Azərbaycanda sərbəst toplaşmaq azadlığının təkmil hüquqi bazası yaradılıb

Müasir dünyada insan hüquqları sahəsində ən aktual məslələrdən biri sərbəst toplaşmaq azadlığı hesab olunur. Bu hüququn azad söz və fikir ifadəsi ilə birbaşa əlaqəsi olduğundan dövlətlər sərəst toplaşmaq proseduralarını qanunla tənzimləyirlər. Ancaq bu sahəni tənzimləyən milli qanunlar beynəlxalq stansartlara cavab verməlidir. Çünki, sərbəst toplaşmaq azadlığı ila bağlı hamı tərəfindən qəbul edilən beynəlxalq konvesiyalar mövcuddur. Azərbaycan da sərbəst toplaşmaq azadlığını tənzimləyən qanunvericilik bazası yaradıb. Üstəlik beynəlxalq sənədləri də ratifikasiya edib.

Hüquqşünas Qabil Məmmədov qeyd edib ki, sərbəst toplaşmaq azadlığının tarixi xeyli əvvvəllərə gedib çıxır: "Azadlığın bu xüsusiyyəti hələ 26 avqust 1789-cu il tarixdə Fransada qəbul olunmuş İnsan və vətəndaş hüquqları haqqında Bəyannamənin 4-cü maddəsində qeyd olunur: "Azadlıq başqalarına ziyan vurmayan hər şeyi etmək imkanıdır: bu mənada hər bir insanın təbii hüquqlarının həyata keçirilməsi yalnız cəmiyyətin digər üzvlərinin həmin hüquqlardan istifadəsini təmin edən hədlərlə məhdudlaşır". İkinci dünya müharibəsindən sonra hüquqların məhdudlaşdırılması hüququ İnsan hüquqları haqqında ümumi Bəyannamədə elan edilmiş, ilk dəfə isə 4 noyabr 1950-ci ildə Romada imzalanmış İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyası ilə reallaşdırılmışdır. İnsan hüquqlarının qlobal miqyaslı sənədlərdə məhdudlaşdırılması isə İnsan hüquqlarına dair paktlarda-İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Paktda, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Paktda hüquqi cəhətdən təsbit olunmuşdur. İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 4-cü maddəsinə görə, "bu Paktda iştirak edən dövlətlər bəyan edirlər ki, hər hansı dövlət bu Pakta müvafiq olaraq təmin etdiyi hüquqlardan istifadə edərkən, həmin hüquqlara qanunla müəyyən edilmiş qaydada məhdudiyyət qoya bilər". Hüquqşünas bildirib ki, hüquqların məhdudlaşdırılmasına dair müddəalar insan hüquqlarının ümumi təbiətinə və beynəlxalq-hüquqi aktların müvafiq müddəalarının ruhuna uyğun şəkildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 49-cu maddəsi bütövlükdə sərbəst toplaşmaq azadlığına həsr olunub. Həmin maddənin mətnindən vətəndaşların dinc toplanmasını nəzərdə tutan tədbirlər-yığıncaq, mitinq, nümayiş, küçə yürüşü keçirmək, piket düzəltmək üçün hər hansı məhdudiyyətlərin qoyulmasının mümkünlüyü birbaşa görünmür: "Lakin həmin maddədə təsbit edilmiş azadlığın təbiəti və onun həyata keçirilməsinin hədləri məsələsinə bütövlükdə əsas hüquq və azadlıqların, habelə vəzifələrin mahiyyəti nəzərə alınmaqla, o cümlədən də hüquq, azadlıq və vəzifələri tənzimləyən Konstitusiyanın digər normalarının kontekstində baxılmalıdır. Belə ki, insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının əsas prisipini təsbit edən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 24-cü maddəsinin II hissəsində qeyd olunur ki, hüquqlar və azadlıqlar hər kəsin cəmiyyət və başqa şəxslər qarşısında məsuliyyətini və vəzifələrini də əhatə edir. Bu prinsip nəzəriyyədə belə bir tezislə ifadə olunur: hər kəsin hüququnun sərhədi başqasının hüququnun başlandığı yerdə bitir. Bu maddənin özəyində duran prinsip həm də Konstitusiyanın "Vətəndaşların əsas vəzifələri" adlanan 4-cü fəslinin 72-ci maddəsinin II hissəsində təsbit olunmuş müddəaların mahiyyəti ilə eynilik təşkil edir. Göstərilən normaya görə hər bir şəxs Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına əməl etməli, başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarına hörmət bəsləməli, qanunla müəyyən edilmiş digər vəzifələri yerinə yetirməlidir". Onun sözlərinə görə, Konstitusiyanın 49-cu maddəsində təsbit olunmuş sərbəst toplaşmaq azadlığının məzmununun aydınlaşdırılması baxımından Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin II hissəsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin normada deyilir: "İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsini heç kəs məhdudlaşdıra bilməz". Bu müddəanın hərfi mənasından aydın görünür ki, insan hüquq və azadlıqlarını məhdudlaşdırmamaq vəzifəsi təkcə dövlət orqanlarına və ya nümayəndələrinə deyil, Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan bütün qurumlara və şəxslərə ünvanlanmışdır. Yəni bu müddəada nəzərdə tutulur ki, istənilən şəxs hər hansı bir əməli törədərkən, hər hansı bir fəaliyyətlə məşğul olarkən, o cümlədən Konstitusiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlarını həyata keçirərkən, digər şəxslərin hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına və ya Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin V hissəsində nəzərdə tutulduğu kimi ləğvinə yol verməməlidir. Göstərilən normanın bu cür təfsiri həm də ondan irəli gəlir ki, Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin I hissəsində "dövlətin ali məqsədi" kimi bəyan olunmuş "insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi" öhdəliyinə və insan hüquqlarının səmərəli müdafiəsi prinsipinə əsasən, dövlət öz yurisdiksiyası altında olan bütün şəxslər üçün nəinki öz orqanları və ya nümayəndələri tərəfindən, habelə qeyri-dövlət qurumlar və fiziki şəxslər tərəfindən insan hüquq və azadlıqlarına qarşı yol verilə biləcək hər hansı qanunsuz və ya özbaşına müdaxilələrdən müdafiəni təmin etməlidir. Başqa sözlə, dövlət nəinki bu və ya digər insan hüququnun həyata keçirilməsinə özü müdaxilə etməməlidir, eləcə də bütün zəruri tədbirləri görməlidir ki, heç kəs bu hüquq və ya azadlıqları məhdudlaşdırmasın və əsas hüquq və azadlıqlar real və səmərəli olsun: "Beləliklə, Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin II hissəsinin təfsiri, həmin maddənin V hissəsi ilə birgə götürüldükdə, belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, konkret olaraq, sərbəst toplaşmaq azadlığını həyata keçirmək istəyən şəxslər qeyri-məhdud sərbəstliyə malik deyillər. Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin II hissəsinin yuxarıda şərh edilən kimi başa düşülməsi, Konstitusiyanın 24-cü maddəsinin II hissəsi və 155-ci maddəsi ilə birlikdə götürüldükdə, eləcə də müvafiq sərbəst toplaşmaq azadlığının təbiətini nəzərə almaqla, belə bir mümkün təfsiri birmənalı olaraq istisna edir ki, bu azadlıq heç bir halda və heç kəs tərəfindən məhdudlaşdırıla bilməz. Dövlət orqanlarına və ya nümayəndələrinə münasibətdə "heç kəs məhdudlaşdıra bilməz" ifadəsi Konstitusiyanın 155-ci maddəsi ilə birlikdə təfsir olunmalıdır, yəni dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər sərbəst toplaşmaq azadlığını Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulduğundan daha artıq dərəcədə məhdudlaşdıra bilməzlər. Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin II hissəsinə müvafiq olaraq, Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir. Bu norma özündə insan hüquqlarının beynəlxalq standartlara uyğun tətbiqinə imkan verən mühüm prinsipi əks etdirir. Göstərilən prinsip ölkəmizdə insan hüquq və azadlıqlarının hamılıqla qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarında və insan hüquqlarına dair beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulanlardan daha artıq məhdudlaşdırılmasına imkan vermir". Hüquqşünas əlavə edib ki, dövlət sərbəst toplaşmaq azadlığının səmərəli təmin edilməsi üçün beynəlxalq müqavilələrdə göstərildiyindən daha çox təminat nəzərdə tuta bilər və ya beynəlxalq müqavilədə müəyyən olunmuş məhdudiyyətlərin hər hansı birini öz qanunvericiliyində nəzərdə tutmaya bilər, yaxud da dövlətin məhkəmələri bu məhdudiyyətləri daha dar mənada təfsir edə bilərlər. Lakin sərbəst toplaşmaq azadlığının həyata keçirilməsi ilə bağlı məhdudiyyətin, ümumiyyətlə, nəzərdə tutulmaması və ya güman edilməməsi digər şəxslərin insan hüquqlarına və dövlətin konstitusiya quruluşunun əsas prinsiplərinə zidd olardı: "Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu beynəlxalq sənədlərdə, o cümlədən Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktda (maddə 21), İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyada da (maddə 11) sərbəst toplaşmaq hüququnun məhdudlaşdırılmasının məqsədləri konkret şəkildə ifadə olunur. Bu sənədlərdə göstərilən hüququn həyata keçirilməsinin demokratik cəmiyyətdə dövlət təhlükəsizliyinin, yaxud ictimai asayişin, iğtişaşların və cinayətlərin qarşısının alınması, əhalinin sağlamlığının və mənəviyyatının, yaxud başqa şəxslərin hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi üçün zəruri olan hallarda məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsini İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyaya uyğunlaşdırmaq məqsədilə Konstitusiyanın 156-cı maddəsinin V hissəsinə müvafiq olaraq onun ayrılmaz hissəsi kimi "Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında" 24 dekabr 2002-ci il tarixli Konstitusiya Qanunu qəbul edilmişdir. Konstitusiya Qanunu bir sıra hüquqlarla yanaşı, sərbəst toplaşmaq azadlığının da dövlət təhlükəsizliyi mənafeləri üçün, sağlamlığın və mənəviyyatın, digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün, cinayətin qarşısının alınması məqsədi ilə; iğtişaşların qarşısının alınması üçün; həmçinin ictimai təhlükəsizliyin qorunması üçün məhdudlaşdırıla bilməsini nəzərdə tutur. Lakin eyni zamanda Konstitusiya aktı müəyyən edir ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş insan hüquqları və azadlıqları yalnız qanunla məhdudlaşdırılmalı, bu onların mahiyyətini dəyişməməli, Konstitusiyada və Konstitusiya Qanununda nəzərdə tutulan qanuni məqsədə yönəlməli və həmin məqsədə mütənasib olmalıdır. Konstitusiya Məhkəməsi onu da qeyd edir ki, insan hüquqlarına dair beynəlxalq hüquqi aktlar üçün ayrı-ayrı hüquqların qanuni şəkildə və demokratik cəmiyyətdə zəruri hallarda məhdudlaşdırılmasına aid müddəalar xarakterikdir. Ümumiyyətlə, yalnız tam, aydın və demokratik cəmiyyətdə zəruri məhdudiyyətlərin qanunla müəyyənləşdirilməsindən sonra insan hüquqlarının səmərəli reallaşdırılması mümkündür. Bu, həm də demokratik nailiyyətlərin qorunmasının əsas təminatıdır".

Olaylar.- 2017.-14 iyun.- S.15.