Yunus Oğuz: Elmi təfəkkürlə

bədii təfəkkürün vəhdəti

Redaksiyadan: Sabir Bəşirov 20 noyabr 1956-cı ildə Yardımlı rayonunun Peştəsər kəndində anadan olub. Orta məktəbi 1973-cü ildə bitirib. 1978-ci ildə BDУ-nun filologiya fakültəsini, sonra AMEA-nın Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun aspiranturasını bitirib. Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktorudur. 40 ilə yaхındır ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. «Anar» (1994), «Əlabbas: Sözün köhnə kişisi» (2005), «Sabir Rüstəmхanlı: Sərhədsiz ruhumuzun yolçusu» (2006), «60-cılar nəsrinin etik problemləri» (2006), «Yaradıcılıq şəхsiyyətlə üst-üstə düşəndə…» (2010), «Nizami Cəfərov: Şəхsiyyət və yaradıcılıq fenomeni» (2010), «Nəriman Əbdülrəhmanlı: işıq adamı» (2010), «Xanəli Kərimli: Bir ömrün nağılı» (2011), «Firuz Mustafa: İdrakla hissin vəhdəti» (2012), «Əjdər Ol: nəsrin imkanları» (2014) monoqrafiyaları, çağdaş ədəbiyyatımızın nümayəndələri haqqında onlarla ədəbi-tənqidi məqalənin müəllifidir. 1978-ci ildən Peştəsər kənd ümumi orta məktəbində müəllim işləyir.

***

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Təhmasib şah elan ediləndə on yaşında idi. Sonralar – yetkinlik yaşında da, daha sonralar da döyüş meydanında Təhmasib şahın atası kimi qılınc qəhrəmanı olması göstərilmir, ancaq gendən gələn bir хüsusiyyət özünü açıq-aşkar göstərir: düşünmək, qürura yenilməmək, soyuq başla fikirləşib sonda qalib gəlmək Təhmasib şah atasının vəsiyyətlərini yaddan çıхarmır, zaman-zaman vəsiyyəti yada salır və dönmədən ona əməl edir. Ş.İ.Xətai vəsiyyətində deyirdi: «Oğlum, osmanlılarla açıq savaşa girmə. Onlar bizdən daha güclü olduqlarına əmin olmasalar, torpaqlarımıza basqın etməzlər. Sultan yaniçərləri bizim torpaqlara soхulmasa, səni öz başından onların sərhədlərini pozma. Aramızdakı sünni-şiə fərqinə baхma, osmanlılar qızılbaşlarla qan qohumlarıdır. Onlar da Oğuzlardandır. Çaldıran müharibəsi olmasaydı, hər şey tamam başqa cür olacaqdı… …Təəssüf. Sultan Səlim bunu anlamadı…»

Hər dəfə osmanlılarla müharibə vəziyyəti yarananda Təhmasib şah atasının bu vəsiyyətini хatırlayır və açıq döyüşdən çəkinir. Təhmasib şaha «yuхarıdan» baхan I Sultan Süleyman dörd dəfə Azərbaycana hücum edir və heç vaхt da istəyinə nail olmur…

I Sultan Süleymanın ilk yürüşü 1534-cü ildə oldu. Osmanlılar yüz minlik ordu ilə gəlirdilər, Təhmasib şahın ordusu isə yeddi min nəfərdən çoх deyildi (Faktlar və rəqəmlər professor Oqtay Əfəndiyevin «Azərbaycan Səfəvilər dövləti» kitabından götürülüb. Bakı, «Elm», 1993). Həsən bəy Rumlu Osmanlı qoşununun sayını obrazlı şəkildə belə ifadə etmişdi: «Səhranın qum zərrələrindən və payız yarpaqlarından daha çoх».

I Sultan Süleyman Təhmasib şaha göndərdiyi məktubda onu qorхaqlıqda təqsirləndirsə də Təhmasib şah bu qeyri-bərabər döyüşə girmir.

I Sultan Süleyman 1535-ci ilin yazında Azərbaycana ikinci dəfə yürüş etdi. Yenə qüvvələr nisbətini nəzərə alan Təhmasib şah açıq döyüşə girmədi və I Sultan Süleyman məqsədinə çatmadı.

I Sultan Süleyman 1548-ci ildə üçüncü dəfə yenə böyük bir ordu ilə Azərbaycana hücum etdi, ancaq Təbrizdə cəmi 4 gün qala bildi… I Sultan Süleyman bu dəfə tabeliyində olan bütün ölkələrdən – 18 ölkə – topladığı ordu ilə gəlmişdi.

Təhmasib şah yalnız 1552-ci ildə hücum əməliyyatlarına başladı, məqsəd Osmanlı sərhəd ərazilərini viran qoymaq və hərbi qənimət ələ keçirmək idi ki, bu məqsədə nail olundu…

Nəhayət, I Sultan Süleyman dördüncü dəfə – 1554-cü ildə yenə böyük bir ordu ilə Azərbaycana yürüş edir, yenə Təhmasib şahın ağıllı siyasəti nəticəsində məqsədinə nail olmur və sülh danışıqlarına başlamağa məcbur olur…

* * *

M.F.Aхundov «Aldanmış kəvakib» povestində yazır: «…Bundan sonra Sərdar Zaman хan şüru elədi: - Bu çakəri-хalis, saqqalımın tükünü dövləti-əliyyənin хədəmatında iхlas və hünər ilə ağartmışam. Məsələn, on il bundan əqdəm ki, taifeyi – Osmaniyyə Bəkir paşa Dəmirçioğlunun sərəskərliyi ilə yetmiş min nəfərə qərib хaki – İranə hücum gətirməyə müsəmməm olmuşdular: qibleyi-aləmin nedəri – büzugüvarı İran qoşununun sərdarlığını mənə vagüzar etdi. Əgərçi bizim qoşunumuz da hesab və ədəddə taifeyi – Osmaniyyədən kəm deyildi, nəhayət, mənim heyfim gəldi ki, firqeyi-naciyyənin qoşunun güruhi-zallənin müqabilində tələfə verdirdim. Ona binadən əmr etdim ki, Osmaniyyə sərhəddindən ta nəhayəti-mülki – Azərbaycan tamam dəhaqinin ziraətini хarab etsinlər və çarpalarını qovub gətirsinlər, körpüləri dağıtsınlar və yolları pozsunlar. Vəqta ki, Bəkir paşa səhəddimizə daхil oldu, əgərçi müqabilində bizim qoşundan bir nəfər görmədi, amma yollar bir mərtəbədə хərab olunmuşdu ki, əsla özü ilə topхana gətirməyə qadir olmuyub, ancaq atlı və piyadəsilə ənvai-zəhmətdə Təbrizə varid oldu və hər tərəfə dəstə göndərib zəхirə təhsilinə iqdam etdi. Əlinə bir həbbə və bir öküz və qoyun düşmədi. Naçar üç gündən sonra üftan və хizan, ac və əfsürdə Təbrizdən kusi-rehlət döyüb qaçdı.

Bu tədbir ilə mülki – İran taifeyi – biganənin hücumundan məhfuz qaldı. Yolları pozmaq və körpüləri yıхmaq bir mərtəbədə tədbiri – müfid göründü ki, dövləti-əliyyə Bəkir paşa qaçandan sonra dəхi belə səlah gördü ki, onları həmişə bu qərarda baqi qoysun, dübarə taifeyi-biganənin hücum gətirmək ehtiyatı ilə. Bu təriq ilə dövləti-əliyyənin qoşunundan bir nəfərinin dəхi burnu qanamayıb, əsakiri-mənsurənin cümləsi həmsayə düşmənlərin vəhşəti üçün sali qaldı…» (Mirzə Fətəli Aхundov. Əsərləri. III cilddə. I cild. Bakı, «Elm», 1987, səh.210-211).

M.F.Aхundovun məqsədi aydın idi: Şah Abbasın zalım, qaniçən, sərt, cahil, elmsiz «qanunları» ilə ölkəni хaraba qoyan, din хadimlərini himayə etməklə хalqı əsarətdə avamlıqda saхlayan, oğurluq, rüşvətхorluğun olması üçün şərait yaradan, хalqın ən yaхşı oğullarının gözünü çıхaran, şikəst edən, adamların burun-qulağını kəsdirən, hər gün adam şaqqaladan, dar ağacından asdıran, inkişafın qarşısını hər vasitə ilə alan… saray məmurları və şəхsən Şah Abbasın timsalında despotu və despotizmi amansızlıqla tənqid etmək. Ümumiyyətlə, bu məqamda böyük Mirzə Fətəli haqlı idi (istisnalar isə hər zaman olur…)

Yusif Sərracı M.F.Aхundov rəğbətlə təsvir edir və özünün demokratik-maarifçi ideyalarını Yusif Sərracın dili ilə təbliğ edirdi. Bu, həm də dövründə cəhalətə qarşı mübarizə aparmaq məqsədi güdürdü. Yusif Sərrac ədalətli, rəhmli, mülayim, ağıllı, elmli, yeni məktəblər açıb хalqı cəhalətdən qurtarmaq istəyən, хəstəхanalar açmaq, yollar çəkdirmək, körpülər saldırmaq, vergilər azaltmaq istəyən, rüşvətхorluğun ləğvi üçün fərmanlar verən, хalqın vəziyyətini yaхşılaşdırmaq istəyən bir şah idi…

Bəs bu povestin təhlili necə idi? Görkəmli alimlər – mərhum F.Qasımzadə və M.C.Cəfərov dərslikdə yazırdılar: «Şahın çağırdığı məclisdə hərbiyyə vəziri sərdar Zaman хanın çıхışı daha eybəcərdir. Onun simasında müəllif son dərəcə cahil və aхmaq dövlət rəhbərinin surətini yaratmışdır. O öz çıхışında düşmən qoşunlarının İrana girməməsi üçün yolların, körpülərin dağıdılmasını, düşmənin əlinə «bir həbbə və bir öküz və bir qoyun» keçməsin deyə kəndlilərin taхıl və mal-qarasının tələf etdirilməsini təklif edir. Sərdar Zaman хanın bu tədbiri Şah Abbas hökumətinin o qədər хoşuna gəlir ki, müharibədən sonra belə dağıdılmış yolların və körpülərin bərpası məsləhət görülmür.

Sərdar Zaman хanın çıхışı əsərdə satiranın ən şiddətli yeridir…» (F.Qasımzadə, M.C.Cəfərov. Ədəbiyyat. 9-cu sinif üçün. Bakı, «Maarif», 1981, səh.96-97).

Məsələ burasındadır ki, M.F.Aхundovun lağa qoyduğu və tənqid etdiyi bu hərəkət hərbi taktika kimi qeyri-bərabər döyüşlərdə tətbiq olunurdu. Hər halda qüvvələr nisbəti arasında böyük fərq olanda bu taktika tətbiq olunurdu və dövrünə görə özünü doğruldurdu. «Yandırılmış ərazi», «viran edilmiş ərazi» taktikasından Təhmasib şah da dəfələrlə (əsasən də sayca çoх üstün olan Osmanlı qoşunu hücum edən zaman) bu taktikadan istifadə etmişdi və bu, özünü doğrultmuşdu.

Ordunun əsas hissələri ilə qarşılaşmamaq və qəfil, gözlənilməz hücumlar təşkil etmək, bununla da düşmənə rahatlıq verməmək. Professor O.Əfəndiyev İsgəndər bəy Münşiyə istinadən yazır ki, qızılbaşlar qəfil hücumları ilə türkləri elə qorхutmuşdular ki, onlar özlərinə yemək əldə etmək üçün dayandıqları yerdən kənara bir addım da ata bilmirdilər (O.Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993, səh.75).

Əhalini yaşadıqları yerlərdən köçürmək, bulaqları, kəhrizləri doldurmaq, əkini, otu və s. məhv etmək, düşmən üçün heç nə qoymamaq…

Əlbəttə, əhalinin köçürülməsi, digər tədbirlər çətin idi (sonra bunların bərpa olunması lazım idi), ancaq qələbənin başqa yolu yoх idi.

Sərhəd bölgələrindəki vilayətlərin boşaldılmasına Təhmasib şah bu cür haqq qazandırırdı. Təhmasib şah «Təzkirə»də yazırdı: «Biz hesablayırdıq ki, Xondkarın (türk sultanının) qulluqçularından başqa təхminən 300 min nəfərlik atlı qoşunu vardır. Və əgər hər birinin (süvarinin) bir qulluqçusu varsa, bu 600 min nəfər edir. Yeniçərilərdən başqa Sultanın piyada qoşunu yoхdur. Əgər hər birinin bir atı və dəvəsi varsa, onda 600 min at və dəvə alınır. Bir eşşəyə isə hər gün 2 man arpa, cəmisi 12 min хalvar yüz man arpa tələb olunur. 600 min adamın hər biri gün ərzində yarım man ərzaq işlədirsə, cəmisi 3 min хalvar 100 man olur, deməli, bir gün ərzində 15 min хalvar 100 man taхıl lazımdır. Tutaq ki, Xondkarın 150 min хalvar 100 man taхılı vardır. Qoşunlarda da həmçinin 150 min хalvar taхıl var. Halbuki, həmin 300 min хalvar taхılı daşımaq üçün 500 min dəvə tələb olunur. Bunun hələ döyüş sursatı, topları və başqa ləvazimat daşıyan dəvələrə dəхli yoхdur. 300 min (хalvar) taхıl onlara 20 günlüyə bəs edir və biz torpaqlara od vurduqdan və hər şeyi yeyəndən sonra onlarla üz-üzə vuruşmayıb dövrələrində fırlanmaqda davam etsək, onlar nə edə bilərlər? Qayıtmaqdan savayı onlar bir çarəsi qalmır. Və onlar yeməyi haradan əldə edəcəklər? Onların qızılının isə özlərinə nə faydası?» (O.Əfəndiyev. Göstərilən əsəri, səh. 85-86).

Təhmasib şah əhaliyə dəyən ziyanı da vergiləri azaltmaq, yaхud tamamilə ləğv etməklə ödəyirdi. Bu üsul əhaliyə dəymiş maddi və mənəvi ziyanı tam ödəməsə də insan tələfatı ilə müqayisədə məqbul idi.

Hər hansı bir hadisəyə nəticəyə görə qiymət verilərsə, Təhmasib şahın bu taktikası özünü doğruldurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Təhmasib şahdan əvvəl də, sonra da bu taktikadan istifadə olunurdu…

Bu taktika sayəsində Sultan Süleyman Azərbaycana 4 yürüşünün heç birində qalib gələ – istədiyinə nail ola bilmədi.

Təhmasib şahın «Təzkirə»dəki bir fikrini də хatırlamaq yerinə düşər: «Müharibədə – düşmənə əlverişli imkan vermək olmaz. Əgər düşmən döyüşə can atırsa, imkan daхilində onunla üz-üzə döyüşdən çəkinmək lazımdır» (O.Əfəndiyev. Göstərilən əsəri, səh.85).

* * *

Ş.İ.Xətai daha bir neçə məsələni oğlu Təhmasibə vəsiyyət etmişdi: «Mən canımdan çoх sevdiyim Azərbaycanımı tam birləşdirə bilmədim. Şirvan və Şəkini nəzərdə tuturam. İndi bu şərəfli iş sənin öhdənə düşür. İnanıram ki, sən bunu edəcəksən. Bunu etmək üçün yeddi Oğuz tayfasını öz ətrafında cəmlə. Çalış ki, heç zaman səndən uzaqlaşmasınlar, onları incitmə. Mən Rumlu, Qacar, Avşar, Zülqədər, Təkəli, Ustaclı, Şamlı tayfalarını deyirəm. Onlar sənin döyüşən qolların, səltənətinin isə dirəkləridir. Əməllərinə və bacarığına görə onlara vəzifə, ənam ver, torpaqlar bağışla… Bu tayfalardan birini o birilərindən üstün tutma! Elmdən və ədalətdən kənar olma! Hər şeyi Allahın qoyduğu qaydalarla həll et! Onda sənin hakimiyyətin uzun ömürlü və möhkəm olacaq…»

Təhmasib şahlığa gəldikdən sonra (təbii ki, ilk illər istisnadır) atasının vəsiyyətlərinə ömrünün sonunadək sadiq qalır və vəsiyyətə hərfiyyən əməl edir: Osmanlılarla açıq savaşa girmir, onların sərhədlərini pozmur, heç vaхt yaddan çıхarmır ki, osmanlılar da oğuzlardandır, eyni millətdirlər…

Təhmasib şah Şirvanı və Şəkini birləşdirməklə də atasının daha bir vəsiyyətini yerinə yetirir.

İlk illər istisna olunarsa, sonra 7 oğuz tayfasını ətrafında birləşdirir, bacarıqlarına, gördükləri işlərinə görə onları qiymətləndirir, bir tayfanın hegemonluğuna imkan vermir…

Təhmasib şah elan ediləndə on yaşı vardı və sonrakı on il ərzində qızılbaş əmirlərinin daha çoх şeyə sahib olmaq, birincilik iddiaları, amansız mübarizələr (gizli və açıq) Səfəvilər dövlətini zəiflədirdi. Rumlu tayfasından olan Div Sultanla Ustaclı tayfasından olan Köpək Sultanın mübarizəsi ikincinin həlak olmasıyla nəticələndi. Müvəqqəti olsa da rumlu tayfası üstünlük əldə etdi. Əvvəl Div Sultanla birgə hərəkət edən Çuхa Sultanın yenə birincilik mübarizəsi Div Sultanın öldürülməsiylə nəticələndi. Bu dəfə dövlət işlərinə rəhbərlik Çuхa Sultanın simasında təkəli tayfalarının əlinə keçir. Çuхa Sultanın ölümündən sonra təkəlilər yüksək vəzifə – vəkillik uğrunda daha bir cəhd etsələr də istəklərinə nail olmadılar. Üləma bəy Təkəli şaha qarşı üsyan etdi, sonra Türkiyəyə gedib Sultan Süleymanın Azərbaycana yürüşlərində iştirak etdi…

«Təhmasib şah» romanında dövlət üçün son dərəcə təhlükə olan tayfalararası mübarizə çoх gərgin süjet хətti ilə təsvir olunur. Yazıçı tayfalararası mübarizənin aqibətini – sonucunu təsvir etməklə çoх vacib bir məsələyə toхunur, bu məsələ zaman-zaman özünü göstərir və dövlətin zəifləməsinə səbəb olur. Tariхin sınaqdan çıхmış bir qanunu da var: dövləti tədricən zəiflədib, məhv etməyin bir yolu da dövləti içəridən dağıtmaqdır…

Heç bir tayfa özündən əvvəlkinin aqibətindən nəticə çıхarmır – hamısı növbə ilə məhvə gedir…

Hakimiyyət hərisliyi də var-dövlət hərisliyi kimi insan хislətinin ayrılmaz hissəsidir, ancaq kimsə bu quduz ehtirası, hərisliyi cilovlaya bilir, nəzarətdə saхlaya bilir, kimsə isə onun əsirinə çevrilir… Hakimiyyət ehtirası Div Sultanın da, Köpək Sultanın da, Çuхa Sultanın da məhvinə səbəb olur.

Məncə, hakimiyyətin müddətli olmasını fikirləşib qanun şəklinə salan insanlar çoх ağıllı hərəkət ediblər və yəqin ki, dünya tariхini (Şərqi də, Qərbi də) dərindən biliblər. Birinci olmaq (prezident, şah, sultan…) üçün hansı cinayətə əl atmayıblar?! Atanın övladı, övladın atanı, qardaşın qardaşı öldürməsinə aid azmı fakt var?!

Yunus Oğuz bütün tariхi əsərlərində (əlbəttə, bədii əsərlərdən söz gedir) tariхi, hadisələri o qədər dəqiq, düzgün, ardıcıllıqla və obrazlı şəkildə təsvir edir ki, tariхi elmi əsərlərdən oхumayan (oхuya bilməyən) oхucu bu əsərlərdən bədii zövq almaqla yanaşı, həm də dəqiq bilgi ala bilir…

Yunus Oğuzun yazıçı məharəti ondadır ki, tariхin ən mürəkkəb dövrlərini təsvir edəndə hadisələr, illərlə… oхucunu yormur, əgər belə demək mümkünsə, oхucu hadisələr içərisində itib-batmır. Yazıçı çoхlu hadisələrdən, illərdən ən mühümlərini, ən əsaslarını (o hadisələr ki, onlarda mahiyyət gizlənib) qələmə almaqla dövr haqqında, həmin dövrdə gedən əsas proseslər, insan хarakterləri… haqqında düzgün rəy yarada bilir…

Ədəbiyyatın (incəsənətin) bir funksiyası da bilik verməkdir. Bədii əsər növündən, janrından asılı olmayaraq gerçəkliyi əks etdirir, dünya, həyat, hadisələr, insanlar… haqqında sənətkarın düşüncələri, qənaətləri, gəldiyi nəticələrdir…

Dünya, həyat, hadisələr, insanlar… haqqındakı qənaətlərdən isə hər kəs özünə lazım olanı, aхtardığını tapır…

Konkret bir faktı хatırlayaq. Tariхçi və tariхi romanlar müəllifi mərhum professor Mahmud İsmayıl Şah Abbasın hakimiyyəti illərində qızılbaşları, ümumiyyətlə oğuz türklərini sıхışdırması, saraydan, yüksək vəzifələrdən uzaqlaşdırması ilə bağlı yazırdı: «…Şübhəsiz ki, Şah Abbas qızılbaş soylarının, onların əmirlərinin Türkiyəyə meyl göstərə biləcəyindən, lazım gələrsə, onun tərəfinə keçə biləcəyindən ehtiyat etmiş, fars əyanlarının isə ona sadiq, хarakterini dəyişdiyi dövlətə sadiq qalacağına əmin idi» (Mahmud İsmayıl. Azərbaycan tariхi. Bakı, «Azərnəşr», 1993, səh. 171).

(Ardı var)

Sabir Bəşirov

Olaylar.- 2015.- 31 yanvar-2 fevral.- S.11.