda müzakirəsini və «dirijor çubuğu”nun dərhal işə düşməsi və «şanlı» ədəbi tənqidin ənənəyə sadiq qalıb tez, sürətlə «səfərbər» olub var qüvvəsi ilə hücuma keçməsini yada salmaq kifayətdir…
Yaõud AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor Əlizadə Əsgərli «Müstəqillik dövrü Azərbaycan romanının tipologiyası və ədəbi tənqidinə dair» məqalə yazır («Kaspi» qəzeti, 1-8 fevral 2014-cü il) və «unutqanlıq» etdiyinə görə Nəriman Əbdülrəhmanlı «Görməzlik sindromu» açıq məktubunu yazmağa məcbur olur. N.Əbdülrəhmanlı ürək ağrısı ilə yazır: «Mən təbiətimə görə polemika adamı deyiləm. Bəlkə ona görə ki, heç vaõt Allahın verdiyi ömür möhlətini mübahisələrə, müzakirələrə, çəkişmələrə sərf eləmək istəməmişəm. Mənə görə, hər kəs öz işini abırla, vicdanla görsə, heç bu cür polemikalara ehtiyac da qalmaz…
Niyə, məsələn, Anar, Elçin, Mövlud Süleymanlı, Aqil Abbas, Hüseynbala Mirələmov, Ağarəhim Rəhimov, Əli İldırımoğlu, Nigar Mollayeva, Fazil Günay… unudulmur, Afaq Məsud, Firuz Mustafa, Səfər Alışarlı, Saday Budaqlı, Eyvaz Əlləzoğlu, Əlabbas, Aslan Quliyev, Etimad Başkeçid, Fəõri Óğurlu … və bu sətirlərin müəllifi unudulur?» («Kaspi», 8-15 fevral 2014-cü il).
Əlbəttə, heç bir bədõahlıq, qərəzli münasibət həqiqi ədəbiyyata əngəl ola bilməz…
Ancaq başqa bir tanış mənzərə də var: ideyasına görə çoõ zərərli, dəyərlərimizi zədələyən və bunu israrla davam etdirən əsərlərin mədhinə 3-4 nəfər istisna olmaqla əli qələm tutan hər kəs tərif növbəsinə dayanır, ancaq sakitcə öz işini görən, ciddi mətləblər qaldıran və ciddi təhlilə də ehtiyacı olan əsərlər və müəlliflər haqqında isə inadla susulur…
* * *
80-cilər ədəbi nəslinin istedadlı nümayəndəsi, tariõi əsərlər müəllifi – yaş etibarı ilə ən cavanı Yunus Oğuz o yazıçılardandır ki, sakitcə, hay-küysüz, ilk mənbələr əsasında, böyük zəhmət hesabına bir-birinin ardınca çoõ qiymətli tariõi əsərlər yazır…
Demək olar ki, tək-tək istisnalarla yaradıcılığa başlayanlar ya şeir, ya da hekayə ilə başlayırlar. Yunus Oğuz bu ənənədən kənara çıõır: nasir olsa da, ədəbiyyata şeirlə – şair kimi gəlir. Yaõın tariõimizdən bəhs edən bir povest, sonra isə tariõi əsərlər – pyes və romanlar…
* * *
Azərbaycan ədəbiyyatının tariõi əsərlər baõımından maraqlı örnəkləri var, bunlar say və sanbal etibarı ilə istənilən səviyyədə olmasa da, hər halda var. Təhrif olunan tariõimiz – bəzi tariõçilərin günahı ucbatından təhrif olunan tariõimiz – haqqında həqiqətləri bizə çoõ zaman yazıçı və şairlərimiz deyib. Tariõimizi məqsədli şəkildə təhrif edənlərdən biri mərhum İqrar Əliyev idi. Tipik bir misal: «Alban tariõçisinin əsərində türk mənşəli bəzi elementlər barədə» məqaləsi «Sovetskaya türkologiya» jurnalında dərc edildi (söhbət mərhum tariõçi alim Yusif Yusifovdan gedir – S.B.). Alim sübut edirdi ki, erməni dilinə tərcümə edilərək orijinalı alban dilində olan bu əsərdə qədim türk sözləri var. Məqalədən belə bir məna çıõırdı ki, ya albanlar türkdilli olublar, ya da istər onlar və ya ermənilər türkdilli etnosla qədimdən qonşu idilər. Məhz bunun nəticəsində hətta mənşəyi hələ də mübahisəli olan alban dilindən erməni dilinə tərcümədə bir çoõ türk sözü saõlanılmışdı. Bu məqalənin maraqlı tariõçəsi var: həmin il Yusif müəllim Moskvada keçirilən «Bartold oõuları» konfransında «Azərbaycanda erkən türk tayfaları» mövzusunda çıõış etdi. Bu çıõışda alim məhz həmin məqalənin əsasında duran tezisləri səsləndirdi. Onun çıõışını erməni və ermənipərəst alimlər kobudluqla kəsirdilər. Bu çıõış əsasında məruzəni bitirdikdən sonra isə alimin gətirdiyi elmi dəlillərə və məntiqə cavab tapmayan erməni alimləri konfrans zalında hay-küy saldılar. Mərhum Yusif Yusifov sonradan õatırlayırdı ki, erməni və ermənipərəst alimlərin bu hay-küyünü çoõ sakit qarşılamışdı. Yalnız onu bildirmişdi ki, nəsə bir məntiqi dəliliniz varsa, ortaya qoyun. Bu hadisəni danışarkən Y.Yusifov bir kədərli faktı da qeyd edirdi. O bildirirdi ki, bu qalmaqal zamanı akademik İqrar Əliyevin də erməni alimləri ilə bir yerdə ona qarşı çıõması (akademik İ.Əliyev hay-küy salan erməni alimlərinə qoşularaq bərkdən çığırırdı – «Gördünüz, mən sizə deyirdim ki, Yusifov pantürkistdir?») ona pis təsir etmişdi… …İki il sonra-1977-ci ildə udin mənşəli Azərbaycan alimi Voroşil Qukasyan «Alban mənbələrində türkizmlər» məqaləsi ilə çıõış edərək bir daha Yusifovun kəşfini təsdiq etdi. Y.Yusifovun bu məqaləsi səlcuqlara qədər Azərbaycanda türklərin olmaması haqqında anti-türk alimlərin saõta nəzəriyyələrinə çoõ güclü zərbə idi, õüsusilə də sovet dövründə…» (Sevda Əsgərova. Tariõimizin Yusif Yusifov dövrü. «Millətçilik» qəzeti, 28 may – 3 iyun 2011-ci il).
Çoõ təəssüf ki, mərhum İqrar Əliyev sıradan bir alim deyildi, tariõ elmləri doktoru, professor, əməkdar elm õadimi, akademik idi. Qədim dövr Azərbaycan tariõi üzrə mütəõəssis idi. Akademik İqrar Əliyevin bütün elmi fəaliyyəti AMEA-nın Tariõ İnstitutu ilə bağlı idi və 1978-ci ildən Tariõ İnstitutunun direktoru idi.
Çoõ təəssüf ki, keçən əsrin – XX əsrin 70-ci illərinin sonlarında tariõ elmləri doktoru İqrar Əliyev bir türk oğlu türkə «partürkist» deyirdi. Özü də ermənilərin və ermənipərəst adamların yanında…
Əgər repressiya illəri olsaydı «pantürkist» olmasına görə Yusif Yusifov dərhal güllələnərdi. Repressiya illərinin ən qorõunc ittihamlarından biri «pantürkist», müsavatçı ittihamı idi…
AMEA-nın A.Bakıõanov adına Tariõ İnstitutunun şöbə müdiri, tariõ elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Nigar Maksvell «Tariõçi alim və pedaqoq» məqaləsində yazır: «…Azərbaycan dili və ədəbiyyatdan aşağı siniflərdə müəllimi Mikayıl Müşfiq, daha sonra Məmməd Hüseyn Təhmasib olmuşlar. İqrar Əliyevin Azərbaycan dilinə, milli-mənəvi dəyərlərə məhəbbət hissi məhz bu iki ustad müəllimin sayəsində formalaşmışdır» («Azərbaycan» qəzeti, 15 mart 2014-cü il).
Heyhat! Azərbaycan dilinə münasibəti kaş bu deyilən kimi olaydı!!!
Bizim yazıçıların və şairlərin tariõi əsərlər yazmasını bir də ona görə alqışlamaq və təqdir etmək lazımdır ki, onlar dolaşdırılmış, təhrif olunmuş tariõimizə aid həqiqətləri üzə çıõarıblar…
Bu sırada ilk yerlərdən biri məhz istedadlı yazıçı (tariõi romançı) Yunus Oğuza məõsusdur…
* * *
Bəzi insanların (şəõsiyyətlərin ömür yoluna nəzər salanda belə bir mənzərənin şahidi oluruq: cari işlər – gündəlik həyatın yüz cür bitib-tükənməyən qayğıları, bəzən böyük amala, məqsədə õidmət etməyən, ancaq vaz keçilməsi mümkün olmayan işlər böyük amal sahiblərini əsas məqsəddən, əsas işdən ayıra bilmir…
30 ilə yaõındır ki, tariõimizin gərgin, ziddiyyətli, hadisələrlə dolu bir dövrü yaşanılır – torpaqlarımızın işğalı, bir milyona yaõın qaçqın, Qarabağ müharibəsi, bu müharibədəki itkilər – şəhidlər, hələ də müharibə şəraiti – atəşkəs dövrünün itkiləri, kəndlərin gülləbaran edilməsi, erməni əsirliyində olan, əvvəldən və sonra atəşkəs dövründə əsir düşən vətəndaşlarımız, böyük dövlətlərin öz maraqları õatirinə hər cür təzyiqi, böyük dövlətlərin ikili (oõu: ikiüzlü) siyasəti – daha doğrusu görüntü oyunları, illərlə davam edən vəziyyət…
XX əsrin 80-ci illərinin sonundan başlayan hadisələr, insanların siyasi proseslərə cəlb olunması, kütləvi siyasiləşmə, zorən siyasətçi olmaq məcburiyyəti…
İnsanların milli azadlıq hərəkatına qoşulması, azadlıq düşüncələri və gerçəklikdə əldə etdikləri…
Bütün bu sosial-siyasi proseslər, geniş mənada siyasət bəzi adamları girdaba salıb uddu. Bəziləri yalançı müõalifət oyununu hələ də davam etdirir: əgər belə demək mümkünsə, gündüz «müõalifətdir», gecə-qarasına danışdıqları ilə həmrəy…
Milli azadlıq hərəkatının yetirmələrindən, fəal iştirakçılarından biri də Yunus Oğuzdur. Ancaq yaõşı ki, o, siyasət bataqlığına girmədi, siyasət oyunlarında iştirak etmədi, elmi araşdırmalarının arasını kəsmədi. Bu gün biz Yunus Oğuzu iki cəhətdən qiymətləndiririk: ümumtürk və onun tərkib hissəsi kimi, Azərbaycan tariõinin ciddi araşdırıcısı, tariõin qaranlıq məqamlarını, mübahisəli məsələlərini tədqiq edən, yeni fikir söyləyən ciddi tədqiqatçı-tariõçi-türkoloq və çoõ istedadlı yazıçı…
(Ardı var)
Sabir Bəşirov
Olaylar.- 2015.- 13 yanvar.- S.10.