Füzuli ilə Əliağa Vahidin fərqi nə idi?

Zəngin Şərq ədəbiyyatının ən qədim və kütləvi janrlarından biri də qəzəldir. Klassik Şərq ədəbiyyatında bu janra müraciət etməyən məşhur şair tapmaq çox çətindir. S.Şirazi, Əbu Nəvas, Nizami, Nəsimi, Nəvai və s. kimi klassik şairlər bu janrın ən gözəl nümunələrini yaratmışlar. Qəzəl janrı dünya ədəbiyyatına Hafiz və Füzuli kimi dahi söz sənətkarları bəxş etmişdir. Şərq və dünya ədəbiyyatının zəngin bir qolunu təşkil edən Azərbaycan ədəbiyyatında da qəzəl janrı qədim bir tarixə malikdir. O, bizim ədəbiyyatımıza başqa xalqların ədəbiyyatından keçmiş olsa da, getdikcə doğmalaşan və sevilən bir janr olmuşdur. Xəqaninin, Nizaminin, Nəsiminin, Həbibinin və başqalarının ümumi bədii irsində qəzəl yaradıcılığı müəyyən əhəmiyyətə malik yer tutur. Klassik Azərbaycan şerində inkişaf edə-edə yaşayan qəzəl janrı Füzulinin yaradıcılığı ilə yeni bir zirvəyə çatmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəlin təntənəsi Füzulidən sonra daha da artmış, təsir gücü daha da davamlı olmuşdur. Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, S.Ə.Şirvani, Natəvan, Heyran xanım kimi görkəmli Azərbaycan şairləri Füzuli zirvəsini fəth etməsələr də, bu sahə də qiymətli əsərlər yaratmışlar.

S.Vurğun, S.Rüstəm, M.Seyidzadə, B.Vahabzadə, Z.Cabbarzadə və b. Azərbaycan şairlərinin lirikasında qəzəllərə də az-çox dərəcədə rast gəlirik. Lakin Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl janrı ilə ardıcıl məşğul olan, onun təxminən 800 illiyinə tam bir ömür həsr edən şairimiz yalnız Əliağa Vahiddir. Bizim məqsədimiz Vahidin lirikasını ətraflı təhlil etmək deyil, bu lirikanı məhz ənənəvilik baxımdan nəzərdən keçirməkdir.

Məlumdur ki, Füzulidən sonra qəzəl yazan Azərbaycan şairləri böyük sənətkarın təsirindən qurtara bilməyiblər. Daha doğrusu, onlar öz qəzəllərini məhz Füzuli üslubunda yazmağa, Füzuli ədəbi məktəbinin layiqli nümayəndəsi olmağa çalışıblar və məqsədlərinə az-çox dərəcədə nail olduqda bununla fəxr ediblər. Ölməz ədibimiz C.Cabbarlı "M.F.Axundov haqqında" məqaləsində yazır: "Şairlər, ədiblər, Füzulini ötməyə deyil, bəlkə ona yetişməyə və var qüvvələri ilə öz əsərlərini Füzulinin əsərlərinə bənzətməyə və beləliklə, ədəbiyyatı qırıldığı nöqtəyə vardırmağa və orada bərkitməyə çalışırdılar. "Füzuliyanə" qəzəllər yazmaq şairlərin idealı olmuşdur" (C. Cabbarlı. Əsərləri. III cild. Azərnəşr, Bakı, 1969, səh. 382).

Bu sözlərdə müəyyən həqiqət olduğunu qeyd edib onu deməliyik ki, Füzuli qəzəl məktəbinə daxil olub bu məktəbin ənənələrini yeni tarixi-ictimai-ədəbi şəraitə uyğun sürətdə davam etdirə bilən, dahi şairimizin ümman kimi geniş və dərin yaradıcılığından öz üslubuna müvafiq incilər seçib lirikasını zinətləndirə bilən qəzəlxanımız məhz Əliağa Vahiddir. Vahidin orijinal ədəbi şəxsiyyəti, Füzulidən fərqli xüsusiyyətləri ideya-məzmun sahədə deyil, üslub, bədii dil, təsvir vasitələri, xarakter yaratmaq sahəsində özünü daha qabarıq göstərir. Vahidin qəzəl dili Füzulinin dilindən sadə, anlaşıqlı, aydın bir dildir. Onun qəzəllərində mənası çətin anlaşılan ərəb-fars sözlərinə, tərkiblərinə, ibarələrinə çox az rast gəlmək olar. Lakin bu, hələ Vahidin xidməti deyildir. Məsələ Azərbaycan dilinin Füzuli dövründəki və müasir dövrdəki vəziyyətindədir. Əgər Füzuli dövrünün ədəbi dilində ərəb-fars sözləri, tərkibləri hakim mövqeyə malik idisə və buna görə də geniş xalq kütlələrinin malı olacaq gözəl bədii nümunələr yaratmaq "düşvar" idisə, müasir ədəbi dilimiz həmin hökmranlığı devirmiş, o "düşvarı" asan etmiş, Azərbaycan xalqının öz danışıq dili - milli dili əsasında formalaşan bir dildir. Vahidin bədii dil sahəsində rolu məhz bundan ibarətdir ki, o, əsrlər boyunca qəzəl yaradıcılığı ilə "bağrı-badaş" olan bir sıra ərəb-fars sözlərini, tərkiblərini atmış, bədiilik cəhətdən onları əvəz edə biləcək Azərbaycan sözləri, tərkibləri tapıb işlətmişdir. O, müasir Azərbaycan ədəbi dilində, ərəb vəzni olan əruz vəznində qiymətli qəzəl nümunələri yaratmışdır. Vahid təkcə ərəb-fars kəlmələrini Azərbaycan kəlmələri ilə əvəz etməklə kifayətlənməmiş, izafət tərkiblərinin milliləşməsində - onların təyini söz birləşmələrinə çevrilməsində də xeyli iş görmüşdür. Məsələn:

1. Münəvvər eyləyən afaqı ahım atəşidir.

2. Hicran gecəsi mən çəkəni çəkməsin əğyar

Zənnimcə qiyamət günü bundan betər olmaz.

3. Məcnun nə bərabər mənə, səhralara qaçdı.

Eşq əhli odur ərsədə mərdanə dolansın.

5. Daim o qarə zülfü göz üstündə yan görüm.

Birinci misaldakı "ahım atəşi" təyini söz birləşməsinə biz Füzulinin qəzəllərində "bərqi-ah", "suzi-ah", "tişeyi-ah" və s. kimi izafət tərkibləri formasında rast gəlirik:

Binasın tişeyi-ahimlə viran etdiyimdəndir.

İkinci misaldakı "hicran gecəsi" təyini söz birləşməsi, məlumdur ki, Füzulidə "şəbi-hicran" tərkibi kimi işlənmişdir. İkinci misalın ikinci misrasındakı "qiyamət günü" birləşməsinə biz Füzulidə "ruzi-qiyamət" formasında - izafət tərkibi şəklində təsadüf edirik:

Var imiş ruzi-qiyamət, qılma inkar, ey həkim.

Üçüncü misalın ikinci misrasındakı "eşq əhli" təyini söz birləşməsinə Füzulidə "əhli-eşq" kimi - izafət tərkibi kimi rast gəlirik. Ümumiyyətlə, Vahid Füzuli qəzəllərində geniş işlənən "aləmi-eşq", "dərdi-eşq", "pərvanəyi-eşq", "əsiri-eşq" kimi izafət tərkiblərini çox vaxt "eşq aləmi", "eşq dərdi", "eşq pərvanəsi", "eşq əsiri" kimi - ikinci növ təyini söz birləşməsi kimi işlətmişdir. "Zulfi-siyah" izafət tərkibini isə Vahid, beşinci misaldan göründüyü kimi, "qarə zülf" kimi təyini söz birləşməsinə çevirmişdir. İzafət tərkiblərinin təyini söz birləşməsinə çevrilməsi Vahidin bir neçə qəzəli ilə deyil, bütün yaradıcılığı ilə bağlı olan ən əhəmiyyətli hadisədir. Lakin Vahid təkcə klassik izafət tərkiblərinin təyini söz birləşməsi şəklində işlətməklə də kifayətlənməmişdir. Onun zəngin qəzəl dilində biz artıq vətəndaşlıq hüququ qazanmış "gül üzlü", "qızıl çiçək", "nazlı yar", "sevgi aləmi", "süzgün baxış", "xoş gün", "çəmən çiçəkləri", "fərəhli yurd", "Vətən gözəlləri", "sevgili dildar", "ahu gözlü" və s. kimi milli formalı, aydın və lirik mənalı təyini söz birləşmələrinə geniş şəkildə rast gəlirik. Bunlarla yanaşı, Vahidin qəzəllərində az da olsa, klassik izafət tərkiblərinə də təsadüf edirik. Lakin bunlar müasir oxucu üçün asan başa düşülən tərkiblərdir. Məsələn: "Bülbüli-şeyda", "güli-rəna", "məclisi-meyxanə", "zülfi-yar", "həvəsi-badə" və s. Bu izafət tərkibləri həm də Vahid qəzəllərinin bədiiliyini artırır, klassikliyə məxsus qədimi gözəlliyi, ənənəvi bəlağəti saxlamış olur. Füzulinin dilində işlənən mərtəbə sözlərə - bir neçə kəlmədən ibarət olan izafət tərkiblərinə Vahidin dilində tək-tək hallarda rast gəlmək mümkündür. Əgər Vahidin bir qəzəlində ən çoxu üç-dörd izafət tərkibi vardırsa, Füzulinin bir qəzəlində ən azı dörd-beş izafət tərkibi vardır. Vahidin qəzəllərində saitlərin uzanması hadisəsi də azlıq təşkil edir.

Bizə Hicran günü zülmət gecə-gündüz kimidir.

Bu misrasında vəznin tələbinə görə misranı bölgülərə - fasilələrə ayıran vurğular heç bir vaxt saitin üzərinə düşüb onu uzatmır. Birinci fasilə "Hicran" sözünü, ikinci fasilə "zülmət" sözünü ikiyə böldüyü kimi, üçüncü vurğu "gündüz" sözünün "nd" samitlərinin üzərinə düşüb onu iki yerə ayırır. Və yaxud:

Bilməsəy/di ləbinin /zövqünü mey/xanəçilər.

Göründüyü kimi, bu misrada da heç bir sait uzanmır. Vahidin qəzəllərində, əsasən, qalın saitlər uzanır:

Fələk büküb belimi intiqam alır məndən.

***

Küyində mənə zülm eləyəndən biri qalmıb.

Birinci misrada "intiqam" sözünün "a" saiti, ikinci misrada "küyində" sözünün "ü" saiti uzanma hadisəsinə məruz qalmışdır. Füzulinin qəzəllərində isə qalın saitlərdən əlavə, incə saitlərin də uzanmasına tez-tez rast gəlirik:

Bir-birilə çəkişir gərdi-rəhinçün müjələr,

Gərinə qanlar düşəcəkdir oların arəsinə.

Bu beytin birinci misrasındakı "bir-birilə" ifadəsinin üçüncü "i" saiti , ikinci misrasının "arəsinə" sözündə isə "a" saiti tələffüz zamanı uzanmalıdır. Ümumiyyətlə, Vahid misranın fasilə edilən yerlərində çox vaxt bir sait əvəzinə iki sait işlədir ki, bu da onun qəzəllərində uzanma hadisəsinin qarşısını alır. Və bu "tədbir" nəticəsində qəzəl heca vəznində yazılmış kimi görünür.

Vahidin qəzəl dili aydın və sadə olmasından başqa, səlis və axıcıdır. Bu cəhətdən onun dili aşıq şeirimizin rəvan dili yaxınlıq təşkil edir. Vahid Füzulidən fərqli olaraq öz qəzəllərini, əsasən, əruz vəzninin oynaq, sürətli bəhrlərində yazmışdır. Həm də xalqımızın danışıq sözləri, ifadələri, idiomları bu bəhrlərə ustalıqla tabe edilmişdir. O öz qəzəllərini elə sadə və səmimi söyləyir ki, oxucu sanki bir sənət xadimini deyil, öz yaxın müsahibini dinləyir, öz dostunun ürək sözlərinə qulaq asır.

Mənim istəklim o üç nazlı gözəldən biridir,

Həmi göyçək, həmi on yeddi yaşından iridir.

Belə bir dilbər üçün can verən aşiq ölməz,

Bəxtəvərdir o, bu dünya ayaşadıqca diridir.

El yığıldı yarımın başına pərvanə kimi,

Elə bildim gözəlim eşq-məhəbbət piridir.

Sadə dildə bu qədər incə qəzəllər ki, yazır

Bu yetər Vahidin haqqındakı: "el şairidir".

Bu qəzəlin axırıncı beytindən aydın olur ki, Vahid qəzəllərinin dili üzərində şüurlu, yaradıcı surətdə işləmiş, onun sadə, obrazlı və xəlqi olmasına həmişə diqqət yetirmişdir.

Vahidin qəzəllərində real müaşiqə münasibətini şərtləndirən hərəkət, fəaliyyət daha çoxdur. Sanki Füzuli öz qəzəllərini hər hansı bir gözələ (çox vaxt sevgilisinə) "baxa-baxa" yazmışsa, Vahid, əksərən, öz qəzəllərində gözəli ayrıca deyil, lirik qəhrəmanla onun arasında olan müaşiqəni, sevgi əlaqəsini tərənnüm etmişdir.

Heyrət ey büt, sürətin gördükdə lal eylər məni,

Sürəti-halım görən surət xəyal eylər məni.

Göründüyü kimi, Füzuli bu beytdə önündə dayanmış şəkil misallı bir gözəldən bəhs edib onun gözəlliyi qarşısında özünün də lal, cansız şəklə düşdüyünü söyləyir. Vahidin qəzəllərində isə, adətən, aşiqlə-məşuqənin sevgi münasibəti tərənnüm olunur:

Ey gül, səni axır, bilirəm, öyrədən oldu,

Saldın məni hicranə, bu bilməm nədən oldu.

Sən böylə vəfasız da deyildin, bilirəm mən,

Zənnimcə səni bu işə təhrik edən oldu.

Göründüyü kimi, Vahid bu beytlərdə sevgililər arasında baş vermiş real münasibəti əks etdirmişdir. Belə "əks etdirmə" Vahidin qəzəllərinə həmişə bir hərəkətlilik, dinamiklik gətirir. Bu məhz onun üslub xüsusiyyətlərindən biridir. Əlbəttə, Vahid də öz qəzəllərində gözəli, onun zahiri və daxili keyfiyyətlərini mədh eləyir. Lakin bu "mədh" məhz sevgi münasibətinin tərənnüm fonunda verilir:

Ardı var

Sərvər Şirinov

AMEA Rəyasət Heyəti aparatının

İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi -

Mətbuat xidmətinin əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 7 dekabr.- S.12.