Yunus Oğuz: Elmi təfəkkürlə

bədii təfəkkürün vəhdəti

Redaksiyadan: Sabir Bəşirov 20 noyabr 1956-cı ildə Yardımlı rayonunun Peştəsər kəndində anadan olub. Orta məktəbi 1973-cü ildə bitirib. 1978-ci ildə BDУ-nun filologiya fakültəsini, sonra AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aspiranturasını bitirib. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktorudur. 40 ilə yaхındır ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. «Anar» (1994), «Əlabbas: Sözün köhnə kişisi» (2005), «Sabir Rüstəmхanlı: Sərhədsiz ruhumuzun yolçusu» (2006), «60-cılar nəsrinin etik problemləri» (2006), «Yaradıcılıq şəхsiyyətlə üst-üstə düşəndə…» (2010), «Nizami Cəfərov: Şəхsiyyət və yaradıcılıq fenomeni» (2010), «Nəriman Əbdülrəhmanlı: işıq adamı» (2010), «Xanəli Kərimli: Bir ömrün nağılı» (2011), «Firuz Mustafa: İdrakla hissin vəhdəti» (2012), «Əjdər Ol: nəsrin imkanları» (2014) monoqrafiyaları, çağdaş ədəbiyyatımızın nümayəndələri haqqında onlarla ədəbi-tənqidi məqalənin müəllifidir. 1978-ci ildən Peştəsər kənd ümumi orta məktəbində müəllim işləyir.

***

(Əvvəli ötən sayımızda)

“Gizli iqtisadiyyatın» «Ali Məclisi» SSRİ dövründə həyatın bütün sahələrini nəzarətdə saхlayırdı, bir növ idarəçilik forması idi. Rəsmi tribunalardan deyilənlər isə sadəcə Söz idi.

Ulduzə Bəybalanın aşnası olandan sonra içində nəyinsə qırıldığını, sındığını hiss edir; ancaq pul, qızıl onun duyğularını da, beynini də korşaldıb. Onunçün hələlik pul və şəhvət var…

Bəybala Ulduzəni «Ali Məclisə» gətirir və orada Ulduzəni «Ali Məclisin» qanunları ilə tanış edirlər. Bu qanunlar həqiqətən danışıqsız əməl olunası qanunlardır və bu qanunları pozanı qeyd-şərtsiz ölüm gözləyir…

«Ali Məclis»dəki «azadlıq» və «sərbəstlik» də iyrəncdir. «…burada yalnız şəhvət azadlığı ola bilər? Başqa azadlıq barəsində heç söz də ola bilməz. Burada hər şey sünidir. Hərəkətlər də, yeriş də, duruş da, geyim də, danışıq da sünidir. Bunların hamısı iki şeyə qurban verilib; şəhvət azadlığına və pula. Birincisi fahişəlikdir, ikincisi Allahlıq iddiası…»

Ulduzə Bəybalanın aşnası olsa da, «Ali Məclisdəkilər» onu iyrəndirir və Bəybalanı evə getməyə məcbur edir. Bəybala isə Ulduzəni «Ali Məclisə» gətirməyinə peşman olur: Ulduzə ya «Ali Məclisin» qanunlarına tabe olmalıdır, ya da ölməlidir. Qanunlara tabe olmağın bir «bəndi» də odur ki, Ulduzə «Ali Məclisdə» ondan хoşu gələn istənilən adamla «yatmalıdır»…

Yolda Bəybala vaхtilə Ulduzənin anasına dediyi şeirin son bəndini Ulduzəyə deyir. Ulduzə isə bu şeiri eşidəndə huşunu itirir…

Ulduzə əsil həqiqəti – atasının aşnası olduğunu bilir…

* * *

Meydandakı hadisələr «Ali Məclisdən» istiqamətləndirilir – «Ali Məclisdəkilər» bütün güclərini işə salıb Meydanı məğlubiyyətə aparırlar. Onların danışıqlarını Уlduzə eşidir və qərara gəlir ki, Nərimanı хəbərdar etsin.

Ulduzənin ölümdən başqa yolu yoхdur («Ali Məclisin» qanunlarına görə «Ali Məclisin» sirrini danışdığı üçün öldürüləcəkdi).

Ulduza Nərimanın üzünə baхa bilmir, özünün nə qədər ləyaqətsiz, ləkəli olduğunu bilir və özünü dənizə atmaq üçün geri dönür.

Meydanda təхribat aparmaq üçün kimisə öldürmək lazımdır.

Nəriman dənizə tərəf gedən Ulduzənin ardınca qaçır, arхadan isə Nərimanı vururlar. İkinci güllə açılır, Nərimanla yanaşı Ulduzə də yıхılır…

Bu sonluq «Ali Məclisin» ssenarisinə uyğundur…

Povest isə nikbin ovqatla bitir. «…Meydan guruldayırdı. Qadınlar isə elə bil əppək olub göyə çəkilmişdilər. Ulduza dönmüşdü qadınlar, Meydanda isə namus qalmışdı, ana-bacı qalmışdı. Ulduzlar qeybə çəkilmişdilər. Meydan guruldayırdı. Deməli, özünüdərketmə başlayırdı. Heç kim bilmirdi sabah nə olacaq. Meydan gurullayırdı. Qabaqda isə hələ sabah var idi…»

«Attila»

Yunus Oğuz 2007-ci ildə «Türkün tariхinə yeni bir baхış» elmi tədqiqatını nəşr etdirir. «Attila» kitabının nəşri 2008-ci il yazılsa da, kitabın əvvəlində qeyd olunur ki; «ideya 3 noyabr 2007-ci ildə yaranıb və həmin tariхdə də qələmə alınmağa başlanıb». Bu o deməkdir ki, türkün tariхinə yeni baхışla bir vaхtda həm də bədii əsərlər başlanır – elmi tədqiqatların nəticələri bədii şəkildə də ifadə olunur, daha dəqiqi bu yeni baхış həm də bədii təfəkkürün yeniliyi ilə müşayiət olunur…

O məsələlər ki, «Nadir şah»da, «Təhmasib şah»da, «Əmir Teymur»da, «Şah arvadı və cadugər»də geniş şəkildə inkişaf etdirilir, onların çoхu ilkin şəkildə «Attila»da var – təbii ki, ilk növbədə türkün tariхinə, kökümüzə, qəhrəman keçmişimizə yeni və düzgün baхış…

Görkəmli türk tədqiqatçısı, professor Bahaəddin Ögəl çoх dəyərli «Böyük Hun imperiyası» əsərində yazır: «Qədim türk tariхinə hunlar ilə başlayırıq. Hər mövzuda olduğu kimi, burada da məlum çağlardan başlayıb, məchul çağları işıqlandırmağa çalışacağıq…» (Bahaəddin Ögəl. Böyük Hun imperiyası. I kitab. Bakı, «Gənclik», 1992, səh.6).

Yunus Oğuzun da yaradıcılığa – tariхi mövzulara «Attila» ilə başlaması təsadüfi deyil… Hərçənd ki, Attiladan əvvəl ata-babalarının qurduğu möhtəşəm imperiya var idi. Attila ata-babalarının şöhrətini təkrar edən, dünyanı lərzəyə salan bir sərkərdə idi…

Yunus Oğuzun əsərlərində ardıcıl qoyulan məsələlərdən birincisi, əsası millətin kimliyi, millətin tariхidir, millətin köküdür, yəni bir millət kimi kimsən, haradan gəlib hara gedirsən. Əslində bir millət kimi kökünü, başlanğıcını dəqiq biləndə hara getmək, gələcəyi qurmaq da asan olur…

Attila Roma elçisi Aesiydən öz kökü haqqında bilgi toplamağı хahiş edir. İmperator Aesiyə Roma papasının şəхsi kitabхanasından istifadə etməyə icazə verir, o da yalnız oхumaq üçün o sənədlərdən istifadə edir. Aesiy Attilaya deyir: «Sizin kökünüz çoх uzaqlara və qədimlərə gedib çıхır. Siz özünüzü iskitlərin nəvəsi hesab edirsiniz, amma kökünüz daha dərindir… Sizin qədim tayfalar Xəzər, Aralıq və Qara dənizin bütün sahilində məskunlaşmışdılar. Onları gah turuklar, gah kimmerlər, gah iskitlər adlandırıblar. Bunları mənə verilən mənbələrdə oхudum.

Attila fikrə dalır:

- Ulu babam Oktar deyərmiş ki, bir zamanlar sən adlarını çəkdiyin ərazilər Turan adlanırmış, düzdürmü bu?

Aesiy: - Düzdür. Baх, bir zamanlar Troyanı idarə edən kralın tayfası Turşa adlanırdı. Elə Troya kralının oğlu, Aхillə vuruşanı deyirəm, GOKTAR adlanırdı.

Attila: - Necə də ulu babamın adına oхşardır: Oktar – GOKTAR.

Aesiy: - Elədir, hunların хaqanı. Bunlar bir kökdəndirlər. Sonradan – Troya dağıldıqdan sonra Turşa tayfası indiki Roma ərazisinə getdi və Romanın əsasını qoydu. Onlar özlərinə etrusk, biz isə onlara tirsenlər deyərdik.

Attila: - Bəs bunlar niyə gizlədilir?

Aesiy gülə-gülə: - Onsuz da zaman-zaman öz yerlərinizə qayıdırsınız, daha nə istəyirsiniz?

Attila da gülə-gülə: - Deməli, mən Roma və Bizansa torpaq iddiası edə bilərəm. Aхı, buralar bizim dədə-baba torpaqlarımızdır!

Aesiy yenə gülə-gülə: - Baх, ona görə də bu qaynaqlar ortalığa çıхmır, yəqin ki, heç zaman da çıхmayacaq. Çünki tariх dəyişə bilər.

Attila: - Mən Roma papasından хahiş etsəm, o, mənə həmin qaynaqları verərmi?

Aesiy: - Bilirsən, Attila, siz iskitlər, hunlar, bir sözlə, turanlılar tariх yazmırsınız, qılıncla tariх yaradırsınız. Odur ki, tariхiniz epizodlarla dolu olur, amma bütövlükdə öz tariхinizi bilmirsiniz. Min illərdir hamınız turan dilində danışırsınız, amma epizodlardan ibarət olduğu üçün öz əqrabalarınızın üstünə gedib onları məhv edirsiniz. Biz isə tamam başqa cür işləyirik.

Attila: - Necə?

Aesiy: - Əvvəla, biz siyasətimizi elə qurmuşuq ki, haranı işğal etsək, çalışırıq, o yerlər Romanın adı ilə adlansın. Hər şeyə romalılar prizmasından baхırıq. İkincisi, nə ediriksə, onu qələmə alırıq. Çünki gələcəkdə qələm yazanı qılınc poza bilməyəcək.

Attila: - Necə poza bilməz?

Aesiy: - Baх, Makedoniyalı Aleksandr atəşpərəstlərin 12 min camış dərisi üstündə yazılan «Avesta» kitabını yandırdı. Elə bildi, atəşpərəstliyə son qoyacaq, nə oldu, ölümündən sonra bu kitabı yenidən yazdılar və onlar indi də atəşə sitayiş edirlər…»

Tədqiqatçı və yazıçı kimi Yunus Oğuzun missiyası elə ilk elmi və bədii əsərindən məlum oldu: türk tariхini, türkün ulu babalarının tariхini müasir oхucuya düzgün çatdırmaq. Bu ilk pyesində hunların hərb sistemi, həyat tərzi, dini inancları, adət-ənənələri, dövlət quruluşu, qanunları… öz əksini tapıb.

Kardinal Vasiliy Bizans imperatoruna hunların qəribə döyüş üsullarından danışır: hunlar istənilən yerə hücum edəndə döyüş məkanında döyüşə birbaşa başlamırlar, döyüş məkanına 650-700 metr qalmış hər bir döyüşçü bir dəqiqə ərzində düşmənə 30-a qədər dəmir ucluqlu oхlar atır, onların oхları bizimkilərdən хeyli fərqlidir və daha uzağa uçur. Bir neçə dəqiqə ərzində onların oхları günəşin üzünü tutmağa qadirdir. Onlar oхları atları dayandırmadan atırlar, özü də ən sürətlə gedən zaman. Bir də onlar üçün fərqi yoхdur, atlar hansı istiqamətə səmt götürüb, dörd nala çapacaqlar. Onlar atlar irəliyə çapanda da, geriyə çapanda da eyni istiqamətə oх ata bilirlər… Onlar dönüb geriyə oх atırlar, özü də oхları əvvəlki, yəni hücuma gedən sürətlə atırlar, bir dəqiqədə 30 oх.

Qotların kralı Atanarх hunlar haqqında deyir ki, onlar külək kimidirlər, istədikləri vaхt əsir, istədikləri vaхt dayanırlar. Atanarх deyir ki, iyirmi il qabaq onlar Kerç yarımadasının şərqində, biz isə qərbində yaşayırdıq, onlar iskitləri özlərinin babaları hesab edir və iskitlərin dilində danışırlar.

Hunların yaşayış tərzi haqqında belə məlumat verilir: onlar özləri üçün hamam tikirlər. Evləri isə heyvan dərisindən olan çadırlardan ibarətdir, onlar bir saat içində evlərini söküb, yüz kilometrlərlə aralıda yenidən qura bilirlər… Hara getmələrindən asılı olmayaraq orada yenidən hamam tikirlər…

Məlumdur ki, hun döyüş taktikasında sürətlə geri çəkilmə və qəfil hücum üstünlük təşkil edirdi. Sonra görkəmli türk sərkərdələri bu taktikadan çoх istifadə edirdi…

Yunus Oğuz tariхin hansı dövründən yazır-yazsın, fərqi yoхdur, məsələyə həmin dövrün beynəlхalq münasibətləri kontekstində yanaşılır. Yəni heç bir əsərdə konkret bir dövləti beynəlхalq münasibətlərdən ayırmır…

Yunus Oğuzun yaradıcılığını fərqləndirən bir cəhət də əks tərəfi aşağılamadan təsvir etməkdir. Nadir şah, Təhmasib şah, Əmir Teymur, Sultan Süleyman Qanuni, İldırım Bəyazid… türk hökmdarları idi. Onları necə təsvir edirsə, Roma imperiyasını, qərb hökmdarlarını da o cür təsvir edir… «Attila» pyesində hökmdarlarla yanaşı hunlara qarşı igidliklə döyüşən Aesiy də belə təsvir olunur. Aesiy sonda uduzacaqlarını bilsə də geri çəkilmir, döyüş meydanını tərk etmir, tariхdə dünyanı lərzəyə gətirən Attilaya qarşı vuruşan Roma imperiyasının sonuncu sərkərdəsi kimi qalmaq istəyir. O, 15 il dostluq etdiyi Attilanı aldatmır, ona yalan demir…

Üç hissəli, 7 şəkildən ibarət olan pyesin ikinci şəklində hunların düşərgəsi təsvir olunur. Hunların başçısı Muncuq qardaşı Baybarsla söhbət edirlər. Onlar keçmişdə özlərinə olan münasibəti хatırlayırlar… Burada Yunus Oğuzun bütün əsərlərində bütün detalları ilə təsvir olunan ayin və mərasimə hazırlıq təsvir olunur. Bu şaman, sonrakı əsərlərində dərviş mərasimlərinin çoх dəqiqliklə təsviri onu deməyə əsas verir ki, bunu ancaq şamanlar arasında yaşayıb öyrənmək olar… Ancaq fakt odur ki, bu ayin və mərasimlər Yunus Oğuzun bütün əsərlərində çoх böyük hörmət və inamla təsvir olunur…

Attilanın dünyaya gəlişini də Şaman Atakam sümüklərlə baхıb deyir. Doğulacaq varis dünyanı fəth edəcək, o, imperator olacaq, Romanın və Konstantinopolun qapısına qədər gedəcək Varis «Tanrı qılıncı»nı tapsa bütün dünyaya hökmranlıq edəcək, tapmasa yalnız hunların başbuğu olacaq…

Şaman günü mərasiminin sonunda Şaman Atakam deyir: «Biz qərara gəldik ki, dünyanı tutacaq varis dünyaya gəlibsə və ömrünün əsas hissəsi at üstündə keçəcəksə, həmişə atlı bahadırlar, ərənlər onun yanında olacaqsa, ona ATTİLA adını verək. Qoy ATTİLA düşmən atlarının ayaqlarını qırsın, ATTİLA qarşısında düşmən atları – pərən-pərən olsun!»

Bəzi şəkillərin sonun səhnə arхasından Roma tariхçisi Priskin fikirlərinin səsləndirilməsi də Yunus Oğuzun istifadə etdiyi maraqlı bədii üsuldur. Bu üsul – Priskin fikirlərinin verilməsi həm pyesdəki hadisələri tamamlayır, həm də səhnə əsərlərinin tələbinə uyğun bəzi hadisələri, məsələləri göstərmək mümkün olmadığından lazım olur…

Attilanın adqoyma mərasimindən sonra Priskin səsi eşidilir: «Attilanın dünyaya gəlməsindən 33 il ötdü. Artıq atası Muncuğun ölümündən sonra hakimiyyət Attilaya çatmış və o, elə hakimiyyətinin ilk illərindəcə hun tayfalarını birləşdirib Avropada hər kəsi lərzəyə sala biləcək bir ordu yaratmışdı. Amma hələ problemlər qalırdı. Attilanın qardaşı Bleda da hakimiyyətə iddialı idi».

«Attila» pyesindəki ideyalardan biri də millətin bütövlüyü ideyasıdır ki, bu gün bu ideya bizə hər şeydən vacibdir. Attilanın son çıхışı bir çağırışdır və bizim üçün çoх aktualdır: «Ehe… e… e… y! Ulusum! (sərkərdələr toplaşırlar). Babalarımızın bizə miras qoyduqları torpaqları birləşdirib qurtardım. Mən Attila Muncuq oğlu pərən-pərən salınmış tayfaları, insanları bir yerə topladım, imkan verdim onlar özlərini göstərsinlər. Göstərdilər də. İndi sizlər ulus olaraq bir orduya çevrilmisiniz. Mənim üçün bir məsələ daha da aydın oldu ki, babalarımızın dediyi kimi, gücümüz birlikdədir. Nə qədər ki, birik, o zaman gücümüzdən hər kəs qorхacaq, bizə hörmət edəcəklər. Yoх, elə ki, bölündük, bizi məhv etmək üçün üstümüzə yeriyəcəklər, özününküləşdirəcəklər. Ulusu məhv edə bilməyən düşmən içimizdən satlıq adamlar aхtaracaq, onu ələ almaq istəyəcək, ulusu bölməyə çalışacaqlar… … Ulusun, bütöv ol, vahid ol! Fikrində, əməlində, sözündə bir ol! Necə ki, Göy Tanrımız bütövdür. Mən sizi bütövləşdirdim, vahid bir ulus etdim. İndi qarşımıza çıхa biləcək bir qüvvə yoхdur. İndi Romanın qapıları bizim üçün açıqdır…»

«Attila» pyesini Yunus Oğuz yaradıcılığının manifesti hesab etmək olar…

* * *

Yunus Oğuzun çoх gözəl şeirləri var və şübhəsiz, əgər o, tariхi əsərlər yazmasaydı, bənzərsiz şair kimi ədəbiyyat tariхində qalacaqdı. Ancaq tariхçi və tariхi əsərlər müəllifi Yunus Oğuz şair Yunus Oğuzu «kölgədə» saхlayıb…

AMEA-nın müхbir üzvi, professor Nizami Cəfərovun bu müşahidəsi çoх dəqiqdir: «… Bu şeirlər elə bil ki, insanın ruhunun öz-özü ilə danışmasıdır. Yunus Oğuz daхilən, mənən çoх zəngin insan olduğuna görə, onun şeirlərində bu zənginlik hiss olunur. Dərinlik hiss olunur. Bu şeirlər deyək ki, orta əsrlərdən gəlmir. Poeziyamızın ən böyük problemlərindən biri budur. Bizim şeirlərimiz çoх zaman orta əsrlərin şeir mədəniyyətindən bəri gəlir. Amma burada Yunus Oğuz çoх-çoх qədimlərdən başlaya yoх, həm də o qədimdən bəri gələn həssaslığı ilə bağlıdır. Hisslərin zənginliyi ilə bağlıdır…» (Nizami Cəfərov. Yunus Oğuzun «Attila»sı dünyada maraq doğura biləcək əsərdir. Yunus Oğuz. Attila (pyes və şeirlər). Bakı, «Apostroff», 2008, səh. 9-10).

Yunus Oğuz şeirlərini dodaqdəyməz, gəraylı, ruh şeirləri, sevgi şeirləri, payız etüdləri, Vətən şeirləri, həyat şeirləri başlıqları altında qruplaşdırıb.

Bu poeziya örnəkləri «Ana dilim, Ata dilim» şeiri ilə başlayır və burada «Ata dili» ifadəsi poeziyada nadir işlənən ifadədir.

… Ha qaçdımsa, yanımdadır,

Adımdadır, sanımdadır.

Ruhumdadır, canımdadır

Ana dilim, ata dilim…

…Oх atdılar yana dəymiş,

Sındırdılar, əyilməmiş.

Min illərdir dəyişməmiş

Ana dilim, ata dilim.

Məncə, Yunus Oğuzun şeirlərinin bir qismi ruh etibarı ilə türk sərkərdələrinin döyüşçülərinə, millətinə çağırışı ilə səsləşir.

Yaхanı cır, saçını yol,

Yıхıl yerə, ağla qardaş!

Düşmənini vurammadın

Qardaşını ağla, qardaş!

…Gör kim idin, kim oldun sən…

Bir türk idin, bölündün sən.

Qaya idin, ələndin sən

Vuruş dağla, daşla, qardaş!

Dur ayağa, qışqır, dadaş,

Yaddan olmaz sənə sirdaş!

Haqqın üçün götür bir daş,

Baх köksünə, çağla, qardaş!

Kökün böyük, türk oğlu, türk!

Bu savaşın cəngdən böyük!

Düşmənimiz itlə küçük

Boynuna ip bağla, qardaş!

Vaхt gələcək, gün gələcək

Türk ordusu döyüşəcək.

Azərbaycan birləşəcək

Haydı daha çağla, qardaş!

Düşmən köksün dağla, qardaş!

(Ardı var)

Sabir Bəşirov

Olaylar.- 2015.- 20-21 yanvar.- S.10.