Füzuli ilə Əliağa Vahidin fərqi nə idi?

əvvəli ötən sayımızda

Mən istəyən gözəlin saçları ipək kimidir,

Üzü çəməndə açılmış qızıl çiçək kimidir.

Göyün gözəlləri, aləm deyir mələkdir,

Mənim isə istədiyim, yerdə bir mələk kimidir.

Gahi rəqibə salır meylini, gah aşiqinə,

Hayan gəlir-əsir, o bivəfa külək kimidir.

Bu hüsnə bir də bəzək verməyin nə mənası,

Gözəlliyin sənə, ey gül, elə bəzək kimidir!

Bu beytlərdə mədhi verilən gözəl məhz lirik aşiqin sevgilisidir. Mədh və ya tərif aşiqlə məşuqənin münasibəti (məşuqənin bivəfalığı və ya biganəliyi) fonunda qələmə alınmışdır.

Öz hiss-həyəcanlarını, fikir və düşüncələrini tərənnüm etməkdə Füzuli dahi, Vahid isə ustad sənətkardır. Lakin Füzulinin təsvir və tərənnümü mahiyyət, məzmun etibarilə lirik-fəlsəfidirsə, Vahidin təsvir və tərənnümü lirik-fəlsəfi deyil, yalnız lirikdir. Məlumdur ki, Füzuli həm lirik şair, həm də filosof şairdir, mütəfəkkirdir:

Bu qəmlər kim, mənim vardır, bəyirin başına qoysan,

Çıxar kafər cəhənnəmdən, gülər əhli-əzab, oynar.

və ya:

Degil bihudə gər yağsa fələkdən başıma daşlar,

Binasın tişeyi-ahimlə viran etdiyimdəndir.

Bu beytlərdə Füzuli kədər hissini dərin fəlsəfi düşüncə ilə yoğurub öz oxucusuna təqdim edir. Bu beytlərdə ifadə olunan fikir mübaliğədir, həm də elə mübaliğədir ki, bu, məhz dahi və mütəfəkkir şairlərin qələmindən çıxa bilər... Vahid isə özünün qəm, həsrət hissini lirik-realistik üslubda belə tərənnüm edir:

Sənsiz ey şux, mənim xoş güzaranım yoxdur,

Sən ki, yoxsan elə bil cismdə canım yoxdur.

Bu yaman gündə mənim bircə ümidim sənsən,

Sənsiz heç bir kəsə aləmdə gümanım yoxdur.

Füzulinin fəlsəfi tərənnümünün mayası kədərdir. Füzulinin kədəri bədbinlik deyil, fəlsəfi kədərdir, "fəqrlərin" kədəridir. "Füzuli aləmi-insaniyyətdə bütün qəmzadələrin və möhnətkeşlərin yüklərini götürmək üçün xəlq olunubdur" ( Firudin bəy Köçərli).

Bu kədərlə bağlı olaraq, Füzuli qəzəlləri ağır, təmkinli, ciddi ruha maliksə, Vahidin lirikasına şuxluq və xəfiflik hakimdir. Əgər Füzulinin qəzəllərində yüklü dəvə karvanlarının ləngərli, ağır və təmkinli gedişinin ahəngi varsa, Vahid qəzəllərində dağ çayına məxsus itilik və həzin bir musiqilik vardır. Siz dağ çayının öz sahilində duran sal bir qayanı yaladığını görmüsünüzmü? Dağ çayı aşiq isə, sal qaya məşuqədir. Sanki dağ çayı öz sevgilisinin - qayanın ayaqlarına yıxılıb onu yalayır, onu mədh edir, pıçıltılarla ona öz eşqini izah edir. Fəqət qaya isə məğrurdur. O, dağ çayına əyilmir, ona etina belə etməyir. Vahidin qəlbindən süzülüb gələn beyt və misralarda dağ çayına məxsus fədakarlıq, kövrəklik və ahəngdarlıq vardır:

Sənin gözəlliyinin mübtəlasıyam, gözəlim,

O qara gözlərinin can fədasıyam, gözəlim.

Bəlalı aşiqinəm, baxma qeyrilər sözünə,

Məhəbbət aləminin binəvasıyam, gözəlim.

Yolunda müntəzirəm, can verim görəndə üzün,

Cəfa çəkənlərin əhli-vəfasıyam, gözəlim.

Elə nə zülüm varındır, əgər dilim yansın,

Desəm cəfalarının narizasıyam, gözəlim.

Vahid öz hiss və duyğularını, dediyimiz kimi, sadə dillə, səmimi ruhla tərənnüm edir. Dil sadəliyi və ruh səmimiliyi daha çox qaynayıb qarışanda qəzəl təbiiliyin və sadədilliyin nümunəsinə çevrilir. Qəzəllərin bədii təsirini artıran bu sadədillik Vahidin özünəməxsus sənətkarlıq məziyyətidir:

Sənin hüsnündür mənim eşqimi əfsun eləyən,

Böylə rüsvalığa bais həmi sənsən, həmi mən.

Mən sən olsaydım əgər qeyrə könül verməzdim,

Qoymaz idim yetişə vəslimə naməhrəmi mən.

Əfsanəvi aşiq surətləri olan Məcnunun, Fərhadın adına Füzulinin qəzəllərində tez-tez rast gəlirik. Füzuli öz eşqinin şiddət və mahiyyətini ifadə etmək üçün bu əfsanəvi aşiqlərin adından böyük sənətkarlıqla istifadə etmişdir:

Olsaydı məndəki qəm Fərhadi-mübtəladə,

Bir ah ilə verərdi min Bisütuni badə.

Versəydi ahi-Məcnun fəryadımın sədasın,

Quşmu qərar edərdi başındakı yuvadə.

Bu ənənəvi vasitəni qəbul edən Vahid də orijinal və dolğun ifadələr yaratmaq üçün ondan tez-tez istifadə etmişdir:

Mən indi ki, varam, aləmdə ölməyib Məcnun,

O yaxsa da deməyin öğrəbası yoxdur onun.

Ümumiyyətlə, Füzuli lirikasının qəhrəmanı kimi, Vahidin lirik qəhrəmanı da eşqdə sabitqədəmdir, fədakardır, təvazökardır, təmizdir. Onların hər ikisi hicran möhnətindən "əl əman" edir, vüsal həsrəti ilə yanır və eyni zamanda, sevgililərin cövr və sitəmindən zövq alırlar. Hər ikisi üçün yarın "səri-kuyi" cənnətdən - dinin vəd etdiyi behiştdən üstündülər. Onlar öz məşuqələrini hurilər, mələklərə dəyişməzlər. Lakin bütün bu bənzəmələr heç də Vahidin Füzulini təkrar etməsi, onun epiqonçu şair olması demək deyildir. Məsələ eşqin özünün bir sıra ənənəvi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Şeirimizdə, ədəbiyyatımızda əsrlərdən bəri tərənnüm olunan, çoxdan formalaşan kamil aşiq surəti və bu aşiqin eşqi vardır ki, onun bir sıra ölməz keyfiyyətləri müasir şeirimizdə də mütləq öz əksini tapmalıdır. Yoxsa, həmin ənənədən uzaqlaşmaq şeiri (qəzəli) müvəffəqiyyətsizliyə gətirib çıxarardı. Məsələn; Vahidin belə bir beyti vardır:

Vahid, var olmasa səni heç kimsə istəməz,

Canan sevər o aşiqi pullu-paralıdır.

Bu ifadənin qeyri-poetikliyi göz qabağındadır. Əlbəttə, "canan" a belə qeyri-nəcib münasibət bəsləmək ilk növbədə Vahidin ənənədən uzaqlaşmasının, eşqin Füzuli zirvəsindən xırda məişət dedi-qodularına endirməsinin nəticəsidir. Heç "aşiq"lə "pullu-paralı" sözü bir araya sığarmı? Bundan başqa, Vahid qəzəllərində tərənnüm etdiyi gözələ "can" deyə müraciət edir ki, bizcə, bu söz də qəzəl kimi incə ruha malik bir janra uyğun söz deyildir:

Mən sevdiyimi görsən əgər, sən də sevərsən,

Aləm onu hər yerdə deyir: "sevməli candır".

Bu beytdəki "can" sözü bədii sifət deyil, gözəlin zahiri cəlbedici əlamətini təyin edən təyini sifətdir. Təsadüf deyildir ki, şair "tanısan" yox "görsən" deyir. Bizcə, sevgilisi haqqında aləmin "sevməli candır" deməsi ilə fəxr eləyən aşiq də əsil aşiq deyildir. İdeya-bədii cəhətdən qüsurlu olan bu beyt də heç şübhəsiz, Vahidin ənənəyə riayət etməməsinin nəticəsidir. Xoşbəxtlikdən, Füzuli ənənəsinin işıqlandırdığı yolla gedən Vahidin belə "büdrəmələri" çox azdır, dənizdə damla kimi bir şeydir. Vahidin ustad qəzəlxan səviyyəsinə yüksələ bilməsi, özünün lirik-realistik üslubunu yaratması məhz Füzulidən dərs alması, dahi şairin ənənələrini bacarıqla mənimsəməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. Vahid hələ yaradıcılığının lap əvvəllərindən anlamışdır ki, Füzuli ədəbi məktəbinin layiqli davamçısı olmaq üçün ilk növbədə zəmanəsinin, dövrünün oğlu olmalıdır. Füzuli dövründə baş verən bütün ictimai-siyasi hadisələri öz lirikasında parlaq şəkildə əks etdirmişdir. Dahi şair müharibələrə, müharibə törədən padşahlara, sultanalara, xalqı acınacaqlı vəziyyətə salan feodallara, riyakar ruhanilərə, mənfəətpərəst tacirlərə qarşı mənfi münasibətini, "füqəra" təbəqəsinə isə hüsn-rəğbətini dönə-dönə qələmə almışdır.

Fəqr imiş, fəqr Füzuli, şərəfi-əhli-vücud,

Özünə eyləmə həmdəm füqəradan qeyri.

Vahidin məhz Füzuli lirikasının ictimai motivlərində daha çox qidalanmış, Füzuli yaradıcılığındakı realistik ünsürləri inkişaf etdirərək, gücləndirərək onu bir üslub halına salmışdır. Lakin Füzulinin ictimai motivli qəzəlləri ilə Vahidin eyni motivli qəzəlləri məzmunca, ideyaca bir-birindən tamamilə fərqlənir. Füzulinin ictimai məzmunlu qəzəllərinə üsyan, kədər və şikayət hakimdirsə, Vahidin belə qəzəllərinə nikbinlik, fərəh və bəxtiyarlıq hakimdir. Çünki hər iki şairin şerlərini şərtləndirən ideya-məzmun həyatdan mövcud cəmiyyətdən gəlir. Füzuli sənətkarın başlıca amalına sadiq olaraq feodalizm cəmiyyətinin ictimai-siyasi eyiblərini göstərdiyi kimi, Vahid də müəlliminin yolu ilə gedərək lirik şer janrı - qəzəl janrında öz cəmiyyətinin xoşbəxt və şən həyatından "bülbüli-şeyda" kimi nəğmələr qoşmuşdur. Onun Bakıya, müasir həyatımıza, sülhə, xalqımızın səadətinə, müharibə əleyhinə qəzəllər həsr etməsi öz yaradıcılığında Füzuli qəzəl məktəbinin əsas ənənəsini yaşatması ilə bağlıdır. Əgər:

Dust bipərva, fələk birəhm, dövran bisükun,

Dərd çox, həmdərd yox, düşmən qəvi, tale zəbun

beyti ilə başlayan qəzəlində Füzuli idbarların rütbəsi ali olan, biliyə yüksək qiymət verilməyən bir cəmiyyətdə yaşadığını söyləyirsə, Vahid də ustadının yaradıcılığındakı bu gözəl xüsusiyyəti - ictimai motivi davam etdirərək öz dövrünün xarakteristikasını verir:

Vahid, elə bir dövrdə gəldi ki, cəhana,

Bir gözdə göründü bütün insan, əcəb oldu.

Vahidin ictimai məzmunlu qəzəllərində yaxşı cəhət məhz bundan ibarətdir ki, o, xalqımızın xoşbəxt həyatı haqqında ümumi, şüarvari şəkildə danışmır, bu məzmunu da qəzəlin bədii tələbləri səviyyəsində işləməyi bacarır. İctimai motivli qəzəllərində də Vahid gözəl bədii lövhələr çəkir, dolğun ifadələr yaradır:

Biz neyləyirik cənnəti, ya bağı-behişti,

Öz bağımız, öz solmayacaq cənnətimiz var.

Bu bədii lövhə predmetlə hissin uyğunluğu ilə çəkilmişdir. Füzulinin ictimai motivli qəzəllərində isə şairin ictimai gözəllik idealı, istəyi həyatın eybəcərlikləri və çirkinlikləri ilə üzləşir və beləliklə də, bədii təzad yaranır. Hisslə hadisənin, əhvali-ruhiyyə ilə predmetin paralel, uyğun ifadəsinə biz Füzulinin yalnız məhəbbət mövzulu qəzəllərində rast gəlirik. Həm də bunu təkcə vüsal çağlarının deyil, Hicran gününün tərənnümündən ibarət olan beytlərdə də görürük:

Yüksəlir göylərə bil ahi-fəğanım sənsiz,

Nəyə lazımdı keçir ömrü zəmanım sənsiz.

Bu bədii üsulu mənimsəyən Vahid də "Yoxdur" rədifli gözəl bir qəzəl yazmışdır:

Sənsiz ey şux, mənim xoş güzəranım yoxdur,

Sən ki yoxsan elə bil cismdə canım yoxdur.

Bu yaman gündə mənim bircə ümidim sənsən.

Sənsiz heç bir kəsə aləmdə gümanım yoxdur.

Səbrü aramımı əldən qəmi-Hicranın alıb,

Bir də qəm çəkməyə cismimdə təvanım yoxdur.

Bu beytlərdəki uyğunluq, paralellik məzmun və ifadə tərzindədir. Məşuqənin olmaması ilə aşiqin keçirdiyi hiss və həyəcanlar uyğunluq təşkil edir: yar yoxdur. Aşiqin xoş güzəranı, cisimdə canı, səbri, aramı, gümanı, məkanı və s. yoxdur. Gözəl şer nümunəsi olan bu qəzəldəki bədii lövhə hisslə, əhvalla hadisənin paralelliyi əsasında qurulub. Yarın olmaması ilə aşiqin fərəh və sevincinin olmaması təbiidir... Burada hicranı yaradan səbəb hələ təzadı yarada bilmir. Çünki məşuqənin aşiqə münasibəti haqqında heç bir qeyd yoxdur. Bəlkə məşuqə aşiqə əks münasibət bəsləmir; başqa bir yerə səfər edib və aşiq də bu ayrılığa dözməyərək yaniqli bir şəkildə fəğan edir? Təzad yalnız bu qəzəlin axırıncı beytində vardır:

Ardı var

Sərvər Şirinov

AMEA Rəyasət Heyəti aparatının

İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi -

Mətbuat xidmətinin əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 8-10 dekabr.-S.12.