Akademik Ramiz Mehdiyevin əsərlərində

Azərbaycançılıq məfkurəsinin tarixi və siyasi əsasları

(Akademikin yubileyi münasibəti ilə)

Əvvəli ötən sayımızda

Akademik Ramiz Mehdiyevin milli məfkurənin fundamental əsaslarının işlənib-hazırlanması ilə bağlı fəaliyyəti haqqında danışarkən onun dövlətçilik tariximizin sütunları hesab edilən görkəmli dövlət xadimlərimizin siyasi irsi və şəxsiyyətləri barəsindəki yazılarını xüsusilə vurğulamaq lazımdır.

Ümumən onu qeyd etmək lazımdır ki, akademikin milli məfkurənin tarixi komponentinə bu qədər həssaslıqla, diqqətlə yanaşması tam təbii və təqdirəlayiqdir. Ən azından ona görə ki, öz keçmişi, dövlətçilik ənənələri və onları formalaşdırmış görkəmli şəxsiyyətlər haqqında məlumatı olmayan, tarixini bilməyən xalqın heç bir məfkurəsi, özünə və gələcəyinə əminliyi ola bilməz. Həmin xalq heç vaxt ona qarşı ünvanlanan hücum və iddialara layiqli şəkildə cavab vermək iqtidarında olmayacaq. Hər bir millətin tarixi şüuru sağlam və obyektiv təməllərə istinad etməlidir və milli məfkurə mütləq bir şəkildə xalqın keçmişi ilə, onun mənəvi irsi ilə qırılmaz tellərlə bağlı olmalıdır.

Çox güman ki, bizim hər birimiz akademik Ramiz Mehdiyevin Səfəvilər dövlətinin banisi, görkəmli dövlət xadimi və sərkərdə, xalqımızın böyük oğlu Şah İsmayıl Xətai ilə bağlı məqalə və kitablarının nəşrinə qədər cəmiyyətimizdə bu mövzuya dair hökm sürən anlaşılmaz, qərəzli və təhrif edilmiş yanaşmaların nə qədər geniş yayıldığını, onların ictimaiyyətin, xüsusilə də gənc nəslin düşüncəsində nə qədər çaşqınlıq yaratdığını yaxşı xatırlayırıq. Kimisi ilk mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövlətinin banisinə məzhəb təəssübkeşliyi, kimisi ümumtürk həmrəyliyi mövqeyindən yanaşır, siyasi reallıqları və tarixi şəraiti nəzərə almır, onun irsini milli dövlətçilik idealları nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirməyin zəruri olduğunu tamamilə unudurdular.

Akademikin "Şah İsmayıl Səfəvi: döyüşçünün və hökmdarın portreti" kitabının nəşrindən sonra bu mübahisə, tərəddüd və ittihamların bir çoxuna birdəfəlik son qoyulduğunu əminliklə və mübaliğəsiz qeyd edə bilərik. Sözügedən tədqiqatında akademik xeyli sayda elmi mənbənin tədqiqata cəlb edilməsi nəticəsində Şah İsmayıl şəxsiyyətinə münasibətdə hökm sürən yanlış anlaşılmaların və təhriflərin hər birinə əsaslı şəkildə cavab vermiş, bu istiqamətdə hökm sürən boşluqları birmənalı şəkildə aradan qaldırmışdır. Şah İsmayıl Səfəvinin akademikin ideya müəllifliyi və ön sözü ilə işıq üzü görən tarixi-diplomatik yazışmalarının ana dilimizdə nəşri isə bu istiqamətdə atılmış daha bir tarixi addım kimi yadda qaldı. Şah İsmayıla, onun irsinə bu vaxta qədər ancaq ümumi mülahizələr əsasında münasibət göstərənlər bu nəşrdən sonra öz fikirlərində daha ehtiyatlı olmaq məcburiyyətində qaldılar, onun ünvanına hədyanlar yağdıranların əksəriyyətinin səsi isə birdəfəlik batdı. Haqqında danışdığım toplunun timsalında Azərbaycanı, onun tarixini sevən və öyrənmək istəyən hər bir kəs isə qiymətli məxəz, tutarlı sübutlar qazanmış oldu. Eyni sözlər biz Azərbaycan xalqının digər görkəmli oğlu, Qərb tarixçilərinin "Şərqin Napoleonu" adlandırdıqları, böyük fateh Nadir Şah Əfşarın irsinə münasibətdə də keçərlidir. Sirr deyil ki, Azərbaycanın dövlətçilik tarixində ərazisi etibarı ilə ən böyük imperiyanın təməli qoymuş Nadir şah Əfşara münasibətdə də cəmiyyətimizdə heç zaman birmənalı fikir mövcud olmayıb. Bu xoşagəlməz hal əsas etibarı ilə məlumatsızlıqdan, bu böyük şəxsiyyətin zəngin irsinə ədalətli tarixi və siyasi qiymətin verilməməsindən qaynaqlanırdı.

2015-ci ildə akademik Ramiz Mehdiyevin elmi redaktorluğu və ön sözü ilə işıq üzü görən "Nadir şah: diplomatik yazışmalar" kitabı bu məsələnin də müsbətə doğru həllində həlledici əhəmiyyətə malik oldu. Nadir şahın ana dilimizdə ilk dəfə işıq üzü görən yazışmalarına yazdığı ön sözdə akademik tərəfindən bu böyük dövlət xadimi və sərkərdənin şəxsiyyətinə layiqli siyasi qiymətin verilməsi tarixşünaslığımız, həmçinin də milli şüurumuz üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sözügedən sənədlərdə əksini tapmış çoxsaylı qiymətli faktlara, həmçinin digər tarixi mənbələrə və tədqiqatlara istinadən akademik Ramiz Mehdiyev Nadir şahın irsini hər vəchlə mənimsəməyə çalışanlara və əksinə, onu ilk imkanda doğma xalqına yadlaşdırmaq istəyənlərə kəsərli, arqumentləşdirilmiş cavab verməyi bacardı. Eyni dəsti-xətti və prinsipial yanaşmanı biz Ramiz müəllimin ideya müəllifliyi ilə bu yaxınlarda tanınmış ingilis şərqşünası Maykl Aksvörtinin ana dilimizdə işıq üzü görmüş "Nadir şah" kitabına yazılmış geniş ön sözdə də açıq-aydın müşahidə edirik. Akademik bu səfərdə mövzuya ümumi mülahizələrə deyil, ancaq və ancaq tarixi faktlara, mötəbər qaynaqlara söykənərək yanaşır, Nadir şahın şəxsiyyətinə qarşı ünvanlanan ittiham və iradları dövrün, tarixi şəraitin kontekstində təhlil edərək, aydınlaşdırır, onların bir çoxunun əsassız olduğunu məntiqi dəlillərlə sübuta yetirir. Ön sözdə həmçinin Nadirin Azərbaycanın dövlətçilik tarixində oynadığı rol və tutduğu mövqe cəsarətlə dilə gətirilir, onun irsinin öyrənilməsi və təbliği istiqamətində tarixçilərimizə çağırış edilir.

Zaman keçdikcə Azərbaycan ictimaiyyəti, hər bir sadə azərbaycanlı akademikin bu xidmətinin siyasi və ideoloji dəyərini daha da yaxşı anlayacaq, xalqımızın bu iki böyük övladının irsinə cəsarətlə sahib çıxdığı üçün ona hər zaman minnətdar olacaqdır. Bəlkə də, indi bir çoxları bu xidmətin dəyərini layiqincə qiymətləndirə, onun dəyərini lazımınca anlaya bilmir, ancaq vaxt keçdikcə hər kəs başa düşəcək ki, həm Şah İsmayılı, həm də Nadir şahı Azərbaycan xalqına qaytarmaqla akademik Ramiz Mehdiyev əslində, dövlətçiliyimizin mənimsənməkdə, yadlaşmaqda olan möhtəşəm səhifələrini gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamışdır.

Təqdirəlayiq haldır ki, akademik dövlət işlərinin çoxluğuna baxmayaraq müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika sayılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bu il qeyd edilən 100 illik yubiley tədbirlərinə də biganə qalmadı. Onun ideya müəllifliyi və ön sözü ilə işıq üzü görən "ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında" kitabı elmi ictimaiyyətin yubiley tədbirlərinə verdiyi ilk reaksiya kimi əlamətdar oldu. Akademik sənədlər toplusuna yazdığı ön sözdə ADR-in Azərbaycanın siyasi tarixində oynadığı rola toxunmuş, bu dövlətin müasir Azərbaycanın dövlətçiliyi nöqteyinəzərindən malik olduğu dəyərə obyektiv siyasi qiymət vermişdir. Akademik Ramiz Mehdiyevin istər Şah İsmayıl və Səfəvilər dövləti, istərsə də Nadir şah və Əfşarlar imperiyası ilə bağlı ortaya qoyduğu siyasi və elmi mövqe həm də ona görə əhəmiyyətlidir ki, o, cəmiyyətimizdə Azərbaycan dövlətçiliyinin 1918- ci ildən başladığına dair yanlış təsəvvürləri də darmadağın etmiş oldu. Müəllif müqayisəli təhlil metodunu rəhbər tutaraq orta əsrlərdə Azərbaycan türklərinin qurduqları qüdrətli dövlətlərin dünyaya İran-fars dövləti kimi tanıdılmasının tarixi həqiqətlər və elmi yanaşma baxımından xətalı və yolverilməz olduğunu isbat etdi. Təəssüf cəmiyyətimizdə bəziləri hələ də başa düşmək istəmirlər ki, İran coğrafi anlayışdır və o etnik, yox məkan məhfumunu ifadə edir. İran ərazisində orta əsrlərdə, daha dəqiq desək, ərəb istilasından sonra yaranmış imperiyaların tarixinə diqqətlə baxsaq, görərik ki, onların əsası farslar tərəfindən deyil, məhz Azərbaycan-türk tayfaları tərəfindən qoyulmuş, Azərbaycan dili bu imperiyaların ictimai-siyasi həyatında, mədəniyyətində fars dili qədər böyük təsirə malik olmuşdur. Bunu həm Şərq tarixçilərinin əsərlərindən, həm də avropalı səyyahların qeyd və gündəliklərindən də anlamaq mümkündür.

Akademik Ramiz Mehdiyevin dövlətçilik tariximizə məhz bu tarixi həqiqətlərdən yanaşması və tarixçilərimizə də bu istiqaməti daha dərindən işləməyi tövsiyyə etməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Sadalanan yazılarında akademik tarixçilərimizə bütün tarixi-ideoloji məsələlərlə yanaşı həm də mühüm elmi vərdişi - sənədlərlə, ilkin mənbələrlə işə üstünlük verməyin zəruriliyini aşılayır. Tarixşünaslığımızın həqiqətən də bu vərdişə və iş üslubuna böyük ehtiyacı var. Unutmayaq ki, dünya elmi bizim şəxsi istək və xəyallarımıza deyil, ancaq tarixi sənədlərə, sanballı məlumatlara istinadən yazılmış əsərləri qəbul etməyə üstünlük verir. Bu ilin 17 aprel tarixində akademik Ramiz Mehdiyev 80 illik yubileyini qeyd edir.

Xalqını, dövlətini sevən, ona sadiq olan hər kəsin adından hörmətli akademikimizi yubileyi münasibəti ilə təbrik edir, qeyd etdiyimiz və sadalamağa macal tapmadığımız bütün xidmətlərinə, tarixşünaslığımıza, ictimai-siyasi fikrimizə bəxş etdiyi qiymətli töhfələrə görə ona dərin minnətdarlığımızı bildiririk. Ramiz müəllimə can sağlığı arzulamaqla yanaşı, ondan dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi, həmçinin tariximizin qaranlıq, hələ də siyasi qiymətini almamış səhifələrinin işıqlandırılması istiqamətindəki fəaliyyətində uğurlar diləyirik. Ümummilli liderimizin və prezidentimizin sadiq silahdaşı, ad gününüz mübarək!

Cahangir Hüseynov

Sabiq Millət Vəkili, tarixi araşdırmaçı

Olaylar.-2018.- 20 aprel.- S.11.