Qələbəyə inamımız bizi tərk etmir

Füzulinin işğalından 25 il keçdi

Əməkdar jurnalist, Qarabağ Müharibəsi veteranı Əntiqə Qonaq yazır

Füzulinin 139.300 kv.km ərazisinin yalnız 500 kv.km-i bizdədir. Rayonun 94 kəndindən 72-si erməni quldurları tərəfindən işğal olunub. 22 kənddə dinc quruculuq işləri davam edir.

Qanlı müharibə nəticəsində rayon əhalisinin 731 nəfəri şəhid olub, 281 nəfəri itkin, 1250 nəfəri isə əlildir.

Rayon əhalisi respublikamızın 50 şəhər və rayonunda, 1700 qəsəbə və kəndində məskunlaşmışdır.

Rayonun ərazisində gedən döyüşlərdə şəhid olanlardan 8 nəfəri "Milli Qəhrəman" adına layiq görülmüşdür. Onlardan 6 nəfəri Füzulidəndir.

Seymur Məmmədov, Faiq Rəfiyev, Nazim Əliyev, Pəhləvan Fərzəliyev, Bəşir Kərimov, Elxan Zülfüqarov.

Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 23 noyabr 2007-ci ildə Horadiz qəsəbəsinə şəhər status verilmişdir. Hazırda rayon mərkəzi orada yerləşir.

Bu, həqiqətən də beləydi. Müharibə zamanı döyüş bölgələrinə ata ocağıma can atdığım kimi tələsirdim. Bəzən valideynlərimin görüşünə aylarla getmirdim. Bəhanələr gətirirdim ki, işim çoxdu, vaxt ayıra bilmirəm. Bayramlar zamanı isə bu bəhanələr işə yaramırdı. Çünki ən əvvəl onların bayramlarını təbrik etməyimə alışmışdılar. Amma, əsgərlərin gözləri yoldaydı axı. Onlara bayram sovqatı aparmadan, onlardan yazı yazmadan necə rahatlıq tapmaq olardı?

Valideynlərimə bir müqəddəs yalan da uydurmuşdum: Cəbhəyə getməyimiz şərtdi. Növbəlilik sistemi var və biz sıramız yetişdikdə mütləq döyüş zonasına getməliyik. İnandıra bilmişdim onları. Belə də qəbul edirdilər. "Ehtiyatlı ol, güllənin qabağına vermə özünü" və sair bu kimi tövsiyələrini əsirgəmirdilər dualarıyla bərabər.

Bir olan allah şahiddi ki, mən 1988-cü ildən ta atəşkəsə qədər cəbhə bölgəsinə könüllü olaraq yollanmışam. Redaktordan xahiş edirdim, ezamiyyə vərəqəsi verirdi, bəzən heç rəsmi sənəd olmadan gedirdim. Sonralar milli ordu formalaşmağa başladığı vaxtlar cəbhəyə yalnız Müdafiə Nazirliyinin icazəli göndərişiylə gedə bilərdik. Bu göndərişi alınca da nə qədər əzab əziyyətimiz olurdu, saatlarla, günlərlə gözləmələrdən bezirdik, döyüş bölgəsinə yollanmaq istəyimizdən azacıq da olsa vaz keçmirdik. Nə yaxşı ki, bu cür idik: israrlı, mübariz, açıq sözlü və vətənpərvər. Əslində, bu qədər uzaqdan başlamayacaqdım. Amma son günlər Füzuli ilə Cəbrayılın işğalı ilə bağlı keçirdiyim hisslər, həmin rayonlarda olarkən yaşadığım ağrılar birər-birər film kimi gözlərim önündə canlandı və mən Cəbrayıldan yazdığım yazını o zaman rayonun komendantı olmuş polis polkovniki Rəşid Məmmədovla görüşümüzlə bitirə bildim. Yazacaqlarım yalnız bi deyildi amma. Çox faktlar vardı əlimin altında. Bacara bilmədim. Nədənsə, bu dəfə çox ağır gəldi mənə. İndi də Füzulidən yazacağım yazının yükü altındayam. Çünki bu rayonu müdafiə edən döyüşçülərlə bağlı çoxlu yazılarım var, burada o qədər sarsıdıcı hadisəylə üzləşmişəm ki, o qədər ürəkləri parçalayan səhnələrin şahidi olmuşam ki, neçə-neçə yaralı əsgərin gözlərim qarşısında əbədiyyətə qovuşmasına göz yaşı tökmüşəm ki... Çox ağırdı, həm də təskinlik tapa bilməyəcəyin qədər acizsən. Çünki bir zaman addımladığın həmin torpaqlara nə səsin çatır, nə ünün yetir...

Füzuli haqqında ilk təsəvvürlərimi bu rayondan olan tələbə yoldaşlarımız yaratmışdılar məndə. Ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində. Daha sonra jurnalistlik fəaliyyətimlə bağlı Azərbaycan Memarlıq və İnşaat İnstitutunun son kurs tələbəsi Gülbəniz Arifqızı ilə tanış oldum və bu tanışlıq indiyədək davam edən dostluğa çevrildi. Onu bir neçə dəfə doğulduğum Xaçmaz rayonunun Maqsudkənd kəndinə də aparmışdım və bu günədək o, bizim bənövşəli bağçamızı vəsf etməkdədir. Amma dinc quruculuq illərində onunla Füzuliyə getmək imkanım olmamışdı. Bu gün sabaha salmışdım. Demə qismət müharibə dövrünəymiş. Bəlkə də, elə Füzuliyə digər rayonlara nisbətən (Ağdam istisna olmaqla) çox getməyimin bir səbəbi də bu gecikmələrimi sığortalamaq üçünmüş...

İlk dəfə Füzuliyə Novruz bayramı ərəfəsində getmişdik. Respublika Qadınlar Cəmiyyətinin bir-iki nəfər fəalı da bizimləydi. Şərafət Kələntərli və Elvina Usubova (Allah hər ikisinə rəhmət eləsin), Babək Qocayev, Gülbəniz və mən. Gülbənizin böyük qardaşı Azər də Füzuli cəbhəsində döyüşdüyündən qərara aldıq ki, ilk Novruz sovqatlarını bura aparaq. Novruz şirniyyatı və əsgərlər üçün siqaret, corab, diş fırşası, sabun və s. Füzulinin mərkəzindəki internat məktəbində yerləşən könüllülərdən ibarət "Alyanlı" dəstəsinin üzvləri ilə görüşəndə artıq gün günortanı keçmişdi. Döyüşçülər bizi görcək əllərini arxalarında gizlətməyə çalışdılar. Mənim də marağım üstün gəldi və bir yolla arxa fondan əllərinə baxdım. Yavan çörək yeyirdilər. Utandıqlarından bizdən gizləməyə çalışmışdılar. Utanacaq bir hərəkətiniz yoxdu sizin, - söylədik. Bayram axşamı gətirdiyimiz şirniyyatlar necə yerinə düşmüşdü...

Təbii ki, səngərlərə dağılışmaqdan öncə kimin hansı səmtə gedəcəyini ayırd etməliydik. İki istiqamətdə hazırlanmışdıq. Amma qulağımız çalmışdı ki, bu saatlarda girovdəyişmə olmalıdır. Xocalıdan girov götürülən dinc əhalini yanacaqla dəyişəcəkdilər.

Onu da öyrəndik ki, müharibə zonasında ən çox vaxt və məsuliyyət tələb edən iş girovların dəyişdirilməsi prosesidir. Tərəflər vaxtı, məkanı, alınacaq girov müqabilində nə veriləcəyini və dəyişdiriləcək girovları özləri müəyyənləşdirirlər. Neytral zona təyin edilir, əsirləri müşayiət edən şəxslər mütləq silahsız olmalıdırlar. Bu zaman hər hansı bir tərəfdən atəş səsi gələrsə, proses baş tutmayacaqdır. Bəzən istisnalar da olurdu. Məsələn, "Alyanlı" dəstəsinin komandiri Səməd Əbilov, Baş Prokurorluğun mühüm işlər üzrə müstəntiqi Yusif Ağayev, Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi Füzuli rayon şöbəsinin rəisi Fəxrəddin Haşımov Xocalıdan olan 14 nəfər qadın və uşağı Qırmızı Bazarın mərkəzindən, ermənilərin içindən gətirməli olmuşdular. Buna baxmayaraq, iki-bir, üç-bir dəyişdirilənlər də çox idi. İndiyədək Xocalının dinc əhalisindən 30 nəfəri, 8 şəhid cənazəsini dəyişmişdilər. Onlar deyirdilər ki, kaş əsirləri o vəziyyətdə görməyəydik. Gecə-gündüz gözlərimiz önündə onların işgəncələrdən əzab çəkmiş görkəmləridir. Çox ağrılı və hüznlü səhnələr idi. Bütün bu söhbətlərə baxmayaraq, biz elə bil özümüzü cəzalandırmaqda, yəni girovdəyişmə prosesinin ağrılı anlarını əbədilik qəlbimizə köçürməkdə israrlıydıq. Danışıqlar davam edirdi. Əslində belə bir əməliyyatda mülki şəxslərin iştirakı yolverilməz idi. Amma biz dediyimizdən dönmürdük. Çox xahiş-minnətdən sonra komandiri razı sala bildik. Çünki belə bir hadisəyə şahidlik etmək hər zaman hər kəsə nəsib olmurdu. Son dərəcə təsirli və ağrıdıcı bir səhnə idi. Füzulinin Gövşadlı kəndinə yaxın neytral ərazidə Xocalıdan olan girovların dəyişdirilməsi. Əslən Amasiyadan olan və Xocalıda məskunlaşan, girovluqdakı işgəncələrdən beli bükülmüş, oğlunun kürəyində doğmalarına qovuşan, bütün ailəsiylə əsir düşən Əli dayının ilk kəlməsi bu olmuşdu: "Nəfəsinizə qurban olum". 3 gün əvvəl onun həyat yoldaşını və qızını, indi isə oğlunu və özünü azad etmişdilər. Hələ bir oğlu da girovluqda qalmışdı. Zorla nəfəs alaraq komandirdən girovluqda qalmış oğlunun da xilasını xahiş edirdi. Əli dayı göz yaşlarını saxlaya bilmirdi. Mənsə ürək ağrısıyla fikirləşirdim ki, kişiləri ağlayırsa, deməli Vətənin dar günüdür. Amma indi Vətəni göz yaşlarıyla qorumaq dəmi deyildi, düşmən qarşısında vüqarla durmaq lazımdır. Bunu Əli dayının faciəli hekayətini onun dilindən eşitdikdən sonra daha da yəqinləşdirdim. Əli dayını yandırıb yaxan məşəqqətli yaxın keşmişi idi: Ermənistanın Amasiya rayonunda qalmış dədə-baba yurdu, doğmalarının ruhları gəzən o torpaq, əvvəlcə Şuşada, sonra Xocalıda qurduğu ev-eşik, son bir ayda pərən-pərən düşmüş ailəsi, varlığıyla yoxluğu sual altında qalmış qohum-əqrəbası, Xankəndinin həbsxanasında keçirdiyi təhqirlərlə, əzablarla, işgəncələrlə, son dərəcə vəhşi rəftarla dolu 20 gün. Mən bu səhnəni və burada şahidi olduqlarımı ən xırda nüansına qədər bu günədək xatırlayıram. Unutmaq mümkün olmayan tarixi bir faciə... Əslində müharibədə şahidi olduğum, həm də mətbuatdan oxuyub televiziyalardan seyr etdiyim məlumatların hamısı yaddaşıma hopub. Bu hadisələr heç bir zaman mənim üçün ikinci plana keçmədi, daim ürəyimin bir küncündə qaldı. Əslən İmişlinin Bəhramtəpə qəsəbəsindən olan, müharibə başlayanda Rusiyadakı gəlirli işini atıb Vətənə dönən, arxasınca cəbhəyə gələn anasına: Ana, o qıfıllı qapıları açmayınca geri dönən deyiləm, - deyən, Füzulidəki 28 iyun əməliyyatında ağır yaralanan, Semaşko adına xəstəxanada əməliyyat olunsa da həyat mücadiləsini itirən və gözlərim önündə həyatdan gedən üç uşaq atası Sahib Qarayev var beynimin o gizli köşəsində... Qızbəs ananın iş yerimə, daha sonra evimə gələrək "oğlumun son sözü nə oldu?", "onun qoxusunu səndən alıram", - deyərək məni qucaqlayaraq saatlarla söhbətə tutması, balasının qəhrindən ürəyi partlayaraq dünyasını dəyişməsi...

Oturub düşünəndə birər-birər gözlərimin qarşısında canlanır. Lap elə indicə baş veribmiş kimi. Hansını dilə gətirim, hansından danışım?..

Füzuli ilə bağlı ağrılı və sarsıdıcı hadisələr də çoxdu. Çünki hər səfərimizdə gözlənilməz bir hadisəyə şahidlik etməli olurduq.

Füzulinin Xələfşə, Cuvarlı, Gövşatlı, Arış, Yuxarı Divanallar, Veysəlli, Çimən, Qaradağlı və digər döyüş gedən kəndlərində və Məngələnata yüksəkliyində olmuşdum. Dağlar gözəli Qacarın isə sorağını eşitmişdim. Qacara gedən yol keçmiş Hadrut və Ağdərə rayonlarının ərazisindən keçdiyindən ən təhlükəli yollardan sayılırdı. Buna görə də, "Alyanlı" kəşfiyyat rotasının döyüşçülərindən Babək Qocayev, Zahid Hacıyev, Vidadi Əliyev, Şahin Xanəliyev, İltifat Hüseynov və dəstənin həkimi Mirzə Cəfərovun müşayiəti ilə gedəsi oldum Qacara. Döyüşçülərin atmaca və zarafatları təhlükəli yolun xofunu qətiyyən hiss etdirmədi. Xəzəz, Ocaqlı və Cəlal dağlarının ətəyinə sığınmış dağlar gözəli Qacar həqiqətən möhtəşəm idi. Yaşıllıqlar qoynunda yaşamını sürdürən bu kənd naxələf "qonşular" tərəfindən dəfələrlə güclü hücumlara məruz qalmasına baxmayaraq, bir dəfə işğal olunmuş, tez bir müddətə quldurlardan təmizlənmişdir. Son aylar ermənilərin hücumları xeyli kəskinləşmiş, kənddə xeyli ev dağıdılmışdır. Amma kəndin müdafiəçiləri sayıqlıqlarını itirmir, düşmənin hücumlarını mərdliklə dəf edirdilər. Ən əsas yük isə əfsanə topçu Novruz Əliyevin üzərinə düşürdü. Onun igidliyi dillərdə dastan idi. 61 yaşlı bu kişi kəndin müdafiəçiləri arasında yeganə təcrübəli topçu idi. Bəzən növbə vaxtında dəyişdirilmədiyindən günlərlə ac-susuz postda qalır, amma mövqeyi başsız qoyub geri dönmürdü. Biz orda olarkən bildirdilər ki, 4 gündür müntəzəm postdadır. Nədənsə yerinə adam göndərən olmayıb. Yaxşı insan sözünün üstünə gələr, - demişlər. Üz-gözündən yorğunluq yağsa da, bizimlə söhbətdən boyun qaşırmadı. Yeganə oğlu Bəhruza peşəsinin sirlərini öyrətmiş, onu gənc topçu kimi yetişdirmişdir. Əli Əsədov və İlyas Mehdiyev də onun yetirmələri idi. Artıq onların da şagirdləri var, - dedi. Gərək hərə bildiyini kiməsə öyrətsin. Onsuz da hərbi mükəmməl bilən, texnikadan yaxşı baş çıxaran mütəxəssislərimiz azdır. Olanlardan da istifadə etmirlər. Gileylənməkdə haqlıydılar təbii ki.

Həmin dövrdə Aran Qarabağ da düşmən təcavüzünə məruz qalırdı. Müharibənin dağıntıları indiyədək təhlükəsiz saydığımız ərazilərdə də görünürdü. Buna baxmayaraq, vuruşanlar yalnız könüllülər idi. Səfərbərliyə alınmış əsgərlərin könüllülərlə birgə xidmət göstərməsi, müdafiəni bərabər təşkil etmələri qələbənin rəhni ola bilərdi.

Bəli, o zaman bütün yazılarımız qələbəyə böyük inam notlarıyla bitirdi. Döyüşçülərlə hər görüşümüzdə onların əhval-ruhiyyəsini yüksəltməyə, ruh düşkünlüyünü aradan qaldırmağa çalışırdıq. Ümidimizi heç itirmirdik. Elə indi də itirmirik. Qələbəyə inamımız bizi heç tərk etmədi...

Olaylar.- 2018.- 22-28 avqust.- S.14.