"Şollar-Bakı su qurğuları kompleksi

- 100 il: əbədi həyat mənbəyi"

Almas təki parıldayan şəffaf su nəğmə oxuyurmuş kimi axmağa başladı, elə bil Naxır Bulağına Böyük Qafqaz dağlarının sərinliyi, təmiz, təravətli ab havası gəldi...

Bakı camaatının həmin günki sevincini təsəvvür etmək çətin deyildi. Axı 100 il əvvəl Bakıda su qara qızıl - neft qədər dəyərli idi.

Bakıda ilk su kanalının daha doğrusu kanallarının yaranması 18-ci əsrə təsadüf edir. 19-cu əsrin ortalarınadək Bakı camaatı məhz bu üç kanaldan - Şahsu kəməri, Məmmədqulu xan və Hüseynqulu xan su kəmərlərindən istifadə edirdi. Bu kanallardan biri Şirvanşahlar sarayını, digər ikisi isə qalanın qərb tərəfi və Qoşa Qala qapısı məhəlləsini təmin edirdi. Bakı camaatının az olmasından dolayı bu kəmərlər şəhər əhalisinin ehtiyacını ödəyə bilirdi. Lakin tezliklə hərşey dəyişdi...1859-cu ildə Şamaxı zəlzələsindən sonra paytaxt Bakıya köçürüldü. Bunun nəticəsində şəhərin əhalisi sürətlə artmağa başladı. Ardınca yaşanan ilk neft bumu Bakını dünyanın ən iri sənaye şəhərlərindən birinə çevirdi. Məhz bu iki faktor Bakı əhalisinin artımına və ən əsas suya ehtiyacı daha da artırdı. Artan əhali sayı və çiçəklənən neft sənayesi, şübhəsiz, su təminatı ilə bağlı vəziyyəti kəskinləşdirdi.

Bəli, nə qədər parodaksal olsa da dünyanın ən böyük gölü hesab olunan Xəzərin sahilində yerləşən Bakı su sarıdan xeyli korluq çəkirdi. Sahildə su təmizləyici qurğuların olmasına baxmayaraq sakinlərin suya ehtiyacı lazımınca ödənmirdi. Həmçinin təmizlənən suyun qonurvari, qırmızı rəngi, xoşagəlməyən görkəmi, ürək bulandıran dadı və kəskin iyi vardı. Əksər əhali quyu suyundan istifadə edirdi, lakin bu resurslar da bir çox hallarda istifadədə təhlükəsiz deyildi. Şəhər ətrafındakı quyuların əksər hissəsinin suyu həddən çox duzlu və ya kükürdlu idi. Bakı ərazisində olan 800 quyudan ancaq 100-ü bakterioloji cəhətdən təmiz idi. Difteriya, qırmızı qızdırma, qarın və yatalaq hallarının artması şəhərdə vəziyyəti ağırlaşdırırdı. Həmin dövrdə Bakını vəba xəstəliyi bürüməyə başladı.

Vəziyyətin gərgin, kritik həddə olması nə qədər aşikar olsa da, şəhər Duması qərar qəbul etməyə tələsmirdi, əksinə ardı ardınca layihələri böyük maliyyə tələb etdiyini əsas gətirərk rədd edirdi. Digər tərəfdən, arabalarla su daşıyanlar, "Xəzər" və "Qara Dəniz - Xəzər", "Aramazsa" cəmiyyətləri və digər su təmizləyən şirkətlər hər yolla şəhərə əsaslı, daimi su kəməri çəkilməsinə min bir yola əl ataraq mane olurdular; belə ki, onlar su satışından böyük gəlir gotürürdülər.

Bakı camaatının getdikcə kəskinləşən su problemi o dövrün ziyalılarını, vətən, xalq təəssübkeşlərini narahat etməyə bilməzdi. Şəhərin su təminatı üçün ən çox səy göstərənlərdən biri isə dövrünün ən tanınmış ictimai xadimi, neft milyonçusu, əfsanəvi xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev idi. Qeyd etmək lazımdir ki, hələ 1890-cı ildə şəhər dumasının üzvü Hacı Zeynalabdin Tağıyev və böyük maarifçi-ziyalı Həsən bəy Zərdabi şəhər əhalisinin su təchizatının yaxşılaşdırılması ilə bağlı çıxış edirdilər.

Nəhayət göstərilən səylər öz məntiqi davamını tapır, 1898-ci ildə Hacı öz vəsaitindən 3 min manat qızıl pul ayıraraq və şəhər idarəsinin işçisi İbad Əliyevi Odessaya ezamiyyətə göndərir. Odessada hidravliklərin beynəlxalq qurultayında iştirak edən İbad Əliyev orada müsabiqə elan edib deyir ki, Bakıya ən sərfəli su kəməri təklif edənə 3 min manat veriləcək. Qurultayda iştirak edən məşhur İngilis hidravlik mühəndisi Vilyam Lindley bu təklifi qəbul edir. Avropanın bir neçə şəhərində kəşfiyyat işi ilə məşğul olan və su kəmərləri layihələndirən, Lindley Azərbaycana gəlir. O Kürdən çəkiləcək suyun baha başa gələcəyini, Samur çayının isə lilli olması ucbatından axtarışlarını daha da genişləndirir. Uzun çəkən kəşfiyyat işlərinin sonunda məşhur mühəndis məhz Xaçmaz rayonunundakı qazıntılarının nəticəsindən razı qalır. Lindley kəşf etdiyi su hövzəsinə "Şollar" adını verir ki, tarixçilərə görə, Şollar sözü mühəndisin köməkçisi Şullerin (Şoll) təhrif olunmuş formasıdır.

Üstü qarlı Şahdağdan süzülüb gəlməsi, bu tükənməz su hövzəsinə 12 yeraltı çayın axması, suyun tərtəmiz olması Lindleyin bu hövzəni seçməsinə səbəb oldu.

Mühəndis sonralar etiraf edirdi ki, təkçə Qərbi Avropada onun tərəfindən 35 şəhərdə su və kanalizasiya layihələrinin tikintisi gərçəkləşib, amma texniki baxımdan belə mühüm və mürəkkəb iş ona rast gəlməyib.

Birinci Bakı Su Kəməri adı ilə tarixə düşən bu kəmər Şahdağ suyunu min bir zəhmət hesabına Bakıya gətirməyə nail oldu. 1904-cü ildə Şollar-Bakı su kəmərinin çəkilişinə başlanıldı və 1917-cı ildə ilk dəfə Bakıya tər-təmiz içməli Şollar suyu verildi.

Gündə yalnız 30 min vedrə sudan saniyədə 1200-1300 litr suya qədər coşub-daşan şəffaf dəniz - "Şollar" ilə başlayan bir həyat hekayəsi beləcə yarandı. Paytaxt Bakımızın su damarları isə sonradan şəxələnəcək, yeni mənbələrə qoşularaq genişlənəcək...

Saf su "Şollar"

Su həyat mənbəyidir, dirilikdir. Su qurtaran yerdə həyat da qurtarar...

Azərbaycanlılar üçün qürur mənbəyi olan, elmi baxımdan dövrün hidrotexniki qurğuları ilə bir araya qoyulan Şollar-Bakı su kəməri və su anbarı bu gün də insanların xidmətindədir.

"Azərsu" Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin açıqlamalarına görə, 1917-ci ildən fasiləsiz fəaliyyət göstərən bu mənbənin məhsuldarlığı demək olar ki, dəyişməyib. "Şollar" kəməri ilə ilin bütün dövründə orta hesabla saniyədə 1270 litr su ötürülür.

Həqiqətən də, hər bir insanın sağlamlığında əsas paya malik olan keyfiyyətli içməli suya ehtiyac bu günümüzün reallığında daha da aktual məna kəsb edir. BMT-nin dünyadakı içməli su ehtiyatları ilə bağlı son hesabatında da qeyd olunur ki, iqlim dəyişmələri yaxın illərdə su ehtiyatlarına böyük təsir göstərəcək və nəticədə insanların içməli su ilə təchiz edilməsində ciddi problemlər əmələ gələcək.

Tədqiqatlar göstərir ki, gün ərzində içilən su nə qədər təmiz olarsa, onun iştirakı ilə yaranan və yaşayan qan maddəsi daha təmiz və sağlam olar. İnsan orqanizmində elə bir toxuma, üzv və sistem yoxdur ki, təmiz su ona müalicəvi təsir göstərməklə iş qabiliyyətinin bərpasına səbəb olmasın.

Alimlər müəyyən etmişlər ki, "çirkli" su maddələr mübadiləsinin ləng getməsinə səbəb olur. Bədəndə suyun miqdarı azaldıqca orqanizmdəki yağların miqdarı və çəki artır, yorğunluq əmələ gətirir, diqqətin pozulmasına yol açır.

San-Dieqo elmi-tədqiqat laboratoriyasının alimləri bildiriblər ki, su və onun keyfiyyəti insanın intellektinə təsir edir. Yalnız təmiz su düşünmə prosesini fəallaşdıra bilər. Tədqiqat müəlliflərinin fikrincə, su insan beyninin müəyyən reseptorlarına təsir etməklə orqanizmin enerji ehtiyatını yüksəldə bilir.

Hesabatlara görə hazırda bir milyard insan içməli suya möhtacdır və 1.2 milyarddan çox insan isə həftədə sadəcə olaraq, bir neçə saat sudan istifadə edə bilir. Əksəriyyəti uşaq olmaqla, ildə 3-4 milyon insan içməli su çatışmazlığı problemindən dünyasını dəyişir.

BMT qeyd edir ki, su ehtiyatlarına artan tələbatın öhdəsindən gəlmək üçün yeraltı su mənbələrindən getdikcə daha çox istifadə olunacaq. Yerüstü sular nə qədər təmizlənsə də, mütəxəssislər içməli su mənbəyi kimi yeraltı suları üstün tuturlar. Çünki yerüstü sulardan fərqli olaraq yerin altındakı sular ekoloji cəhətdən təmiz, süzülmüş və ən faydalı sulardır.

Şollar suyu da dünyanın ən təmiz suları sırasındadır, dadı yaxşıdır, onu kimyəvi vasitələrlə təmizləməyə ehtiyac qalmır. Çünki Şollar suyunda mexaniki çöküntü və bakterioloji-yoluxucu maddələr yoxdur.

"Şollar"la canlanan şəhər

Sovet dövründə, su kəmərinin gücü əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı, ancaq yeni neft yataqlarının istismarı ilə genişlənən sənaye və artan əhali nəhəng addımlarla böyüyən şəhərin tələblərinə tam cavab verə bilmirdi.

Mənbəyini Xaçmaz rayonundan götürən İkinci Bakı Su Kəmərinin tikintisinə isə 1934-cü ildə başlanıldı. İkinci Dünya Müharibəsi ilə əlaqədar kəmərin tikintisi yalnız 24 ildən sonra tam başa çatdırıldı. Məhsuldarlığı "Şollar"dan 2 dəfə çox olan İkinci Bakı Su Kəməri mənbə kimi artezian tipli quyulardan, lay və bulaq sularından qidalanır. "Şollar" kəmərində olduğu kimi, İkinci Bakı Su Kəməri ilə nəql olunan su da H.Z.Tağıyev qəsəbəsindəki nasos stansiyasına qədər özüaxımlı rejimdə ötürülür və daha sonra nasoslarla Bakıya çatdırılır.

Sonralar, istehlakçıların su təchizatının dayanıqlılığını təmin etmək üçün Kür çayının sahilində sutəmizləyici qurğular kompleksinin inşası və oradan Bakıya kəmərlərin çəkilməsinə başlanıldı. Ulu öndər Heydər Əliyevin 1969-cu ildə respublika rəhbərliyinə gəlişindən sonra içməli su təsərrüfatında ciddi dönüş yarandı. 1969-cu ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə "xalq tikintisi"nə çevrilən bu layihə qısa müddətdə tamamlandı və Kür su kəmərləri sisiteminin birinci növbəsi mərhələlərlə 1970-1971-ci illərdə istismara verildi.

Birinci mərhələdə kəmərlərlə paytaxta saniyədə 3,2 kubmetr içməli su ötürülsə də, bu, artan tələbatı yenə də ödəmədi. Beləlikə də 1980-ci illərdə Kür su kəmərləri sisiteminin ikinci növbəsi tikildi. 1984, 1986 və 1988-ci illərdə 3 mərhələdə Bakıya daha 3 magistral su kəməri çəkildi.

Azadlığın yenidən əldə olunmasından sonra da həyat və sağlamlıq üçün ən dəyərli nemət olan təmiz içməli su problemi ulu öndər Heydər Əliyevi narahat etməkdə davam edirdi. Bakının gündən-günə inkişaf etməsi, bu səbəbdən də su təchizatı ilə bağlı yaranan problemlər və suyun artan qıtlığı təxirəsalınmaz tədbirlərin görülməsini tələb edirdi.

Odur ki, 2002-ci ilin dekabrında ümummilli lider insanların sağlamlığı, rifahı naminə Bakı şəhərinə təmiz su çəkilməsi ilə bağlı müvafiq tapşırıqlarını verdi. Bu böyük layihə ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə başlayaraq Prezident İlham Əliyevin fəaliyyəti ilə başa çatdı.

1998-2005-ci illərdə "Böyük Bakının su təchizatı sisteminin yenidənqurulması layihəsi" çərçivəsində Kür sutəmizləyici qurğular kompleksində yenidənqurma işləri aparıldi. Kür su kəmərləri sisteminin imkanlarından yararlanmaqla, 2012-2013-cü illərdə Şirvan-Muğan qrup su kəməri tikildi. Magistral kəmərin tam istismara verilməsi Hacıqabul, Şirvan, Salyan, Neftçala və Biləsuvar şəhərlərinin, həmçinin 121 kəndin 470 min nəfər sakininin keyfiyyətli və fasiləsiz içməli su ilə təmin olunmasına imkan verdi.

2005-ci ilin sentyabrında Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə respublikada su təchizatı və meliorasiya sahəsində görülən işlər və perspektiv layihələrlə bağlı müşavirə keçirildi. Müşavirədə Bakı şəhərinin su təchizatının təmin edilməsi məqsədilə Oğuz və Qəbələ rayonlarının ərazilərindən yeni su kəmərinin çəkilməsi üçün bir daha müzakirələr aparılmış, işlərin yerinə yetirilməsinə dair mühüm tapşırıqlar verildi. Beləliklə, 2007-ci ildə Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin təməli qoyuldu, tikinti başladı.

2010-cu il dekabrın 28-də dövlət başçısının iştirakı ilə Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəmərinin açılış mərasimi keçirildi. Kəmərin açılışında dövlət başçısı qeyd etmişdi: "Bu, böyük maliyyə vəsaiti, böyük texniki, peşəkarlıq tələb edən layihədir. Biz indiyədək bu ölçüdə, bu həcmdə su kəmərləri tikməmişik. Ancaq bu gün biz bunu uğurla həyata keçirə bilmişik..."

Uzunluğu 262,5 kilometr, diametri 2000 millimetr, suburaxma qabiliyyəti saniyədə 5 kubmetr olan bu su kəməri ilə Bakıya verilən suyun keyfiyyəti Dünya Səhiyyə Təşkilatının standartlarına tam uyğundur. Kəmər 2011-ci ilin dekabr ayında tam gücü ilə işə düşdü. Beləliklə də, Bakının su damarlarının sayı 5-ə çatdırıldı.

Görüləcək işlər

Dünyanın meqapolislərində zaman-zaman yaşanan su qıtlığı problemi surətlə urbanlaşan və muasirləşən Bakıdan da yan keçməyib.

Məlumdur ki, zəngin təbii sərvətlərə malik olan Azərbaycanın şirin su mənbələri azlıq təşkil edir. Azərbaycanda içməli su mənbəyi kimi ən çox transsərhəd çayları sularından istifadə edilir. Ölkənin əsas su mənbələrini Kür və Araz çayları təşkil edir. Bu çaylar Şirvan, Muğan, Mil və ölkənin qərb zonasını əhatə etməklə Abşeron yarımadası, Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin bir hissəsinin suya olan ehtiyacını ödəyir. Bir hissəsi də Şollar və Xaçmaz su mənbələrinin yeraltı sularından istifadə etməklə ödənilir.

Hazırda ölkənin yerüstü su ehtiyatları 30-31 kubkilometr təşkil edir, quraq illərdə isə bu ehtiyat 20,3 kubkilometrə qədər azalır. Yerüstü su ehtiyatlarının mənbələrini çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlar təşkil edir. Respublikanın istifadəyə yararlı yeraltı sularının illik istismar ehtiyatları 9 milyard kubmetrə yaxındır.

Azərbaycan su ehtiyatlarının məhdudluğuna və şirin su ehtiyatlarının həcminə görə Cənubi Qafqazın görə ən "kasıb" ölkəsi olsa belə, müvafiq dövlət proqramlarını uğurla icra edilməsi nəticəsində Azərbaycan adambaşına düşən suyun miqdarına görə dünyanın bir çox ölkələrindən irəlidədir.

Hal hazırda "Azərsu" ASC ölkədə içməli suya olan tələbatın maksimum səviyyədə ödənməsinə çalışır. Bu istiqamətdə, çox işlər görülüb və bütün ölkə üzrə içməli su layihələri davam etdirilir. Hazırda Bakının fasiləsiz su təminatı 80 faizə çatmışdır. Ölkə üzrə isə bu göstərici təxminən 65 faizdir.

Ən əsası isə, Bakı şəhəri və bütövlükdə Abşeron yarımadasında su təchizatı və kanalizasiya sektorunda görüləcək işlərin və Dövlət Proqramının icrasının səmərəliliyini artırmaq məqsədilə 2035-ci ilədək perspektiv inkişaf nəzərə alınmaqla su təchizatı, kanalizasiya sistemləri və yağış sularının idarə olunması üçün üçün Master Plan hazırlanıb.

Prezident İlham Əliyevin "Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı"nın icrasının üçüncü ilinin yekunlarına həsr olunan konfransda qeyd etdiyi kimi "Azərsu" ASC-nin qarşısına məqsəd qoyulub ki, bir neçə il ərzində bütün şəhərlərimizin içməli su və kanalizasiya layihələri tam icra edilsin. Hədəf isə hər bir yaşayış məntəqəsinin 24 saat fasiləsiz, Dünya Səhiyyə Təşkilatının standartlarına uyğun içməli su verilsin.

Gülqız Muradova

Yazı "Azərsu" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim edilir

Olaylar.- 2017.- 14 fevral.- S.10.