Ramiz Mehdiyevin əsərlərində Azərbaycançılıq

məfkurəsinin tarixi və siyasi əsasları

(Akademikin yubileyi münasibəti ilə)

XX əsrin sonunda Azərbaycan 70 illik fasilədən sonra yenidən öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdiyi zaman cəmiyyətimizin qarşısına öz həllini gözləyən xeyli mühüm, taleyüklü məsələ və vəzifələr çıxdı.

Onların sırasında xalqımızın 200 illik əsarətdən sonra öz keçmişini, tarixi yaddaşını mümkün qədər obyektiv şəkildə bərpa etməsi, xalqımızın və dövlətçiliyimizin gələcək inkişaf yoluna istiqamət verəcək milli məfkurəmizin tarixi-siyasi və mədəni-mənəvi əsaslarının elmi şəkildə, müasir dünyanın reallıqlarına uyğun bir şəkildə işlənib-hazırlanması ölkəmizi narahat edən taleyüklü siyasi problemlər qədər vacib və təxirəsalınmaz idi desək, qətiyyən səhv etmiş olmarıq. Çünki, müstəqilliyini yeni bərpa etmiş və istiqlalının ilk günlərindən etibarən bir tərəfdən Ermənistanın təcavüzü digər tərəfdən isə daxili hərc-mərcliklə, separatçı təmayüllərlə üz-üzə qalmış bir xalqın keçmişini və qədəm qoyduğu inkişaf yolunun mahiyyətini ona dəqiqliklə izah edilməsi ictimai şüur uğrunda gedən psixoloji müharibədə qələbəni təmin edən başlıca amil idi. Dərin ruh düşkünlüyünə, Qarabağ münaqişəsindəki silsilə hərbi uğursuzluqların təsiri altında psixoloji ümidsizliyə qapılmış Azərbaycan xalqını onun məyusedici psixoloji vəziyyəti ilə üz-üzə qoymaq əslində onu ümidsizliyə və yeni məğlubiyyətlərə aparmaq olardı. Belə bir vəziyyətdə, 1993-cü ilin yayında ictimaiyyətin tələbi ilə hakimiyyətə qayıdan, xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin siyasi iradəsi, təcrübəsi və bacarığı Azərbaycan dövlətçiliyini dağılmaqdan xilas etdiyi kimi, ona yeni dövrdə etibarlı inkişaf proqramı və məfkurəsi də bəxş etmiş oldu - azərbaycançılıq.

Azərbaycançılıq ideologiyası bəzilərinin hesab etdikləri kimi təkcə siyasi zərurətin məhsulu və dövrün ictimai-siyasi tələbi kimi meydana çıxmamışdı. O, öz mahiyyəti və qarşısına qoyduğu məqsədlərin xarakteri etibarı ilə bu il 100 illiyini qeyd etdiyimiz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mütərəqqi demokratik ənənələrinin davam etdirilməsi, Azərbaycanın öz tarixi keçmişi ilə mənəvi bağlılığının qorunub-saxlanılması mənasına gəlirdi. Bu məfkurə həm də müasir sivil dünyada hökm sürən siyasi ideallarla və insan hüquqlarının aliliyi prinsipi ilə səsləşərək, ölkəmizə qarşı yönələn dini, milli və digər zəminlərdə meydana çıxan təhdidlər qarşısında etibarlı qalxan rolunu oynayırdı. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində ölkəmizin üzləşdiyi acınacaqlı vəziyyətin təcrübəsi, eyni zamanda müasir dünyada cərəyan edən proseslər bu ideologiyanın siyasi və tarixi cəhətdən nə qədər doğru, etibarlı və möhkəm olduğunu göstərməkdədir. Ümummilli lider Heydər Əliyev azərbaycançılıq məfkurəsinin möhkəm hüquqi və siyasi təməlinin atılması üçün əlindən gələni etdi və 1995-ci ilin 12 noyabr tarixində müstəqil Azərbaycanın ilk konstitusiyasının qəbulu bu istiqamətdə mühüm nailiyyət kimi qaldı. Bu konstitusiya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin istiqlal bəyannaməsi kimi ölkəmizin dinindən, irqindən və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşları üçün bərabərlik prinsipini təsbit və bəyan etmiş oldu. Həmçinin ümummilli liderin təşəbbüsü ilə bu istiqamətdə mühüm maarifləndirici tədbirlərin də görülməsi təmin edildi. İctimai fikir tədricən bölücü və dağıdıcı ideyaların zərərli təsirindən qurtuldu və onların müasir dünyada nə qədər böyük təhdid təşkil etdiyini anlamağa başladı.

Azərbaycançılıq məfkurəsi ümummilli liderin davamçısı, prezident İlham Əliyevin də 2003-cü ildən bu gün qədər davam edən siyasi xəttinin əsas ideoloji təməlini, istiqamətini təşkil etməkdədir. Ötən dövr ərzində ölkə başçısının ölkədə tolerantlığın, multikultural dəyərlərin möhkəmlənməsi istiqamətində atdığı mühüm addımları Azərbaycan cəmiyyətinin bütünlüyünü, həmrəyliyini möhkəmləndirmək işinə verilmiş dəyərli töhfə kimi qiymətləndirmək lazımdır. Bu siyasət alternativsizdir və Azərbaycanın tərəqqisinə, bütünlüyünə və sabitliyinə xidmət edən ən uğurlu, ən uyğun seçimdir.

Ancaq sözügedən məsələlərdən danışarkən bir mühüm məqamı və şəxsi unutmaq, onun zəhmətini dəyərləndirməmək və üzərindən sükutla keçmək ədalətsizlik olardı. Söhbət Azərbaycançılıq məfkurəsinin fundamental tarixi əsaslarının hazırlanması işində böyük zəhməti və xidmətləri olan insandan, ümummilli lider və prezident İlham Əliyevin sadiq silahdaşı - Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik, müasir tariximizin dəyərli dövlət və elm xadimi, akademik Ramiz Mehdiyevdən gedir. Təsadüfi deyil ki, ümummilli lider Heydər Əliyev istər Azərbaycana rəhbərlik etdiyi ilk dövrdə, yəni 1969-1982-ci illərdə, istərsə də hakimiyyətə ikinci qayıdışından sonra, yəni 1993-2003-cü illərdə Ramiz müəllimi dövlət idarəçiliyinin ən məsul vəzifələrinə cəlb etmiş, ona böyük etimadla yanaşmışdır. Ona münasibətdə eyni yanaşmanı ölkə prezidenti İlham Əliyev də davam etdirmiş və Ramiz müəllimin xidmətləri daim Azərbaycan dövlətinin ən yüksək mükafat və ordenləri ilə minnətdarlıqla vurğulanmışdır. Mən akademik Ramiz Mehdiyevin parlaq dövlətçilik fəaliyyəti haqqında uzun-uzadı danışmağa, onu ətraflı şəkildə şərh etməyə ehtiyac görmürəm. Azərbaycanın müasir siyasi tarixi ilə, dövlətçilik sistemi ilə az-çox maraqlanan hər bir şəxs bu haqda məlumatlıdır.

Bu yazımda mən əsas diqqəti artıq qeyd etdiyim kimi akademikin elmi fəaliyyətinə, xüsusilə də onun azərbaycançılıq ideologiyasının tarixi əsaslarının işlənib hazırlanması istiqamətində ərsəyə gətirdiyi dəyərli tədqiqatlara yönəltmək istərdim. Müasir Azərbaycanın ictimai-siyasi fikir tarixi ilə yaxından maraqlanan, onu araşdıran hər kəsə məlumdur ki, akademik Ramiz Mehdiyevin bu yöndəki aktiv fəaliyyəti müstəqilliyimizin ilk illərindən başlanır. Onun 1995-ci ildə işıq üzü görən "XX əsrin sonlarına doğru millətlərarası münasibətlər" ("Межнациональные отношения на исхое ХХ века") əsəri bu milli ideya, milli şüur, onun formalaşmasının və düzgün dərkinin zəruriliyi kimi mühüm ictimai məsələlərin qaldırıldığı tədqiqat olaraq cəmiyyətimizdə böyük əks-səda yaratdı. Bu kitabda mənim diqqətimi xüsusilə cəlb edən məqam XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış görkəmli Azərbaycan maarifçilərinin və ideoloqlarının fikirlərinə yanaşmada müəllifin tutduğu emosionallıqdan uzaq realist, soyuqqanlı münasibət oldu. Belə ki, müəllif həmin illərdə milli ideya məsələsi ətrafında müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblər ucbatından hökm sürən emosional yanaşmaları bir kənara qoyub, təmkinli və realist təhlil üslubunu ortaya qoymağın vacibliyini xüsusilə vurğulamış, istənilən bir tarixi proses və hadisənin təhlili zamanı ideoloji məqamların, yersiz təəssübkeşliyin kənara atılaraq həqiqətlərə istinad etməyin qaçılmazlığını cəmiyyətimizə izah etməyə çalışmışdır. Növbəti illərdə isə akademikin milli ideya və müasir Azərbaycanda dövlət quruculuğunun müxtəlif aspektlərinə həsr edilmiş "Azərbaycan: tarixi irs və müstəqillik fəlsəfəsi", "Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri", "Milli məfkurə, dövlətçilik və müstəqillik yolu ilə", "Vətəndaş cəmiyyətinə yol açan ideyalar", "Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən" və digər qiymətli əsərləri işıq üzü görmüşdür. Təbii ki, bir neçə səhifəlik yazı çərçivəsində akademikin sözügedən tədqiqatlarını ətraflı şəkildə şərh edib, qiymətləndirmək imkanımız yoxdur. Ancaq qısaca olaraq onu deyə bilərək ki, bu kitabların hər birində müəllif müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsi və sivil dünyanın tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etməsi üçün iki məqamı xüsusilə vurğulayır ki, onlardan biri xalqımızın tarixi yaddaşını, milli şüurunu formalaşdıran, onun özünəməxsusluğunu təmin edən tarixi-mənəvi irsin qorunub saxlanılması ilə, digəri də müasir inkişaf təmayüllərinin dərki və onların rasional şəkildə əxz edilməsilə bağlıdır. Nümunə olaraq müəllifin demokratiya anlayışına və demokratik prosesin fəlsəfəsinə yanaşmasını qeyd edə bilərik.

Akademik təbii olaraq demokratik inkişaf yolunu hər bir müasir, dünyəvi və hüquqi dövlətçilik qurmağa çalışan cəmiyyətin ən düzgün hərəkət istiqaməti olaraq qəbul edir, bu prosesin bütün səviyyələrdə irəliləməsi üçün təhsil, hüquq və ictimai fikirdə müvafiq dəyişikliklərin aparılması üçün fəallığı zəruri sayır. Lakin eyni zamanda o, haqlı olaraq demokratik cəmiyyətin kor-koranə, sadəcə arzularla və istəklərlə, bir anda qurulmasını da mümkün hesab etmir. Çünki, demokratikləşmə cəmiyyətin ictimai şüuru, dövlətin idarəçilik institutların təkmilləşməsi, həmçinin onun iqtisadi imkanlarının genişlənməsilə həmahəng cərəyan etməli olan bir prosesdir və əgər kimlərsə onun zor gücünə, yaxud inqilablar, xarici təzyiqlər vasitəsilə həyata keçə biləcəyi qənaətindədirsə həmin adamlar çox ciddi səhvə yol verməkdədirlər. Xüsusilə də əgər söhbət Azərbaycan kimi ərazilərinin bir qismi işğal altında olan, mürəkkəb geosiyasi məkanda, güc mərkəzlərinin maraqlarının kəsişdiyi məkanda yerləşən ölkələrdən gedirsə, bu zaman məsələyə yanaşmada ancaq sağlam təfəkkür və ölçülüb-biçilmiş formullar özünü göstərməlidir.

Əks təqdirdə ölkənin davamlı inkişaf yolunda irəliləməsinə ciddi maneələrin yaranması, sabitliyin pozulması və hətta dövlətçiliyin belə təhlükə altına düşməsi qaçılmaz olacaq. Son illərdə həm MDB məkanında, həm də Yaxın Şərqdə cərəyan edən proseslər akademikin siyasi reallıqları nə dərəcədə düzgün qiymətləndirdiyini, onun milli məfkurənin demokratik inkişafa bağlı komponentini nə qədər ehtiyatla ölçüb-biçdiyini bir daha sübut etdi. Haqqında danışdığım proseslər göstərdi ki, demokratikləşmə problemini bir inqilabla, yaxud hərbi müdaxilə ilə həll etməyə çalışan cəmiyyətlər son nəticədə nəinki uğur qazanmadılar, əksinə əldə etdikləri nailiyyətlərin bir çoxundan da məhrum oldular. Azərbaycan isə ölkə başçısı İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə təkamül yolunu, islahatlar istiqamətini əsas götürərək qısa zamanda ciddi uğurlar qazanmağı bacardı. Bir vaxtlar Azərbaycanın ümumiyyətlə müstəqil dövlət kimi öz varlığını qoruyub saxlayacağına inanmayanlar indi onunla birgə böyük regional əhəmiyyətli layihələr həyata keçirməyə can atır, əməkdaşlıq qurmağa çalışırlar. Mən qətiyyən şübhə etmirəm ki, zaman keçdikcə və dünyanın siyasi reallıqları bizə bütün çılpaqlıqları ilə aydın olduqca akademikin bu məsələyə yanaşmadakı fikirləri daha da böyük dəyər qazanacaq və demokratiya prosesinin mahiyyətinə hələ də xəyal və utopiyalar pəncərəsindən yanaşanlar reallıqları daha yaxşı anlaya biləcəklər.

Cahangir Hüseynov

tədqiqatçı alim, hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Ardı var

Olaylar.- 2018.- 19 aprel.- S.6.