Ziyalı təbəqə ilə təhsilsiz insanların

tələffüzündə hər zaman fərqlər mövcud olub

Olaylar.az Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Səadət Şıxıyeva ilə Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasında təklif olunmuş dəyişikliklərlə bağlı müsahibəni təqdim edir.

- Azərbaycan dilinin onlayn redaktə proqramının, elektron sisteminin olmaması savadlı yazı təqdim etməkdə müəyyən problemlər yaradır. Siz bu problemlərlə qarşılaşırsınızmı?

- Yeni orfoqrafiyanın layihəsinin müzakirələri zamanı hələ yanvar ayında yazdığım məqalədə ("Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz" (moderator.az saytı, 28 yanvar 2018- ci il)) Azərbaycan dilinin imla yoxlayıcısının qənaətbəxş səviyyədə olmadığını bildirmişdim. İmla yoxlayıcısı bəzən hal şəkilçilərini, hətta dilimizdə yazılış biçiminə hələ də alışa bilmədiyim "şeir", "feil", "meyil" kimi sözləri belə tanımır. Bir çox adlar həmin bazaya yerləşdirilməyib. Azərbaycan ədəbi dilinin yazı qaydalarında ən bəlalı və problematik məsələlərdən biri isə durğu işarələridir. Hər kəs bir dili örnək götürərək, o şəkildə yazır. Məsələn, "və" dən öncə, mübtədadan sonra vergül qoyulur. Elektron imla yoxlayıcıları mütləq təkmilləşdirilməlidir. Bu, ana dilimizdə savadlı yazının əsas şərtlərindəndir. Düzgün yazının ikinci şərti isə lüğətlərin internetə sözbəsöz qoyulmasıdır. Halbuki mövcud lüğətlərin çoxu skan olunduğu üçün istifadəyə çox da yararlı deyildir. Türkiyə türkcəsində istənilən sözün mənasını axtaran zaman internet resursları bütün variantları təklif edir. Örnək götürürüksə, bu kimi cəhətləri götürək. İzahlı lüğətimiz belə kasıbdır. Çox zaman sözün müasir ədəbiyyatda işlənən bir neçə anlam variantı verilir, klassik ədəbiyyatda işlənən, dialektlərdə mövcud olan mənalar isə xatırlanmır. Gördüyünüz kimi, ciddi boşluqlar təkcə orfoqrafiya lüğətində mövcud deyil. Buna görə də, gərək orfoqrafiya lüğəti təkmilləşsin ki, onun əsasında izahlı, elektron və s. lüğətlər hazırlansın və imla yoxlayıcıları istifadəyə verilsin. Hazırda bizim ədəbi dilimiz müxtəlif təsirlər altında xaotik bir vəziyyətdədir. Qənaətimcə, bir sıra sözlərə "ərəb mənşəlidir" deyib müharibə elan etmək olmaz. Bu layihənin müzakirəsi zamanı təkcə ərəb mənşəli sözlərə deyil, ərəb mədəniyyəti ilə gələn klassik şeirimizə, əruz vəzninə və ümumiyyətlə, keçmiş mədəniyyətimizə qarşı aqressiv nihilist münasibəti müşahidə etdim. Son aylarda bir neçə ziyalının: "Mənə əruz vəzni, ərəb dili ilə bağlı heç nə lazım deyil. Mən bu gün dilimi yenidən qurmaq niyyətindəyəm",- iddiasını dinləyəsi və ya oxuyası oldum. Tarixilik prinsipini qoruyan və təbii yeniləşmələri ilə yoluna davam edən ədəbi dili köhnəlik əlaməti sayıb, "libasını" dəyişmək istəyənlər mənə XX əsrin birinci yarısında kommunistlərin təsiri ilə tarı, muğamı inkar edənləri xatırlatdı. Qəribədir, dillə belə barbarcasına rəftar etmə ixtiyarını onlara kim verib? Məlumdur ki, dil heç kimin şəxsi mülkiyyəti deyil, xalqa, bizim variantda 50 milyondan yuxarı insana məxsusdur. Bir qrup insanın müəmmalı niyyəti ilə ədəbi dilimizin zəfərlər dolu tarixinin üstündən xətt çəkmək nə dərəcədə doğrudur? Təbii ki, doğru deyil və ciddi məsuliyyətsizlikdən soraq verir. Bunu bir oxucu, bir tədqiqatçı, çoxlu sayda araşdırmaların müəllifi, ciddi elmi nəşrlərin redaktoru olaraq deyirəm.

- Bu cür yanaşma klassiklərimizin irsi üçün də böyük təhlükədir...

- Əlbəttə, elədir. Məlum olduğu kimi, müasir ədəbi dilimizdə müəyyən sayda ərəb və fars mənşəli sözlər var. Füzulu və digər klassiklərimizlə əlaqəmiz həm də bu sözlər vasitəsilə qorunur. İndi biz bu sözləri dildən tamamilə çıxartsaq, onda, Türkiyədə olduğu kimi, hər bir beyti ayrı-ayrılıqda müasir ədəbi dilə çevirməli olacağıq. Bizdə isə orta çağ yazı dili ilə müasir ədəbi dilimiz arasında ciddi fərqlər azdır. Dildəki ərəb mənşəli sözlər süni şəkildə təmizlənərsə, ədəbi dilimizin tarixi və ədəbi mirasımızla əlaqəmiz qırılmış olur. Bunu da xüsusi vurğulamaq istərdim ki, hazırda dilimizdə mövcud olan sözlərin bir qismi ərəb dilində işləndiyi anlamda işlənmir. Bu sözlərin qəlibi ərəb dilindən alınıbsa da, bizdə artıq fərqli anlamda işlənir və ərəb dilindəki mənası ilə heç bir bağlılığı qalmayıb. Məsələnin mahiyyətini, sözün etimologiyasını araşdırmadan, yalnız formasının ərəbcə olduğunu görüb onu ləğv etmək doğru deyildir. Şəkli onun, mənası sənindirsə və bu anlamı həmin sözə sənin şairlərin zehni imkanları və təxəyyülünün gücü ilə qazandırıbsa, təbii ki, artıq bu söz sənindir, yəni artıq ərəbin deyil, türkündür. Hətta layihənin yekun iclasından sonra "Füzulinin dili mənim dilim deyil" kimi əsassız iddialar da səsləndi. Bu iddianın sahibləri cilalı ədəbi dili öz mülkiyyətləri hesab edərək, söküb yenidən "yaratmaq", daha doğrusu, digər qohum dilin təqlidi şəklinə salmaq istəyirlər. Onlara nə Füzuli, Nəsimi, Xətai, nə də digər klassiklərimiz lazım deyil. Füzulidən imtina etmək bilirsiniz nə deməkdir? Bu, dövlətçilik və milli-mənəvi dəyərlər sahəsində məsuliyyətini dərk etməmək, nadanlıq və cəhalətin ifadəsidir. Çünki təəssüflə bildirməliyəm ki, çox zaman Azərbaycandan kənarda nə Füzuli, nə Nəsimi, nə də Xətai bizim deyil. Füzulinin, Nəsiminin, Xətainin o qədər iddiaçıları var ki... Belə bir vəziyyətdə əruzla yazılmış irsin bizə lazım olmadığını bildirmək çox təhlükəlidir, dolayısı ilə düşmən dəyirmanına su tökməkdir.

- Sizcə, komissiya hansı sözlərin müzakirəsini aparmalı idi?

- Bilindiyi kimi, siyasi durum, elm və texnologiyanın inkişafı müəyyən dəyişmələrlə müşayiət olunur, nəticədə dilə yeni sözlər daxil olur. Bu neologizm və alınmalar kortəbii və pərakəndə şəkildə olmamalı, tənzimlənməli, dilin təbiətinə uyğunlaşdırılmalıdır. Buna görə də, son illərdə dilə daxil olaraq işləkliyi artan sözlər də, zənnimcə, müzakirəyə cəlb edilməli idi. Məsələn, müəyyən alınma frazeoloji ifadələrin və tək-tək leksik vahidlərin müzakirəsinə ehtiyac var. Bilindiyi kimi, biz hər zaman "fəxr etmək" demişik. "Fəxr" ərəb, "etmək" isə türk mənşəli sözdür. Hazırda daha çox bu ifadənin qarşılığı olan "qürur duymaq" işlədilir. Yenə də "qürur" ərəb, "duymaq" türk mənşəli sözdür. Nə dəyişdi? Eyni tipli sözlərdir. "Şiddət" sözünü biz üstünlük dərəcəsində işlədirik. Amma indi "şiddət" "təzyiq" mənasında işlənir. Bu sözün yaratdığı məna və assosiasiya bizim bildiyimiz "şiddət"dən fərqlidir. "Təzyiq" sözünü biz "kiməsə təzyiq göstərilir" kimi işlətdikdə daha rahat anlayırıq. Bu sözün ətrafında müəyyən bir təsəvvür və anlam qatları yaranır. "Məcburiyyətində olmaq" ifadəsində də birinci tərəf ərəb, ikinci tərəf isə türk mənşəli sözdür. Hazırda ifadənin qarşılığı kimi "zorunda qalmaq" işlədilir. "Zor" fars mənşəli sözdür. Yenə də biz burada heç nə qazanmırıq. Bəzən də öz doğma sözlərimizin yerinə Türkiyə türkcəsini təqlidlə ərəbmənşəli sözləri işlədirik. Məsələn, "baxmayaraq" sözünün yerinə "rağmən"ə meyllilik görürəm. Biz də ədəbi mətnlərdə "rəğmən" sözünü işlətmişik, amma "rağmən" şəkli hazırda lüzumsuz görünür. "Hədəf" sözü bizdə "nişangah" mənasını verdiyi halda, Türkiyə türkcəsində "məqsəd" mənasını qazanır. Bu səpkili sözlər çoxdur. Düşünürəm ki, bu kimi təzahürləri Dilçilik İnstitutu tənzimləməlidir. Komissiyanın müzakirəyə təqdim edəcəyi məsələlər arasında Azərbaycan orta əsrlər ədəbi mətnlərinin elmi əsaslı transkripsiya qaydaları da olmalı idi. Çünki bu mətnlərin transfonoliterasiyasında çox ciddi problemlər və boşluqlar mövcuddur. Türkiyə türkcəsində bütün səslərin qalınlığı, incəliyi, uzunluğu və s. məxrəcləri elmi-tənqidi mətnlərdə işarələnib. Məsələn, sağır nun, eləcə də ərəb dilində bir neçə şəkli mövcud olan müxtəlif məxrəcli "s", "t", "z" hərfləri müəyyən şərti işarələrlə fərqləndirilir. Bizdə isə bu sahədə boşluq mövcuddur.

- Azərbaycan dili və xalqı kabel televiziyası vasitəsilə yayımlanan çoxsaylı türk verilişlərinin, filmlərinin qarşısında acizdir.

- Burada acizlik təkcə sayda deyildir və say heç də əsas göstərici deyil. Acizlik həm də keyfiyyətdədir. Bizim televiziya kanalları, təəssüf ki, nə zövqlü verilişlər, nə də mənəvi- əxlaqi dəyərlər aşılayan düşündürücü seriallar təqdim edə bilir. Bununla da, televiziya kanallarımız tamaşaçısını itirir. Halbuki bu kanallar ədəbi dilin imkanlarının nümayişi, təbliği və gənc nəslə düzgün nitqin təlqinində mühüm rol oynaya bilərdi. Keyfiyyətsiz və ədəbi dil pozuntuları ilə müşayiət olunan verilişlər kanallarımızı, təəssüf ki, belə bir funksiyadan məhrum edir.

- Sizcə, zamanında apostrof da qoşa "y" qədər müdafiə olunsaydı, qalib gələrdimi?

- Bəli, qalib gələrdi. Qənaətim belədir ki, apostrofu dilimizə qaytarmaq lazımdır. Müəyyən sayda sözlər vardır ki, onların tələffüzü çox ciddi problem yaradır. Apostroflu sözlərin yazılışı bizə həmin sözlərin anlamını daha sürətli dərk etmək, eyni zamanda dil və nitq mədəniyyəti baxımından çox lazımdır. Xüsusilə klassik şeirin oxunuşunda apostrofun yoxluğu problem yaradır. Bəzi kəlmələr apostrofsuz şəkli ilə məna fərqi və anlaşılmazlıq yaradır. Məsələn, "bəchr("39")zən" sözünün apostroflu tələffüzündə birinci "ə"də uzunluq var, amma apostrofsuz yazılışda bu olmur və tamamilə başqa söz alınır. "Quran" sözünün tələffüzündə də eyni vəziyyətdir. "Qurchr("39")an"dan apostrofu götürüb, yeni vurğu və şəkli ilə onu "Quran" kimi tələffüz edirik. Bu isə tamamilə yanlışdır. Müqəddəs kitabımızın adı "qurmaq" , "düzəltmək" sözündən yaranan "quran" sözü ilə eyni məxrəcdə deyilir. Həm dil mədəniyyəti, həm də sözlərin vurğusunu, hecasını düzgün göstərmək, həm də söylənilən və ya yazılan fikri daha sürətli anlatmaq baxımından apostrofa ehtiyac var. Həmin sözlər çox böyük sayda da deyil ki, insanlar onu əzbərləyə bilməsinlər. Ziyalı təbəqə ilə təhsil almamış insanların tələffüzündə hər zaman fərqlər mövcud olub. Hazırda apostrofun götürməsi ilə bütün təbəqələrə məxsus insanların danışığı bir-birinə yaxınlaşıb və bəsitləşib. Nəticə etibarı ilə sözlər və anlamlar itirilib. Apostrof, bir sıra dilçilərin iddia etdiyi kimi, sadəcə işarə, vurğu və ya bölgü bildirən əlamət deyil. O, ərəb əlifbasındakı "eyn" hərfi və ya həmzə dayağının qarşılığıdır. "Eyn" hərfinin səslənişi ərəblərə xas spesifik məxrəcli olduğu üçün onu alaraq istifadə etdiyimiz sözlərdə apostrofla əvəz etmişik. Əslində sovet dövrünün ilk illərində kiril və latın qrafikalı yazıda apostrofla işlənən sözlər daha çox idi. Zamanla onlar azaldı. Apostrofun götürülməsi fərqli sözlərə əsassız şəkildə eyni şəkil və tələffüzü gətirməklə yanaşı, mənanı da dəyişdi, tədrisdə ciddi problemlərə yol açdı. Həmin sözlərdəki uzunluqların səbəbi və hecanın yerinin fərqini bilməyən şagird və ya tələbəyə bunu anlatmaq uzun və əsəbi bir prosesə çevrilir. Halbuki apostrof bu funksiyanı çox asanlıqla icra edirdi. Apostrof işarəsi rus dilində də var, alınma sözlərdə yerini qoruyur. Bəzən isə bu dildə durğunu, sözlər arasında bölgünü göstərmək üçün apostrofdan istifadə edilir. İngilis dilində, Türkiyə türkcəsində, fərqli funksiyaları olsa da, apostrofun xüsusi yeri var. Bu deyilənlərə belə yekun vura bilərəm ki, nitq mədəniyyətimizi və tarixilik prinsipini qorumaq, tədrisdə apostrofla bağlı yaranmış boşluqları və gərəksiz problemləri aradan qaldırmaq niyyəti ilə apostrof yerinə qaytarılmalıdır!

Nigar Adil

Olaylar.- 2018.- 28 dekabr.- S.12.