Qırx gün deyil, qırx il ötdü...

 

Xatirələrdə yaşayanlar

 

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan şair, dramaturq, tərcüməçi Adil Babayevin (1925-1977) qısa omür payının yarıdan çoxu - bütün uşaq­lığı, gəncliyinin ən gözəl çağları, -  məhrumiyyətlər, müxtəlif təzyiqlər içində keçib. Lap körpə ikən  atasını itirib. Özü də  o zaman  dəhşətli kabus kimi çox qapıları bağlayan "xalq düşməni" damğası ilə... Min  dərdə dözən, min yerdə adı pisliyə çəkilən oğul sonralar atasına ithaf etdiyi şeirində  belə yazıacaqdı:

 

Mən atamı görməmişəm at belində,

Ata-baba ocağında, dost elində.

Simasını yaratmışam

xatirələr qaynağından.

Neçəsinin heyrətindən,

neçəsinin sorağından.

Anam nağıl deyən zaman,

gözlərimə atam gəlib.

Şeir yazıb, söz qoşmuşam,

sözlərimə atam gəlib.

 

Atam ata nəvazişi görməsə də, atasızlıq yükünü uzun illər çiynində  daşıyıb. 1956-cı ildə Ali Məhkəmənin qərarı ilə babama tam bəraət veriblər. Rəs­mən təsdiqlənmiş ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının 27 yaşlı Xalq komissarı Qafar Babayev 1925-ci ildə ləkələnərək əsassız həbs edilib və güllələnib... Bu mübarək bəraət anını, ədalətin zəfər çalacağı günü Adil düz otuz bir gözləməli oldu. O gündən sonra isə cəmi iyirmi bir yaşadı.

Adilin ilk şeiri 1939-cu ildə  Tiflisdə çıxan  "Yeni qüvvə" jurnalında, son şeiri vəfatı günü - 1977-ci il avqust ayının 20-də Bakıda "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində çıxıb. Bu illər ərzində bütün maneələrə, çətinliklərə baxmayaraq, hey işləib. Poemalar, şeirlər, pyeslər, hekayələr, publisistik məqalələr,  teatr sənətinə aid monoqrafiyalar yazıb, Rus və Avropa klassiklərindən,  SSRİ xalqların ədəbiyyatından bədii tərcümələr edib.

Vəfatından 40 il sonra şerlərini  nəzərdən keçirəndə bir daha əmin oluram ki, onun sevinci də, kədəri də, mənəvi aləmi də  poe­zi­ya­sında öz əksini tapıb. O, həyat hadisələrinə, təbiət mənzərələrinə, tarixi faktlara sırf təsvirçi mövqeyindən yanaşmayıb. Daim fəlsəfi məna, bəşəri qayğılarla bağlı fikirlər axtarıb, həyatı poeziyadan, poeziyanı həyatdan ayırmayıb. Vaxtilə ulu şairimiz Səməd Vurğunun  iyirmi yaşlı Adilə şeir ithaf etmə­sinin səbəbini də elə bunda görürəm.

Şair, nə incədir rübabın sənin!

Uçurdu qəlbimi çamdığın o saz! - 

misraları ilə başlanan "Mənim arzum" şeirində Xalq şairinin "xalq düşməni"nin oğluna vax­­tı qabaqlayan bəraətini görürəm. Adil təsadüfən demirdi ki:

Yaxşı ki, yaşayır yaxşı adamlar,

Yaxşı ki, onlara məndə inam var.

Yoxsa rast gəldiyim riya, xəyanət

Açardı başıma bəla, müsibət...

Gənc şairin yaralı qəlbində ilk ümid, inam qığılcımını onun qarşısına çıxan yaxşı adamların ən müqəddəsi Səməd Vurğun alovlandırıb. Adilin həyatda ən böyük mükafatı Səməd Vurğunun poetik xeyir-duası olub. Şəxsiyyəti nəhəng yaradıcılığından da ucada duran böyük şairin alicənablığından, qayğıkeşliyindən atam həmişə danışar, onu dərin minnətdarlıq hissi ilə xatırlar,  vaxtaşırı  Fəxri xiyabanda məzarını ziyarət edərdi. 

Qəribədir ki, ağır keçən uşaqlıq illəri, narahat gənclik çağı bərkə-boşa düşən atamı  bədbin­ləş­dir­mədi. O, nikbin və mübariz idi. Bu mübarizlik təbiətən sakit, mulayim, ətrafdakı hər şeyə və hamıya son dərəcə həssaslıqla yanaşan bu adamın xırda hisslərə əsir ol­ma­masında, sax­ta­kar­lığın, riyakarlığın, şöhrətpərəstliyin, yaltaqlı­ğın hər cür təzahürünə  düşmən kəsilməsində,  qəlbi­nə xəyanət etməməsində özünü büruzə verirdi. O, bir in­san kimi xoşbəxtliyini elə  bunda gö­rürdü.

...Nə qədər xoşbəxtəm yer üzündə mən,

Gözümü dünyaya açdığım gündən,

Xırda duyğulara əsir olmadım.

Ən maraqlı və qiymətli cəhət o idi ki, bu ali insanı keyfiyyətlər onun çoxşaxəli ya­ra­dı­cılığına da sirayət etmişdi.

Atam həmişə ürək ağrısından şikayətlənərdi. Uzun illər heç kəslə bö­lü­şə bilmədiyini, gündəliyinin səhifələrinə belə köçürmədiyini, təqib­lərin, tə­nə­lərin acısını yalnız ürəyinə yüklərdi. Sən demə onun ürəyi təkcə odlu, ilhamlı deyilmiş.  Şair ürəyi həm də çox vəfalı, etibarlı, dözüm­lü imiş: mürəkkəb illərin çəkilməz yükünü şərəflə daşıdı. Simasında payız, qəlbində hər zaman bahar nuru olan şairi amansız xərçəng xəstəliyi elindən, ailəsindən ayırana qədər ona sədaqətini qoruyub saxladı. Adil Babayevin gün­dəliklərini oxuyanda, həyatının mənə naməlum səhifələri ilə tanış olanda, onun səhhətindəki problemlərin səbəbinin, kökünün necə dərin qatlara işlədiyini görüb içimdəki çox suala cavab tapdım. Və bir anlığa düşündüm ki, bu qədər ədalətsizliklərlə, haqsızlıqlarla üz­lə­şən insan əgər 52 il həyatda yaşayıbsa, onu bəlkə də uzun­ömürlü hesab etmək lazımdır...

Bəzən ərk, bəzən bir qədər  kinayə ilə ona  "sən yaşamağı bacarmırsan" deyənlər də tapılırdı: "Bəraət almış repressiya qurbanının oğlusan. Başqası açılmamış qapı qoymaz, haqqını istər. Sən niyə bu işlərdən kənarsan?"- deyə məzəmmət edərdilər.  Başqası bəlkə də, amma Adil bunu qarşılıq nəsə istəməzdi! Adil namuslu ananın qeyrətli oğlu idi. Atasının təmiz adının özünə qaytarılması ona yetərdi. Atamın anası, mənim Xeyransa nənəm ərinin bəraətindən sonra düz otuz il yaşadı. Ancaq ərinə görə, ona kəsilən təqaüdü belə almadı. Maddi deyil, mənəvi toxluğu ona rəva bilmədi ki, hər ay poçtalyonun qapını döyüb gətirəcəyi bir neçə onluq  onilliklərin açısını,  gecələr vaxtsız-vədəsiz döyülən qapı taqqıltısını yenidən ona xatırlatsın. Adil kimi adil insanlar maddi nemət dalınca qaçmazlar. Heç vaxt vəzifə, orden-medal sevdası ilə yaşamazlar. O deyərdi:

 

Mənim nə pulum var, nə fəxri adım,

Lakin taleyimdən küskün deyiləm.

Elini düşunüb yazan şairə,

Bir məslək lazımdır, bir kağız-qələm.

 

Adil Babayevin hələ 1970-ci ildə yazdığı "Yaşamağı bacarmıram" adlı  şeri isə ləyaqətlə yaşamağı bacaranların rüşvət, riya, mənəvi eybəcərlik dünyasına kəskin  ittihamı kimi səslənirdi:

...Qəh-qəh çəkib külsün mənə,

Neçə yaltaq, neçə harın.

Yaşamağı baçarmıram

Sözü meyxoş,

ürəyi boş,

Ərin haram pullarından

Fikri sərxoş xanımların,

Bəzən benzin, bəzən beton,

bəzən pambıq hesabına

maşınları, villaları qoşalayan,

Ürəklərə, şüurlara

zəhər tökən, şübhə yayan

zəlilərin,

Qəlbi, fikri zəlillərin

düşməniyəm,

tüpürürəm o həyata!

Çörəyinə neçə haram,

dediyinə neçə yalan

qata-qata

yaşayanlar bəyənməsin məni,

nə qəm?

Mən şairəm!..

Xalq təkcə ictimai ədalətsizliklərdən deyil, ayrı-ayrı ədalətsiz icti­mai xadimlərin ucba­tından da bəzən  böyük bəlalara düçar olur. Odur ki, şair bizi dönə-dönə kor-koranə inamdan, yalançı bütlərə sitayişdən uzaq olmağa çağırırdı:

Hər hökmü dərk edək, sonra inanaq,

İnandıq, bu yolda od olaq, yanaq.

Dostlar, kor inamdan bizi qoruyun!

Bəli, kor inam!.. Kor inamdır bütün dövrlərdə başımıza oyunlar açan. Kor inamdır bizi göz­lü ikən kor edən. Rəhbərlərin hər sözünü xüsusi cənfəşanlıqla alqışlayan, mənasız söz yı­ğın­la­rına belə məna donu geyindirmə yarışında fərqlənən, qavramadan, qanmadan yığın­caq­larda ləbbeh deyənlər, inamsız, imansız, amalsız adamlar daim onun tənqid hədəfi idi:

Yaltaqlar, riyakarlar! Siz nə vaxt yarandınız?

Kim sizi səpələdi gözəl həyatımıza?

Nə xalqı düşündünüz, nə el üçün yandınız,

Artdınız yolumuzda çalalar qaza-qaza.

...Tanıyıram mən sizi, min cür boyansanız da

Səhər yediyinizi günorta dansanız da,

Sizi damğalayıram tükənməz nifrətimlə!

 

Adil Babayevin daha bir xəbərdarlığını yada salmaq  yerinə düşərdi:

 

Böyüklərin günahı da böyük olur.

Böyüklərin hər günahı tarix üçün

Bağışlanmaz bir yük olur.

 

Atam sağalmaz mərəzi və əlacsız ağrıları ilə üzbəüz qalanda, əcəllə iradənin ölüm-dirim savaşını  mənə xatırladırdı. Onu yaşadan təkcə ümidi, arzuları, bir də ilhamı idi. Ölümünə cəmi bir gün qalmış taqətsiz barmaqlarının titrək xətlə yazdığı "Nağıllar heç zaman kədərli olmur" sonetini oxuyarkən şairin qırılmaz iradəsinə, dözümünə, əzminə, son məqama kimi tükənməyən həyat eşqinə heyrətlənməyə bilmirəm. 

 

Mən ömür istəmirəm riya, xəyanət üçün,

Yurduma gərək olan söz üçün, sənət üçün,

Ömürdən doymamışam, həyatdan doymamışam...

 

Bu, onun son sonetinin son misralarıdır.  Bü sözlərlə, bu müqəddəs hisslərlə Adil Babayev otuz səkkiz illik yaradıcılıq yolunu tamamladı...  Şairin  arxivində çap olunmayan əlyazmaları ilə bərabər, istifədə edilməyən qeyd dəftərləri də qaldı. Uzun illər keçsə də, onları götürüb işlədə bilmədim. Onlar necə var eləcə də durur. Mənim üçün bu dəftərlərin təmiz səhifələri adi  ağ vərəq deyil, atamın ya­zıl­mayan şerləri, səslənməyən nəğmələridir...

1977-ci ildə  dünyasını dəyişən  təvazökar  qələm sahibinin şair  ömrü   bu gün də da­vam edir. Adil Babayevin vəfatından sonra  "Ümid sərvləri", "Mənim abidəm" , "Təzədən doğulur şair ölən gün" , "Pyeslər", "Ata sora­ğında " , "Anamın bayramı" , " Fəsillər dəyişəndə " , "Yaşamağı bacarmıram"  adlı kitabları nəşr olunub. Musiqili Komediya teatrında  " Qız görüşə tələsir ",  Sumqayıt  Dram teatrında " Ən xoşbəxt adam " pyesləri  əsasında  tama­şalar hazırlanıb.  Onun sözlərinə yazılan ən populyar mahnılardan ibarət "Ayrılıq olmasaydı" musiqi albomu Türkiyənin "Raks" şirkətində istehsal edilib. "Azərbaycantelefilm" də "Ata olsam belə, ata istərəm" adlı sənədli film çəkilib.  Onun yaradıcılığına həsr olunan bir neçədoktorluq dissertasiyası müdafiə olunub. Bu günlərdə Təbrizdə seçilmiş şeirlər kitabı Bahardoxt nəşriyyatında çapdan çıxıb.  Mütəmadi olaraq dövrü mətbuatda şerləri, haqqında məqalələr, xatirələr dərc olu­nur, teleradio verilişləri hazırlanır,  efirdə nəğmə­ləri səslənir. O, özünün ən böyük arzusunu bşeirlərinin birində   belə ifadə edirdi....

 

Ömrüm Aya, Günə sirdaş,

Ağarır saç, çoxalır yaş.

Bircə kəlməm, bircə sözüm

Ürəklərdə qalaydı kaş,

Mən dünyada olmayanda.

 

Vəfatından 40 gün deyil, düz 40 il keçdi, əziz ata! Sən təkcə ailə üzvlərinin, qonumlarının deyil, səni şəxsən tanımayan,  səndən sonra dünyaya gələn insanların, qədirbilən oxucularının qəlbində  yaşayırsan. Sən deyərdin ki:

 

Ruhum şad işin xeyir,

El sözünü gözləyir.

Şair ömrü bir şeir

Sorağında gözəldir!

 

Nə xoşbəxtəm ki, atamın şair ömrü bu gün də davam edir.

 

Etibar Babayev

Əməkdar jurnalist, professor

 

Olaylar.- 2017.- 22 avqust.- S.5.