20 Yanvar – Millətin Azadlıq

ruhunu oyadan gün!

O gecədən İstiqlal əmri gəlirdi

1990-cı ilin 20 yanvar gecəsindən üç on ilə yaxın vaxt keçib. Amma o qanlı gecənin acı xatirəsi, kədərli təəssüratları hələ də insanların ürəyini göynədir, içini qanadır. Həmin gecənin qan-qadası, qorxusu, eləcə də millətin azadlıq mübarizəsinə köklənmiş ruhu daha neçə on illər, neçə yüz illər qan yaddaşına dönüb nəsildən nəsilə ötürüləcək. Mən o gecə şəhid ola bilmədim, amma şahid oldum. 20 yanvar gecəsi və sonrakı gün gördüyüm ürəkdağlayan mənzərələr, keçirdiyim hisslər canıma-qanıma hopub. Hadisənin fəlakətindən uzaqlaşmaq, unutmaq mümkün deyil, yaddaşımı silkələyir...

***

Zaman o zaman idi ki, hər gün Azadlıq meydanında mitinq keçirilirdi. İnsanlar işdən sonra meydana toplaşır, hərəkat üzvləri tribunadan xalqı milli-azadlıq mübarizəsinə çağırır, əhalini bu mübarizədə fəal iştirak etməyə sövq edirdilər. Hamı kimi mən də həmin mitinqlərin iştirakçısı olurdum.

1990-cı il yanvar ayının 19-u idi. Şəhərdə demək olar ki, iş dayanmışdı. Sovet qoşunu Bakının ətrafını mühasirəyə almışdı. Mərkəzi Komitənin qabağında iki-üç gün idi ki, mitinq keçirilirdi. Xalq qoşunun geri çəkilməsini tələb edirdi. Danışırdılar ki, qoşun şəhərə daxil olacaq. Mərkəzi Komitənin rəhbərliyi isə bu deyilənləri təkzib edərək şaiyə olduğunu bildirirdi. Lakin xalq onlara inanmırdı.

O gün işdən günorta çıxıb Mərkəzi Komitənin qabağına getdim. Baksovet izdiham içində idi. Mitinqi Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi Vəkil Hacıyev idarə edirdi. O, toplaşanları dəstə-dəstə Bakının ətrafına-tankların qabağına getməyə səsləyirdi. Bir neçə saat dayanıb evə getdim. Az sonra Nazim gəldi. Onunla iki ay idi evlənmişdik. Əhmədlidə kirayədə yaşayırdıq. Şəhərdəki vəziyyətdən, Mərkəzi Komitənin qabağındakı mitinqdən, Vəkil müəllimin çağırışından danışmağa başladım. Söylədim ki, deyəsən, vəziyyət ciddidir, nəsə baş verəcək.

Bu vaxt küçədən səs eşitdik. Avtomobillərin üstündən ruporlar vasitəsilə camaatı Mərkəzi Komitənin qabağına çağırırdılar. Bunu eşidən Nazim dik atıldı. Paltosunu geyinib qapıya tərəf getdi. Onu saxlaya bilmədim dalınca mən də çıxdım. Corab geyinməyə belə macal tapmadım, çəkmələrimi ayaqyalın geyinib qapıya cumdum. Blokdan çıxanda gördüm ki, Nazim yoldakı avtombillərdən birinə tərəf gedir. Ardınca qaçmağa başladım. Mindiyi avtomobil yerindən tərpənən anda əlimi maşının qapısına çatdıra bildim. O, məndən düşməyi tələb etdi. Təkidlə onsuz evə qayıtmayacağımı bildirdim. Əlacsız qalıb birlikdə yola düşdük.

Mərkəzi Komitənin qabağına çatanda izdiham gündüz gördüyümdən on dəfə, yüz dəfə çox idi. Əhali Kommunist küçəsi boyu səpələnmişdi. Vəkil müəllim də tribunada öz missiyasını yerinə yetirirdi:

- 20 nəfər Əzizbəyov metrosunun ətrafına; 15 nəfər Sabunçu dairəsinə; 25 nəfər Salyanski kazarmanın yanına; 10-15 nəfər Biləcəri tərəfə və s...

Hər dəfə Vəkil müəllim bu çağırışları edəndə Nazim məni məzəmmət edirdi ki, gəlməsəydim indi o da gedərdi. Cavab verirdim ki, gəl birlikdə gedək. Razı olmurdu.

Saat 24 tamamda avtovağzal tərəfdən güllə səsləri eşidilməyə başladı. Biz elə bildik ki, havaya güllə atırlar. Bu vaxt bir avtomobil izdihama yaxınlaşdı. İçindəkilər düşüb həyəcanla qışqırdılar:

- Dağılışın, ruslar gəlirlər.

- Nə ruslar, hansı ruslar? - camaat yerbəyerdən soruşdu.

- Sovet ordusunun əsgərləri camaatı qıra-qıra bura gəlirlər, dağılışın.

Heç kim inanmaq istəmədi, suallar bir-birinə qarışdı:

- Necə yəni milləti qırırlar, əliyalın camaata güllə atırlar?

- Ola bilməz...

- Qoy gəlsinlər, yerimizdən tərpənməyəcəyik...

Vəkil müəllim tribunadan səsləndi:

- İnanmayın, camaat, təxribatdı... onların dediyinə uymayın...yerinizdən tərpənməyin... heç yana getməyin.

Bunu eşidən bir dəstə adam həmin gənclərin üstünə yeridi, az qala onları öldürəcəkdilər. Birtəhər qaçıb canlarını qurtardılar. O axşam özümüzünkülərin əlindən qurtaran bu gənclər bilmirəm, erməni-rus birləşməsindən də qurtara bildilərmi?

Biz özümüzdə-sözümüzdə deyildik. Mərkəzi Komitənin qabağında dura bilmirdik, var-gəl edirdik. Nazimin qolundan yapışmışdım, qorxurdum ki, birdən məni qoyub qaçar. Tankların qabağına gedən avtobuslara minər. Bilmirdik deyilənlərə inanaq, yoxsa inanmayaq? Hər halda mən inanmırdım. Çox titrəyirdim. Saat biri keçmiş Nazimə dedim:

- Gəl gedək evə, artıq dura bilmirəm. Yalan danışırlar, inanma, günahsız adamlara güllə atmazlar.

- Qorxursan? - Nazim diqqətlə üzümə baxdı.

- Yox.

- Üşüyürsən?

- Üşüyürəm, - deyə tələsik cavab verdim.

Əslində titrəməyim üşüdüyümdən deyil, qorxumdan idi. Nazimdən dolayı qorxurdum. Qorxurdum ki, gələn xəbərlərin təsiri altında güllələr atılan tərəfə gedər. Ona görə də hər vəchlə çalışırdım ki, onun qolunu buraxmayım. Narazı halda dilləndi:

- Yaxşı, gedək... sən mənə mane olursan.

Metronun "Bakı soveti" stansiyası pulsuz işləyirdi. Dinməz-söyləməz eskalatorla aşağı düşdük. İkimiz də ürəyimizlə danışırdıq. Mən fikirləşirdim: "Nazim olmasaydı mən də gedərdim, bəlkə yalan danışırlar. Nə də razı olmur ki, birlikdə gedək görək nə var, nə yox"? Yüz faiz əmin idim ki, o da eynilə mənim kimi fikirləşirdi. Sonralar biz o gecəni müzakirə edəndə o yanılmadığımı, eynilə mənim kimi düşündüyünü söylədi. Perronda 5-10 adam var idi. Qatar gəldi. Biz vaqona daxil olanda bir cavan oğlan ağlayırdı. Onun yanında oturan Nazim soruşdu:

- Niyə ağlayırsan? Hardan gəlirsən?

- Avtovağzalın qabağında camaatı qırdılar, - deyə oğlan göz yaşlarını sildi. - Qıza, uşağa, qocaya, cavana belə baxmadılar, hamısını gülləbəran etdilər. Güclə qaçıb canımı qurtara bilmişəm.

Yenə də inanmadım. Nazim dönüb mənə baxdı. Və o an gözlərində acı bir təəssüf, həyəcan, nifrət və intiqam hissini gördüm. Gözləri ilə məni məzəmmət edirdi, sanki günahkar mən idim.

-Mamagilə gedirik...

-Hə gedək, - əlüstü cavab verdim.

Səhər yuxudan duranda onu evdə görmədim. Nə vaxt oyanmışdı, hara getmişdi - kimsənin xəbəri olmamışdı. Bəlkə də heç yatmamışdı. Allah bilir, bəlkə də hamımızı yuxuya verib özü aradan çıxmışdı. Rəfiqəmə zəng vurdum, səhərəcən güllə səsindən yatmadıqlarını dedi.

Sanki sinəmdə ürəyim qırıldı. Nazimdən dolayı canımı bir qorxu aldı. Rəfiqəmin nə danışdığının fərqində deyildim, sanki qulaqlarım tutulmuşdu, eşidə bilmirdim. O da mənim halımı hiss etmiş kimi çox danışmadı.

Qaynanamla sağollaşıb şəhərə yollandım. Nazimi Mərkəzi Komitənin qabağında tapacağım ümidilə metroya mindim. Metrodan çıxanda gözlərimə inanmadm. Kommunist (indiki İstiqlaliyyat) küçəsinin başlanğıcından düz Mərkəzi Komitənin qabağınadək tanklar düzülmüşdü. Hər tankın üstündə əli avtomatlı dörd əsgər var idi. Kinolarda gördüklərim istisna olmaqla ilk dəfə idi ki, gerçək tank görürdüm. Vahimə məni bürüdü. Mərkəzi Komitənin qarşısına getdim. Yenə də Vəkil müəllim tribunada idi. Bu dəfə dünənkindən fərqli elanlar verirdi:

- Filankəsov Filankəs, valideynlərin səni axtarır, saatın altına gəl...

Onu yenə də tribunada görməyim nədənsə mənə xoş gəlmədi. Ürəyimdə baş qaldıran, özümün də anlaya bilməyəcəyim bir hiss məni oradan uzaqlaşdırmağa vadar etdi. Baksovetə döndüm. Burada iş yoldaşım Nailəni gördüm. Yenicə onunla söhbətə başlamışdım ki, birdən güllə səsləri eşitdim. Tanklardan metroya tərəf güllə yağırdı. Sağımdan, solumdan, başımın üstündən güllələr uçuşurdu. Metronun qabağına toplaşanlar İçərişəhərə tərəf qaçmağa başladılar. Güllələrdən yayınaraq yeraltı keçidin yanındakı iri ağacın dalında gizlənməyə macal tapa bildim.

Atəş səsləri kəsiləndən sonra dönüb arxaya baxanda gördüm ki, bir nəfər yerdə qan içindədir. Bu, mənim universitet müəllimim idi - jurnalistika fakultəsində "Qəzet tərtibi"ndən dərs deyən Əliş Nəbili. Məndən ötən güllə müəllimimə dəymişdi. Qışqırmaq istədim, səsim çıxmadı. Gözlərim böyüdü. Təcili yardım maşını gəlib onu apardı. Xoşbəxtlikdən Əliş müəllim o mənfur güllədən sağaldı, hələ bir müddət işlədi də...

Yenidən Mərkəzi Komitənin qabağına getdim. Sanki şüurumu itirmişdim. Özüm də bilmirdim ki, nə istəyirəm, buralarda niyə dönüb-dolanıram? Beynimdəki bir nöqtəyə çəkiç taqqıltısı kimi dəyən "Nazim... Nazim..." səsinin təsiri altında gözlərim adamların arasında onu axtarırdı. Bir neçə dəfə istədim ki, Vəkil müəllimə yaxınlaşıb Nazimin də adını çəkməsini xahiş edim, amma içimdəki hansısa bir qüvvə məni tribunaya tərəf getməyə qoymurdu.

Bir qədər dayanandan sonra qayıtmaq qərarına gəldim. Fikirləşdim ki, Nazim evdə olacaq, onu burada axtarmağım əbəsdi. Filarmoniyanın qabağındakı insan selinin arasından yol açıb kecmək istəyirdim ki, gördüm sürətlə gələn BMP düz izdihamın üstünə yeriyir. İnsanlar qaçmağa başladılar. Qaça bilməyib BMP-nin təkərlərinin altında qalanlar da çox oldu...

Evə necə çatdığımı bilmədim. Stolda oturub başımı əllərimin arasına alaraq nə baş verdiyini fikirləşəndə yadıma düşdü ki, həmin məqamda Baksovetə düşmək mümkün olmadı. Camaat piyada 28 May metrosuna tərəf getməyə başladı, mən də onlara qoşuldum. Bir də onu xatırladım ki, yolu itirmişdim, bir nəfər oğlan əlimdən tutub metroya düşürdü. Sonrası yadımda deyildi. Nazimi fikirləşə-fikirləşə donub qalmışdım, yerimdən tərpənə bilmirdim. Beləcə neçə saat qaldığımı, stolda nə qədər oturduğumu indi də xatırlaya bilmirəm...

Nazim axşam gəldi. Demə gecəni yata bilməyib, obaşdan durub şəhərə gedib. Məni də aparmaq istəyib, amma oyatmağa qıymayıb. Günorta gəlib görüb ki, mən yoxam, kirayə qaldığımız evə zəng vurub, cavab almayandan sonra başlayıb o da məni Baksovetdə axtarmağa. Bir-birimizdən xəbərsiz birimiz o birimizi axtarmışıq. Başıma gələnləri ona söylədim. Hər ikimiz baş verən faciənin təsiri altında idik. Gördüklərimizi, eşitdiklərimizi danışır, bir-birimizə təsəlli verirdik. Lakin heç birimiz şokdan qopa bilmirdik.

Hələ faciə baş verməmişdən əvvəl televiziyanın enerji bloku partladıldığı üçün informasiya qıtlığı idi. Evdə radiosu olanlar "Azadlıq", "Bi-Bi-Si", "Amerikanın səsi" radiostansiyalarına qulaq asır, baş vermiş hadisə barədə məlumat əldə edirdilər. Bizim isə radiomuz olmadığı üçün yenə də qaynanamgilə getməyi planlaşdırdıq. Çox yorğun idik, heç birimizdə taqət qalmamışdı. Mənəvi yorğunluq, içimizdəki təlatüm, fırtına, üstəlik də nifrət, kin, qəzəb hissi içimizi göynədir, bizi yandırıb-yaxırdı...

Səhəri dirigözlü açdım. Gözümü yuman kimi gündüz gördüyüm tanklar, avtomatlarından açılan güllələr, BMP-nin rezin təkərləri altında qalan günahsız insanlar, ətrafdakıların qışqırtısı, bağırtısı göz qapaqlarımı açmağa vadar edirdi. Əliş müəllimin yarasından axan qan gözümün önündən çəkimirdi. Özümdən asılı olmayaraq ağlayırdım...

O gecə doğulan uşaqların bu gecə 27 yaşı olacaq...

Züleyxa NADİR

Olaylar.- 2017.- 20-23 yanvar.- S.14.