Haqsızlığa məruz qalan Şimali Kipr

Əvvəli ötən sayımızda

Şimali Kipr Türk Respublikasının sərhədləri şimalda Dipkarpaz, qərbdə Güzelyurt və cənubda Akıcılara qədər uzanır. Şimali Kipr Türk Respublikası ilə Kipr Respublikası arasında Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nəzarətində olan bufer zona yerləşir. Şimali Kipr Türk Respublikasının ən gözəl və əhəmiyyətli yerləri paytaxt Lefkoşa, Girnə, Qazimağusa və Gözəlyurtdur. Aralıq dənizi iqlimində yerləşdiyindən bu ölkədə çox da yağış yağmır. Adətən isti və quru hava iqliminə malikdir.

Şimali Kipr Türk Respublikasının rəsmi adı ilə təkcə Türkiyə tərəfindən tanınıb. İlk illər Pakistan və Banqladeş Şimali Kipri tanısalar da, daha sonradan beynəlxalq təzyiqlər altında bu addımdan geri çəkiliblər. 1992-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Şimali Kipr Türk Respublikası arasında münasibətlər yaranıb. Hazırda Şimali Kiprdə Türkiyə səfirliyi, Avstriya, Almaniya, Böyük Britaniya, ABŞ təmsilçilikləri, Fransa Mədəniyyət Dərnəyi və Avropa Birliyinin dəstək ofisi fəaliyyət göstərməkdədir. Şimali Kiprdə Təhlükəsizlik Qüvvələri Komandanlığı (GKK) adlı silahlı qüvvələr mövcuddur. Bu orduda 18-40 yaşları arasında 4000 nəfər xidmət keçməkdədir. Bundan başqa, Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin 11-ci kolordusu Kipr Türk Sülh Korpusu adı ilə adada xidmət keçməkdədir. Beynəlxalq səviyyədə tanınmadığına görə Şimali Kipr mütəmadi olaraq Türkiyədən yardımlar almaqdadır. Milli valyutası türk lirəsi olan bu dövlətin bütün idxal və ixrac əməliyyatları məhz Türkiyə üzərindən həyata keçirilməkdədir. Dünya Poçt Birliyi müstəqil dövlət kimi Şimali Kipri tanımadığından bu ölkəyə hər hansı məktub və ya bağlama göndərəndə belə "Mersin 10 Turkey" başlığı qeyd olunmalıdır. Şimali Kiprə hava uçuşları yalnız Türkiyə üzərindən həyata keçirilir.

Füsunkar təbiətə malik ölkə

Kipr füsunkar təbiətə malik ölkələrdən biridir. Bütün ilboyu ada üzərində açıq günəşli səma mövcud olur. Adanın sahilləri Aralıq dənizinin ilıq suları ilə yuyulur. Ada səthinin çox hissəsi alçaq dağlar və yaylalar ilə örtülüb. Kiprin bitki örtüyü də bir qədər zəngindir. Keçmiş zamanlarda adanın hər tərəfi həmişəyaşıl hündür meşələrlə örtülü olub. Kiprdə tədarük olunan oduncağa isə qonşu ölkələrdə tələbat gündən-günə artırdı. Kipr oduncağı əsas etibarilə Misirə göndərilirdi. Qədim finikiyalılar Kiprdən gətirilən ağaclardan gəmi hazırlayırdılar. Sonralar meşələr qırılır, ağaclardan tikinti materialları, eləcə də yanacaq kimi istifadə edilirdi. Düzənliklər və sahil bölgələri bağlar, üzümlüklər, sitrus meyvələri və zeytun ağacları ilə örtülüdür. Kiprin torpaqları məhsuldar torpaqlar hesab olunur. Humusun miqdarı çox olan bu torpaqlarda istiliksevən və quraqlığadavamlı bitkilərlə yanaşı mülayim qurşağın bitkiləri də yaxşı yetişir. Kipr öz təbiətinin nqorunmasına biganə qalan ölkə deyil. Çünki ölkə iqtisadiyyatında təbii amillərin rolu böyukdur. Amma adanın iki hissəyə bölünməsi, burada gedən çəkişmələr təbiətin mühafizəsini bir qədər arxa plana keçirir.

Xarici turistləri cəlb edən əsas amil

Kiprdə daha çox çimərliklər xarici turistlər arasında çox populyardır. Ölkənin iqlimi subtropik, Aralıq dənizi tiplidir. Qış ayları rütubətli, mülayim, yay isə quraq və isti keçir. İyun ayının orta temperaturu müsbət 25°, yanvarınkı isə müsbət 12° C-dir. Adaya düşən yağıntıların orta illik miqdarı düzənliklərdə 300-500 mm, dağlarda isə 800-1000 mm-dir. Ölkəyə çox nadir hallarda qar yağır. Yağıntılar əsasən noyabrdan-aprelə qədər düşür. Maydan oktyabra qədər yağıntı, demək olar ki, olmur. Aralıq dənizi hövzəsinin digər ölkələrində olduğu kimi Kiprin də yay ayları isti keçir, oktyabrdan başlayaraq isti havalar azalır. İsti iqlim və Aralıq dənizi iqlimi bütün il ərzində müxtəlif mədəni bitkilərin yetişdirilməsinə şərait yaradır. Kiprdə çimərlik mövsümü 7-8 ay davam edir. Ümumiyyətlə, Şimali Kipr Türk Respublikası xarici turistlərin çox sevdiyi bir yerdir. Çünki burada ilin orta hesabla 280 günü aydın və günəşli keçir. Kipr hökuməti təbiətin bəxş etdiyi bu nemətdən maksimum səviyyədə istifadə edərək ölkədə beynəlxalq dərəcəli onlarca turizm obyektləri-çoxulduzlu mehmanxanalar, yaxşı təchiz olunmuş iaşə müəssisələri və digər istirahət ocaqlarının tikintisinə icazə verib. Kiprdə əhalinin sayı həm təbii yolla, həm də miqrasiya hesabına artır. 1946-cı ildə Kiprdə yaşayanların sayı 442 min, 1990-da 700 min, 2005-ci ildə təqribən 900 min nəfər olmuşdu. Ölkə üçün illik artım təqribən 1 faiz həddindədir. Əsas etnik qruplara yunanlar (ümumi əhalinin 78 faizi) və türklər (18 faiz) aid edilir. Bu etnoslar ayrı-ayrılıqda məskunlaşıblar. Yunan icması adanın cənub qərbində (ərazinin 60 faizi), türk icması şimal şərqində (40 faiz) məskunlaşıb. Kiprdə təhsilin səviyyəsi region miqyasında yüksək hesab oluna bilər. Yaşlı əhalinin 97 faizi savadlıdır. Günümüzdə təkcə Şimali Kipr Türk Respublikasında yaşayan əhalinin sayı 350 min nəfər təşkil edir. Şəhər əhalisinin sayının sürətlə artmasına baxmayaraq Kiprin şəhərləri o qədər də böyük deyil. Bütün göstəricilərinə görə ölkənin ən böyük şəhəri Nikosiyadır. Şəhər Mesoariya düzənliyində 150 m hündürlüklü Pedisos çayı sahilində yerləşib. Kipr yunanlarının Nikosiya, Kipr türklərinin Levkoşa adlandırdıqları şəhərdə 200 mindən bir qədər artıq adam yaşayır. Əlverişli mövqeyi olan şəhər böyük nəqliyyat qovşağıdır.

İnkişaf edən iqtisadiyyat

Kipr adasında faktiki iki dövlət mövcud olduğundan orada bir-birindən o qədər də kəskin fərqlənməyən 2 icmanın iqtisadiyyatından danışmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, Kiprdə beynəlxalq turizm, yeyinti sənayesi, bank-maliyyə sistemi azad iqtisadi zonalar fəaliyyəti yaxşı inkişaf edib. Daxili milli məhsulun həcmi 2004-cü il göstəricilərinə görə bütün ada üçün 14 milyard. dollardan artıq olub. Bu məhsuldan əhalinin hər nəfərinə orta hesabla 18 min dollar vəsait düşür. Bu rəqəm türklər yaşayan hissədə 6 min dollardan çox deyil. Yunanlar yaşayan hissədə isə iki dəfə çoxdur. Adanın yunanlar yaşayan hissəsində yerli hökumətin iqtisadi siyasəti Avropa və Yaxın Şərqlə mövcud olan əlaqələrindən asılıdır və Avropa İttifaqı üçün zəruri hesab edilən meyarların əldə edilməsinə yönəldilmişdir. Adanın türklər yaşayan hissəsində yerli hökümətin iqtisadi siyasəti Türkiyə ilə əlaqələrlə bağlıdır. Yunanlar yaşayan hissədə Ümumi Daxili Məhsulun 72 faizi xidmətin, 29 faizi sənayenin, 6 faiz kənd təsərrüfatının payına düşür. Türklər yaşayan hissədə Ümumi Daxili Məhsulun 68 faizi xidmət, 20 faizi sənaye, 12 faizi isə kənd təsərrüfatının payına düşür.

AB-nin yalnış qərarı və

həlli çətinləşən Kipr problem

İdarəolunma formasına görə Kipr respublikadır. Adanın hər iki hissəsində parlament demokratiyası fəaliyyətdədir. Yunanlar yaşayan hissədə dövlətə və hökumətə prezident rəhbərlik edir. O, Nazirlər Kabinəsinin tərkibini formalaşdırır. Yunan icmasında ali qanunvericilik hakimiyyət prezidentə və birpalatalı (56 yer) parlamentə məxsusdur. Ölkə prezidenti və parlament deputatları 5 il muddətinə seçilir. Ölkənin türklər yaşayan hissəsində prezident və Baş nazir vəzifələrini ayrı-ayrı adamlar tutur. Yunan icmasında olduğu kimi burada da prezident və birpalatalı parlament (50 yer) 5 il müddətinə seçilir. İnzibati ərazi cəhətdən Kipr 6 dairədən ibarətdir. Vahid olkənin paytaxtı Nikosiyadır. Bu şəhər yunan və türk icmaları hissələrinə bölünmüşdür. Bütün dairələrin adları orada yerləşmiş böyük şəhərlərin adı ilə eynidir. Famaqusta iki hissəyə bölünmüş Famaqusta, Kireniya (türk icması ərazisindədir), Pafos, Larnaka və Limosol (yunan icması ərazisindədir) belə dairələrdəndir.

Bu gün adada mövcud olan ən ciddi problem Kipr sorunudur. Düzdür, son aylar tərəflər problemin həllinə yaxın olsalar da, hələlik ortada tam bir həll variant yoxdur. Ona görə də Kipr probleminin həlli dünya istimaiyyətinin, xüsusilə BMT-nin nəzərindən yayınmır. Bu problem dəfələrlə BMT-də, onun Təhlükəsizlik Şurasında müzakirə olunub və müəyyən qətnamələr qəbul edilib. 2002-ci ilin noyabrında BMT Kiprin federal sistemdə yenidən birləşdirilməsini nəzərdə tutan yeni sülh proqramını irəli sürür. Həmin ilin dekabrında Avropa İttifaqı (Aİ) bildirir ki, Kipr təşkilata üzvlüyə Avropa İttifaqının 2004-cü ildəki növbəti genişləndirmə raundunda qəbul ediləcək. Kiprdəki sülh danışıqlarını dəstəkləyərək Avropa Ittifaqı, həmçinin bildirir ki, əgər sülh əldə olunmazsa yalnız beynəlxalq aləmdə tanınmış Yunan Kipri təşkilata üzv qəbul olunacaqdır. Əslində bu Avropa İttifaqının atmış olduğu ən yalnış və qərəzli bir addım idi. 2004-ün fevralında Yunan və Kipr liderləri güclü beynəlxalq təzyiq altnda BMT-nin vasitəçilik etdiyi sülh danışıqlarını yekunlaşdırmağa razılıq verirlər və beləliklə, Kipr vahid dövlət kimi Avropa İttifaqına üzv olur. Apreldə adanın hər iki hissəsində keçirilən referendumda Kipr yunanlarının 75 faizdən çoxu BMT-nin yenidən birləşmə planından imtina edirlər. Kipr türklərinin 65 faizi isə planın lehinə səs verir. Lakin buna rəğmən Avropa İttifaqı ədalətsiz bir addım ataraq Yunan Kiprinin 2004-cü ilin mayın 1-də Avropa İttifaqına üzv qəbul edir. Bununla belə, Türkiyə Kiprinin birləşmə planını bəyənməsi sülhə doğru konstruktiv bir addım idi. Bu bəyannamə Türkiyə Kiprinə öz meyvə, tərəvəzlərini cənuba və eləcə də, Ümumi bazarına tarifsiz daxil etməyə imkan verdi. Türkiyə höküməti özünün Avropa İttifaqına üzvlük qrafikinə əlavə olaraq Kipr respublikasının Avropa İttifaqının üzvü kimi tanımağa razılıq verdi.

Süleyman İsmayılbəyli

Bakı-İstanbul-Lefkoşa-Bakı

Ardı var

Olaylar.- 2016.- 23 noyabr.- S.10.