Ödəməyə borclu olduğumuz borc

Əməkdar jurnalist, Qarabağ Müharibəsi veteranı Əntiqə Qonaq Qarabağ savaşında hərbi jurnalist kimi bütün cəbhə bölgələrinə dəfələrlə səfərlər etmiş və qaynar döyüş səhnələrinin şahidi olmuşdur. Döyüşlərdə iştirak edən zabit və əsgərlərlə canlı ünsiyyətdə olmuş və torpaqlarımızın müdafiəsində duran igid oğullarımızdan müsahibələr almış, onların istək və problemləri ilə maraqlanmış və bu səpkidə yazdığı müxtəlif janrlı yazıları ilə dövri mətbuatda mütəmadi çıxışlar etmişdir. Müharibə mövzusunda yazdığı iki kitabın müəllifidir: "Ölməzlik" və "Vətən, səndən keçmək olmaz!"

"Ömrümün Qarabağ səhifəsi" layihəsində Əntiqə Qonaq müharibədə canlı şahidi olduğu hadisələrdən, cəbhə xatirələrindən söz açır.

HAMIMIZ QƏLƏBƏYƏ KÖKLƏNMİŞDİK

Xocalı haqqında ilk qeydlərim düz 30 il bundan əvvələ aiddi. O zamana ki, ermənilərin Topxana meşəsində kəsdikləri ağaclara görə bütün millət ayağa qalxmış, səfərbər olmuşdu. Jurnalist marağı və peşə təəssübüm məni də milli iftixar və qürur yerimiz olan Şuşaya çəkib aparmışdı və təbii ki,

Şuşaya gedən bir yol da Xocalıdan keşçirdi

Bəli, Xocalıda o illər böyük quruculuq işləri gedirdi. Mesxeti türkləri, Ermənistandan və Xankəndindən vəhşicəsinə qovulmuş yurddaşlarımız üçün salınmış yeni məhəllədəki tikililər az qala Əsgəranadək cərgələnmişdi. O zaman ürəyimdə bəlkə adidən də adi, həm də təbii istəkdən doğan bir hiss baş qaldırmışdı: gün gələcək, bu iki yaşayış məntəqəsi birləşəcək, biz dədə-baba torpaqlarımızda qorxusuz-hürküsüz yaşayacağıq. İnanmaq olmurdu ki, Ağdam - Xocalı - Şuşa kimi böyük yaşayış sahələrinin arasındakı Xankəndi və Əsgəran bir gün ərazilərimizə hegemonluq edəcək... Xocalıya ilk gedişim isə Respublika Qadınlar Cəmiyyətinin xətti ilə olmuşdu. Fəal ictimaiyyətçi və həm də çox vətənpərvər qadın, cəbhəyə səfərlərimin əksəriyyətində mənimlə birlikdə olan Şərafət xanım Kələntərli ilə birlikdə (Allah rəhmət eləsin) Xocalıda məskunlaşmış Mexseti türklərinə və həm də şəhəri müdafiə edən döyüşçülərə cəmiyyət adından yardım aparmışdıq. Onların istəklərinə uyğun olaraq həm də məişət əşyalarının səyyar satışını təşkil etmişdik. Əsgərlərə apardığımız ərzağın çatdırılmasında şəhər icra hakimiyyətinin başçısı, millət vəkili Elman Məmmədov özü bizə yoldaşlıq etdi. Əsgər və zabitlərimiz nikbin görünsələr də, real vəziyyətdən hali idik. Xocalının başı üstünü almış qara duman sürətlə aşağılara enməkdəydi. Bunu görməmək mümkün deyildi. İkinci səfərimizdə isə vəziyyət daha təhlükəli hal almışdı. Artıq bizi ön cəbhədəki əsgərlərin yanına buraxmaq istəmirdilər. Çünki düşmənlə göz-gözə idilər. Snayperlə dəqiq nişan alırdılar. Hələ dinc əhalinin arasında da itkilər var idi. Xocalı Ağdama söykənmişdi. Ağdama güvənirdi. Ağdam da hər an onun yanında olduğunu sübut etdirməkdəydi. Mənzərə belə görünürdü. Əslində həqiqət idi. Çünki Xocalı Ağdamın ermənilər qarşısında sipəri idi. Bu qala sarsılarsa, Ağdamın acı aqibətini düşünməmək mümkünsüz idi. Bu həqiqəti uşaqdan böyüyə hamı bilirdi. Cəbhə bölgəsindən tutmuş paytaxta qədər bu vahimə və təşviş hiss olunmaqdaydı. Ara-sıra paytaxta tərəf köç karvanlarını da görmək mümkün idi. Ürəyimizi elə bil kəlbətinlə sıxırdılar, nəfəs ala bilmirdik. Bir həqiqət də var ki, o hadisələrdən 30 ilədək bir zaman keçsə də, hər şey elə indicə baş vermiş kimi gözlərim önündə canlanır. O günlərdə isə Xocalı nəhəng bir daş parçası kimi ürəyimdən asılmışdı. Hara getsəm də özümlə daşımaq məcburiyyətindəydim. Elə indi də sanki bu cürdü. Hislər köhnəlmir, gördüklərim gözlərimin önündən, eşitdiklərim qulaqlarımdan, şahidi olduqlarım beynimdən, yaşadıqlarım yaddaşımdan çıxmır ki, çıxmır. Məni ən çox sarsıdan isə Xocalıya üçüncü səfərim idi. Daha doğrusu, bu səfərə cəhd idi. Xocalı sorağıyla yola çıxmışdıq. Ağdama qədər bu arzuya köklənmişdik. Özümüzlə kifayət qədər yardım da götürmüşdük. Ağdamda isə bizi şox pis sürprizlər gözləyirdi. Ağlımıza belə gətirə bilməyəcəyimiz, düşünmək belə istəmədiyimiz dəhşətli reallıqlar. 1992-ci ilin ilk ayının son günləri idi. Daha dəqiq desək 30 yanvar. Əslən Xocalıdan olan jurnalist həmkarım Səriyyə Müslümqızı da bizimləydi. Əsgərlərə sovqat da aparmışdıq. Özü də həmişə olduğu kimi, bu dəfə də yardımları əlimizlə paylamaq istəyirdik. Amma Ağdamda bütün planlarımız alt-üst oldu. Ağdam İcra Hakimiyyəti binasının qarşısı insan seli idi. Bir addım belə olsun irəliləmək mümkün deyildi. Öyrəndik ki, son günlər vəziyyət olduqca ağırlaşıb. Reallıqlar buradakı situasiyanın düşündüyümüzdən də qat-qat ağır olduğunu göstərirdi. Şəhər ilə əlaqə yalnız vertolyotlar vasitəsiləydi. Ağdamdan Şuşaya gedən sərnişin vertolyotu ermənilər tərəfindən təzəlikcə vurulmuşdu. Nə qədər itkimiz vardı. Buna görə Xocalıya da vertolyotlar uçmurdu. Baxın, ermənilər beləcə bizi qorxu və xof içində saxlayırdılar. Düşünmədən belə bütün qanunsuzluqlara və vəhşiliklərə qol qoyurdular. Heç bir pilot risk eləmək istəmirdi. Şəhər əhalisinə çörək aparan vertolyotların heyətləri də yerə enməkdən çəkinir, ərzağı havadan yerə ataraq geri dönürdülər. Belə bir vəziyyətdə əlaqədar təşkilatlara nə qədər ayaq döydüksə, heç bir fayda vermədi. Kimə ağız açdıqsa, ora getməyin qeyri-mümkün olduğunu bildirdi. Kimsə bizi Xocalıya müşayiət etməyə boyun olmadı. Ən zor olanı o idi ki, bizim təhlükəsizliyimizə təminat verən yox idi, kimsə buna cəsarət etmirdi. Daha sonra bildirdilər ki, kəşfiyyatçılardan Ağdama gələnlər olur. Gətirdiyiniz sovqatı onlara etibar edə bilərsiniz. Aparıb lazımi ünvanlara çatdıracaqlar. Axı, Qarabağa elə səfərimiz olmamışdı ki, apardıqlarımızı öz əlimizlə sahiblərinə çatdırmayaq. Bəs, necə edək? Çətin vəziyyətdə qalmışdıq. Çox götür-qoydan sonra razılaşmalı olduq. Sovqatı kəşfiyyatçılara təhvil verdik. Möhkəm olmalarını, çətinliklərdən sarsılmamalarını dilədik. Pis günün ömrü az olar. Tezliklə səngər başında görüşmək ümidiylə onlardan ayrıldıq. Adlarını xatırlamadığım həmin döyüşçülərin hamısının gözlərinin dərinliklərində böyük bir kədər sezdim. Üzdən özlərini sakit göstərməyə çalışsalar da, baxışlarından başqa həqiqətlər hiss edilirdi. Bizə gəlişimiz üçün bir xeyli minnətdarlıqlarını bildirdikdən sonra giley-güzarlarını mətbuat vasitəsi ilə respublika rəhbərliyinin, prezident Ayaz Mütəllibovun ünvanına çatdırmağımızı xahiş etdilər: "Xocalının vəziyyəti olduqca ağırdır. Bizə hərbi qüvvə və sursat göndərsinlər. Müdafiəni gücləndirmək, lazım gələrsə, hücuma da keçmək vacibdir. Yox, əgər ən ağır anımızda bizi yalnız qoyacaqlarsa, heç olmasa dinc əhaliyə qıymasınlar. Yazıqları gəlsin onlara. Döyüş meydanında oğul-uşağın, qocaların, qadınların heç bir işi yoxdur. Xocalının dinc əhalisini nisbətən sakit bölgələrə köçürmək lazımdı. Günü bu gündən". Əsgərlərin bizə təşəkkürlərini də ittiham kimi qəbul etdik. Çünki onlara yetərincə mənəvi dayaq ola bilmirdik. Bu azmış kimi onların xahişinə də əməl edə bilmədik. Öz vətəndaşlarının acı taleyinə biganə olan, Xocalı boyda şəhərdən yüksələn fəryadlara göz yuman A.Mütəllibov və onun komandasına döyüşçünün giley-güzarını heç bir mətbuat orqanı çap etmədi. Buraya toplaşanlar Xocalının dinc sakinləri idi. Onlar bir neçə gün, bəzisi isə bir həftə, 10 gün əvvəl bazarlıq etmək, zəruri tələbat mallarını almaq, yaxın qohumuna baş çəkmək, xəstəsinə dəynəkdən ötrü Ağdama gəlmişdilər. Xocalıya gedən yeganə avtomobil yolunu erməni quldurları bağladıqlarından qalmışdılar burada. Nə ev-eşiklərindən xəbər tuta bilirdilər, nə də ki, aldıqları ərzağı ailə üzvlərinə çatdırmaqda onlara yardımçı olan vardı. Xocalıdan Ağdama bazarlıq etmək üçün gəlmiş şəhər sakinləri əlaqədar təşkilatların qapısını döyür, onları evlərinə, ailələrinin yanına çatdırmağı xahiş edirdilər. Ağdamda olduğum o günlərdə elə sərtliklərlə, ağlagəlməz olaylarla qarşılaşdım ki, xatırlayanda indi də dəhşət məni bürüyür. İxtiyar bir qoca evdə xəstə qoyub gəldiyini, cavan gəlinsə südəmər körpəsindən xəbərsiz olduğunu söyləyib ah-zar edirdi. On uşaq anası olan bir qadın deputat Xuraman Abbasovanın otağından çıxmır, gah yalvarır, gah təkid edir, gah tələblə danışır, sonda isə çarəsizcəsinə dizlərini qucaqlayaraq ağlaya-ağlaya deyirdi: "Heç olmaya çörəklərin arasındaca məni Xocalıya-balalarımın yanına çatdırın. İndi ağlamaqdan onların bağrı yarılıb". Görürsüzmü, ana Xocalıya dönəcəyi təqdirdə aqibətinin nə cür olacağını düşünmək belə istəmirdi. Tək amacı övladlarına qovuşmaq, onları bağrına basaraq ovutmaq idi. Nə olur-olsun hər cür ağrı-acıya birlikdə sinə gərmək istəyirdi. Gerisi onu maraqlandırmırdı. Ağlayan, sızlayan, imdad diləyən, halı xarab olan çox, səslərinə səs verən, imdad diləyən isə yox idi. Qocası da, cavanı da, qadını da, uşağı da bircə fikirdəydi: "Xocalıya dövlət səviyyəsində qayğı göstərmək lazımdı. Respublika rəhbərləri, o cümlədən, prezident Ayaz Mütəllibov seyrçi mövqe tutmalı deyil. Vətənin dar günündə onlar xalqla birgə olmalıdırlar.Bu cür yiyəsizlik, sahibsizlik aclnacaqlı nəticələrə gətirib çıxaracaq. Dövlət səviyyəsində kömək olmazsa, dinc əhalini də, şəhəri qoruyan döyüşçüləri də dəhşətli hadisələr gözləyir". Bu sözləri siyasətdən uzaq sadə insanlar deyirdilər. O insanlar ki, real vəziyyəti gözləri ilə görürdülər, həqiqət bütün çılpaqlığı ilə onlara bəlli idi. Bu insanlar şəhərə yağış kimi tökülən güllələrin vahiməsini, ağır zirehli texnikanın qulaqbatırıcı nəriltisini, hər an, hər saat faciənin addımbaaddım onlara yaxınlaşdığını, çıxış yolu tapa bilməyəcəklərini dəqiq bilirdilər. Ermənilər səsgücləndiricilər vasitəsilə xocalıları çəhəri tərk etməyə çağırırdılar. Qəribə bir arxayınlıqla bildirirdilər ki, onsuz da şəhəri alacağıq, başınıza çarə qılın. Şəhəri qoruyan döyüşçülər buna inanmır, ermənilərin növbəti hiyləsi, fitnəkarlığı kimi qəbul edirdilər. Dinc əhalidən inananlar vardısa da, onları da bu fəlakətin girdabından qurtaran yox idi. Xocalı sakinləri daha respublikanın rəhbərlərində də inanmırdılar. Amma onlar Vətən içində təkləndiklərini də heç cür qəbul etmirdilər. Son saata, son anadək ümidlərinin yaşıl işığına sığınaraq gözlədilər. Ağdamda çarəsiz insanlar çox idi. Ancaq dərdlərinə əlac edəcək bir adam da tapılmırdı. Xocalıların ah-nalələri yeri-göyü qarsıyıb yandırırdı, lakin daş ürəkləri isitmirdi ki, isitmirdi. Bu soyuqqanlılıqla, biganəliklə Xocalı adlı bir faciənin təməli qoyulurdu... və gerçəkdən də, çox keçmədən vardan yox ola-ola deyəcəkdik:

Xocalı adlı yurd yerimiz vardı.

Bakıya qayıtmağımızdan düz üç həftə sonra ermənilər Rusiyanın bilavasitə dəstəyi ilə - 366-cı motoatıcı diviziyanın iştirakı ilə fevralın 25-dən 26-na keçən gecə azğıncasına şəhərə basqın etmiş, nə uşaqlara, nə qız-gəlinlərə, nə də qocalara, xəstələrə məhəl belə qoymadan ağlasığmaz vəhşiliklərlə əsrin, bəlkə də əsrlərin ən dəhşətli, ən görünməmiş faciəsini - Xocalı soyqırımını törətdilər. Ermənilər hətta ölümsaçan silahların vahiməli səsindən bayılmaq dərəcəsinə gələn, nicat yolu axtaran dinc əhaliyə aman belə verməyərək onları qanlarına qəltan etmiş, vəhşicəsinə öldürmüşlər. İnsan üçün həyatda ən dözülməz, ən çarəsiz hal gücsüzlüyünü, acizliyini dərk etdiyi andır. Xocalı soyqırımından sonra bəlkə də, onlarla, yüzlərlə yurddaşım bu cür hisslər keçirib, infark olanları, dünyasını dəyişənləri də çox olub. Ürəyimdəki ümid qığılcımının işartısıyla, bəlkə, tanıdıqlarımdan kimisə görüm, acı reallıqlara şahid olaraq bilgi toplayım deyəxəstəxanalara üz tutdum. Respublika Xəstəxanasından başladım. Baş çəkdiyim ilk palatada 16 yaşlı Xocalı məktəblisi Rəfiqə Muradova ilə hal-əhval tutdum. Ayağından yaralanmışdı. Üzərində cərrahiyyə əməliyyatı aparılsa da, özündə, sözündə deyildi, şokdan hələ də tam çıxmamışdı. Başına gələnləri güclə eşidiləcək zəif səslə, qırıq-qırıq söyləməyə başladı: "Bizi çox incitdilər. Hərbi sursatın yerini soruşurdular. Guya biz elə sirləri bilirik. İstədikləri cavabı almayanda elə qəddarlaşırdılar ki...Ən çox cavanlara işgəncə verirdilər. On nəfər döyüşçünün başını kəsdilər və bizi də döyə-döyə bu dəhşətli mənzərəyə baxmağa məcbur etdilər. Yeznəmizin, xalamın oğlu və qızıının, gəlinimizin də başlarını kəsdilər. Bacım və iki uşağı, qardaşım da əsirdilər. İndi də xəbərim yoxdu onlardan. Dörd gün Xankəndidə işgəncə verdilər bizə. Lap çox idik. Yalnız 14 nəfərimizi Qırmızı Bazardan üç azərbaycanlı oğlan gəlib 20 litr benzinə dəyişdilər. Füzuliyə çatandan sonra öyrəndik ki, onların adları Fəxrəddin, Yusif və Səməd idi. "Tovuz Zeynalovanın da faciəsi dillə deyiləsi deyildi. Atılan güllərdən biri qucağındakı körpəsinə dəymişdi. O biri uşağı ilə güc-bəla düşmənlərin nəzərindən yayına bilmişdi. Qaynını və onun döyüş yoldaşlarını meşədəcə qətlə yetirmişdilər. Əmisi, bibisi və digər qohumları da güllə yağışından sağ-salamat qurtara bilməmişdilər. Ağdamın Şelli kəndindən Əhliman Şahmarov yoldaşları ilə köməyə gəlməsəydilər Tovuzun da, onun kimi yüzlərlə köməksizin də vəziyyəti dözülməz olacaqdı. Respublika xəstəxanasında zərərçəkənlər də, xilaskarlar da birgə yatırdılar. Xocalı sakinlərinə köməyə gedən könüllülərdən də şəhid olanlar və yaralananlar, düşmən əlinə keçməməkdən ötrü özlərini vuranlar, mülki əhalini xilas edərkən qəhrəmancasına dünyasını dəyişənlər də çox idi. Əlif Hacıyev "təhlükəsizliyinizə başımla cavabdehəm", - demişdi. Elə başından da atdılar ona. Xocalının ölüm dəyirmanından möcüzə sayəsində qurtulanlar söyləyirdilər bunu. Hicran Ələkbərova və Səidə Cəfərovanın acınacaqlı vəziyyətləri isə bu bəlaya düçar olmuş soydaşlarımızın daha bir faciəsindən xəbər verirdi. Nə qədər ağır olsa da, onların gülə-gülə (bu gülüş məlum xəstəliyin əlaməti idi) söylədiklərini axıracan dinləməli oldum: "Ermənilər "Ura!" qışqıra-qışqıra hücuma keçmişdilər. Elə bil kinolardakı kimi. Məktəbin zirzəmisinə girib gizləndik. Sonra meşə istiqamətində qaçdıq. Gözlərimiz önündəcə qohum-qardaşımızı, yaxınlarımızı ot kimi biçirdilər. Var gücümüzlə qaçıb bu bəladan qurtarmağa çalışırdıq. İndi xatırladıqca hadisələr bütün dəhşətləriylə gözlərimiz önündə canlanır". Həkimlər ən çox Abbasovlar ailəsinin üzvləri üzərində çalışırdılar. Bəsti ana qəzları Məruzə, Mənsurə və Ləfxanımla bir palatada müalicə alırdı. Dördünün də ayaqlarını şaxta vurmuşdu. Həkimlərin əlləşib-vuruşduqları o idi ki, heç olmaya ailə üzvlərindən birinin ayaqlarını xilas etsinlər. Heç olmasa sağalacaq həmin şəxs digər ailə üzvlərinin qulluğunda dura bilsin. Əslinə qalsa, bu səpkidə biri-birindən ağır hadisələr istənilən qədərdir. O illərin qeyd dəftərçəsini vərəqlədikcə qələmə aldığım neçə-neçə hadisə indicə baş veribmiş kimi gözlərim önündə canlanır. Ancaq onu da xatırlayıram ki, bu cür ağlasığmaz vəhşiliklərə məruz qalsalar da, həyatlarının ən qorxunc dəhşətini yaşasalar da, ürəklərinin dərinliklərində ucundan tutub işığa çıxacaq bir işıq yeri ayırmışdı xocalılar. Bu ümidin yaşıl yolu onları bir gün Xocalı adlı doğma və əzəli məkanlarına aparacaq. O zaman hər şey təzədən, lap ibtidaidən başlanacaq. Analar beşik başında körpələrinə qəmli bir dastandan parçalar pıçıldayacaq... Biri vardı, biri yoxdu... və bu dastanın qəhrəmanlıq notları altında yeni-yeni Əliflər, Ramizlər, Rasimlər, Elmanlar, Əlyarlar, Vəzirlər... doğulacaq, yurdu ana andı kimi qoruyanların sayları artdıqca artacaq. Vətən içində Vətən itirdik. İtkilərimizin ən böyüyü, ən qiymətlisi, ən müqəddəsi, həm də ən dəhşətlisi... Şəhid şəhərin şahid sakinləri bu faciəyə ağlamadılar. Göz yaşları əvəzinə qanlarını tökdülər doğma yurdun hər yerinə - evinə, küçəsinə, çəməninə, meşəsinə, qarına, palçığına. Qanlarını torpağa səpdilər ki, hər gələn yazda otlar, çiçəklərlə birgə onların məhv edilmiş, top-tüfənglə dağıdılmış, yerlə-yeksan olmuş xanimanları, puç olmuş arzuları bəlkə göyərə, boy verə Vətəndən Vətənə sarı. Bizlərin intiqan hissini, Vətən qeyrətini öləziməyə, əbədilik itməyə qoymaya. Ən azı ona görə ki, nə vaxtsa "Xocalı adlı yurd yerimiz vardı" sözlərini söyləməyək. Allah bizi bu sözlərin vahiməsindən, ən əsası isə bu biabırçılıqdan qorusun. PS: Mən Xocalıda doğulmasam da, burada yaşamasam da, bu şəhərdə olmuşam, küşələrini, səngərlərini qarış-qarış gəzmişəm, zəhmətsevər insanlarını və qəhrəman keşikçilərini görmüşəm. Oralara bir də getmək, gördüklərimin bir daha şahidi olmaq isə mənim bir vətəndaş kimi borcumdu. Borc isə nə olur-olsun ödənilməlidi.

Olaylar.-2018.- 28 fevral.-S.12-13.