AĞDAM - AĞ GÜNLƏRİMİZİN QARA ÇÖZÜMÜ

Ömrümün Qarabağ səhifəsi

(Bu yazımı ermənilərə heç vaxt bağışlamaram)

Ağdama ilk gedişimi dəqiq xatırlamıram: ya 88-ci il idi, ya da ki, 89-cu. Şuşaya Ağdam yoluyla getməliydik və yolüstü sövq - təbii birinci dəfə olduğum bu rayonu gəzmək istəyi keçdi ürəyimdən. Çünki uşaqlığımın nostalji hisslərindən qopa bilmirdim. Ağlım kəsəndən Ağdam xəyallarımda ağappaq, ağca bir şəhər kimi qalmışdı və nədənsə burada olarkən həmin təəssürat məni yenə də tərk etmədi. Gözəl, yaraşıqlı evləri, səliqəli və təmiz küçələri, abad kəndləri, bol bazarı olan bir ərazi. Ağdamda sıra ilə tikilmiş, bir-biriylə sanki bəhsə girmiş şəxsi mülklər buranın camaatının həyat tərzindən, yaşamından xəbər verirdi. Və bu evlərin ağ daşları bir çox rayonun tikinti materialı olan daşlarıyla müqayisəyə gəlmirdi. Düzü, bu cür ağlıqda daşları ilk dəfəydi görürdüm. Həyətlərin hamısı gül-çiçəyə bürünmüşdü, çəpər qızılgülləri zəncirbənd kimi bu mülkləri mühafizə edirdi. Ağdam bir özgə cah-cəlallıydı onda, həsəd aparmamaq mümkün deyildi. Elə bil bu vüqar, əzəmət buranın insanlarına da sirayət etmişdi. Buraların əhalisinin bir az özlərindən razılığının, müştəbehliyinin səbəbi də bəlkə elə bundaymış. İllər boyu qonşu yaşadıqları ermənilər onların mərd, qorxmaz xüsusiyyətlərinə bələd idilər və hər zaman özlərini yığışdırırdılar.

Qarabağ döyüşlərinin ilk şəhidləri də (əslində onlar döyüşdə yox, ermənilərin haqsızlıqlarına etiraz əlaməti olaraq əliyalın Əsgəran üzərinə yürüş edərkən erməni quldurları tərəfindən vəhşicəsinə gülləbaran edilmişdilər) məhz ağdamlılar idi - Əli və Bəxtiyar. (Allah hər iksinə, o cümlədən bütün şəhidlərimizə rəhmət eləsin). Düzü indi nə Əlinin, nə də Bəxtiyarın ailə üzvləri ilə söhbətlərimi, nə onların bambalaca vücudlarında gəzdirdikləri Azərbaycan boyda Vətən sevgisini, nə onların həyatlarını, nə də bu iki yeniyetmənin qətlindən sonra niyə ağdamlıların ermənilərin üzərinə gedərək onların dərslərini əməllicə verməmələrini çözələmək fikrim yoxdu. Çünki bu, tamam başqa bir yazının mövzusudu.

Əvvəlki gedişlərimdən fərqli olaraq, bu dəfə Ağdama qrad, top mərmilərinin "yağışı" altında daxil olmuşduq. 200-300 metrliyimizdə qulaqbatırıcı gurultu qopur. Az keçmiş məlum olur ki, dağıdılmış binanın yanında dörd polis işçisi mərmi qəlpələrindən həlak olub. Rayonun içində düşmənin mövqeyini də düzgün müəyyənləşdirmək asan olmur. Ya gərək müharibə zonasını tamam tərk edəsən, ya da ki, həyatını taleyin hökmünə buraxasan.

Günorta olsa da, Ağdamda heç bir mülki şəxs gözə dəymirdi. Dörd il qabaq gördüyüm Ağdam tamam dəyişmişdi. Kimsəsizləşmişdi... Ölümsaçan silahların türkürpədici səsi nəinki insanların, quşların da səslərini "udmuşdu". Rayonun real sahibləri o zaman hərbçilər və polis əməkdaşları idilər. Rayon polis idarəsinə təzəlikcə Cəbrayılın müdafiəsində ad qazanmış, məşhur Sur əməliyyatına şəxsən rəhbərlik etmiş polis polkovniki Rəşid Məmmədov (sonralar avtomobil qəzasında dünyasını dəyişdi. Allah rəhmət eləsin) başçılıq edirdi. Cəbrayılda dəfələrlə onunla görüşmüşdüm, şücaətlərindən xəbərim vardı. Ağdamda vəziyyətin son dərəcə gərginləşdiyini görüb komandanlıq onu bura təyin etmişdi. Elə əvvəllərdə gördüyüm kimi səbirsiz, tələskən, vaxtın dəyərini az qala qızılla ölçən, az danışan idi. Rayonun komendantlığı da ona tapşırılmışdı. Növbəti əməliyyatın iştirakçılarına son tapşırıqlarını verib bizə yaxınlaşdı. Vəziyyətin həqiqətən ağır olduğunu dönə-dönə nəzərimizə çatdırsa da, fikrimizdən çəkinmədiyimizi görüb Gülablını qoruyan döyüşçülərlə görüşüb söhbətləşməyimizi məsləhət gördü. Amma qətiyyətlə tapşırdı ki, tez geri qayıdaq. Hər an təhlükə gözlənilir. Axı bu torpağa son bir neçə ayda üç igid şahinimizin - Milli Qəhrəmanlar Təbriz Xəlilbəylinin, Çingiz Mustafayevin və həkim Gültəkin Əsgərovanın qanları da qarışmışdı. Hər dəfə şəhərə dönərkən bu cür neçə-neçə igidimizin şəhid xəbərlərini gətirmək məcburiyyətində qalırdıq. Nə isə... Polis idarəsinin Dövlət Avtomobil Müfəttişliyinin rəisi, polis kapitanı Vaqif Rzayev (Əvvəlcə döyüşlərdə ayağının birini itirdi. Daha sonralar Ağdam dərdinə dözə bilmədi. Allah rəhmət eləsin) Gülablının müdafiəçilərinə yemək aparırdı. Yol yoldaşım, Füzuli cəbhəsində döyüşən Babək Qocayevlə birlikdə ona qoşulduq.

Əslən Gülablıdan olan Vaqif Rzayev yol boyu bizə bu kəndin tarixi barədə məlumat verir. Hələ 1905-ci ildə bu kənddə 500 ev olub,-deyir. Bu kənd ermənilər tərəfindən üç dəfə yandırılıb. Amma igid oğulların şücaəti nəticəsində bir dəfə də olsun işğal edilməyib... Son hücum zamanı kənd 35 dəqiqə ermənilərin ixtiyarında olub. Mənfur "qonşular" dar məqamda on-on beş evi yandırmağa macal tapıblar. Döyüşçülərimizin mübarizliyi nəticəsində kənd düşmənlərdən geri alınıb. Gülablının erməni quldurlarından təmizlənməsi zamanı şəhid olanların arasında 14 yaşlı məktəbli, dörd il əvvəl Zəngəzurdakı ata-baba torpaqlarından qovularaq bura pənah gətirmiş istedadlı el aşığı Elman kişinin oğlu İsrafil də vardı. Digər oğlu Həsənxanı da döyüşlər zamanı şəhid verən ata özünə toxtaqlıq verərək qürurla: "Vətən şəhid qanı içməsə, azadlıq çiçəkləri bitirməz"-deyir.

... Gülablıya da qrad "leysanı" altında daxil olduq. Sövq-təbii ölümün bir addımlığımızda olduğunu bütün gerçəkliyi ilə duyduq. Gözlərimiz göyə dikildi. Qəfil ölümün, dağıntının növbəti ünvanını izlədik. Bi dəfə hədəf deyəsən tank heyətinin qərar tutduğu məkan idi. Əvvəlcə onlardan müsahibə götürməyimiz məsləhət olundu. Axşam saat 18 radələrində Abdal və Gülablı kəndləri üç istiqamətdən - ermənilərin yaşadıqları Hatsı, Norşen, Abdur, Miruşen, Ağbulaq və Dəhrəz kəndlərindən tanklardan və qradlardan atəşə tutuldu. Səhər saat 9:30-dək igid döyüşçülərimiz heç bir kömək olmadan döyüşüblər, mövqelərini tərk etməyiblər. Düşmənin iki tank və dörd PDM ilə hücumuna qarçı qüvvələrimiz olduqca az idi. Abdal kəndinin əksər döyüş mövqeləri ermənilərin nəzarəti altına keçmişdi. Ölüm-dirim savaşı gedirdi. Komendant da dönə-dönə mövqeləri tərk etməmək, geri çəkilməmək əmrini vermişdi. Bakının "Səbail" taborunun tankçısı, heyətin rəhbəri Qurbani Həsənov və döyüşçülərdən Elşən Hüseynov, Taleh Kazımov, Ədalət Əhmədov qeyri-adi şücaət göstərdilər. Onların çevikliyi, məharəti, yüksək səviyyədə keçirdikləri döyüş əməliyyatları və bir də ki, polis əməkdaşlarının mübarizliyi nəticəsində düşmən geri oturduldu. Gülablının ətraf beş kəndi artıq ermənilərdən təmizlənmişdi.

Təbii ki, biz həmin tankçılarla da, digər döyüşçülərlə də görüşüb söhbətləşdik, gətirdiyimiz sovqatları verdik, intervyü götürdük, onlara xoş arzularımızı və dualarımızı çatdırdıq. Amma vəziyyətin son dərəcə gərginliyi ucbatından tankçılarla birgə tez-tez mövqelərimizi dəyişməli olurduq. Çünki tankçılar cavab atəşi açan kimi dərhal onların olduqları yer bombalanırdı. Onların söhbətlərindən öyrəndim ki, döyüş meydanında çeviklik göstərmək, cəld manevrlər etmək ölümdən qurtarmağa bərabər işdi.

... Həmin gün ağlımıza nə gəldisə, Gülablının səfalı bir guşəsində yaradılmış süni gölə də tamaşa etdik və ora metal pul atdıq. Kimsə dedi ki, getdiyin yerə bir də qayıtmaq istəyirsənsə, həmin ərazidə suya pul atmalısan. Sadəcə geci, tezi var. Biz də eləcə etdik. İndi nə qədər fikirləşsəm də, səbəbini aydınlaşdıra bilmirəm. Məgər biz Gülablını itirəcəyimizdən qorxurduq? Doğrudanmı, o zamankı vəziyyət bu qədər təhlükəli idi? Yoxsa...

Hər nə isə... Qəlbimizdəki qara fikirləri qova-qova, alışa bilmədiyimiz həqiqətlərə göz yuma-yuma, ürəyimizdə özümüzün də dərk etmədiyimiz bir nigaranlıq, ayrılıq xofu ilə Ağdamda vuruşan bütün döyüşçülərə baş çəkdik. Şuşa taboruna, Lənkərandan gəlmiş könüllülər dəstəsinə, Neftçalanın polis əməkdaşlarına, Papravənd kəndindən Ağdərəni top və tanklarla atəşə tutan igid, mübariz oğullara... hamısına, hamısına baş çəkdik. Onların döyüş ruhlarını hiss etdik, arzularını eşitdik, problemləri ilə maraqlandıq, gileylərini dinlədik.

Podpolkovnik Şirin Mirzəyevin rəhbərlik etdiyi batalyonun 500 əsgəri Əlimədətli kəndində məskən salmışdı. Onlar ermənilərin Əsgəran sarıdan olan hücumlarını dəf etməkdə kənd sakinlərinin köməyinə gəlmişdilər. Qərargaha çatan kimi ön cəbhədən xəbər gəldi ki, döyüşçülərin siqareti və suyu tükənib. Gətirdiyimiz 1100 ədəd siqaret lap yerinə düşmüşdü. Gülbəniz yarızarafat bildirdi ki, mən bunun üçün siqaretləri və digər sovqatları göz bəbəyimiz kimi qoruyaq deyirdim. Əslində haqlı idi. Biz də döyüşçülərlə ön xəttə getdik və onlarla üzbəüz söhbətləşdik. Üst-başları toz-torpaq içində olsa da döyüş ruhları elə yüksək idi ki... Batalyonun təchizat üzrə rəisi Sabir Rüstəmov əsgərlərin təminatından danışdı. Zastava komandiri Rza Bayramov, döyüşçülər Vəkil Nağıyev, Nurəddin Həsənov, Elxan Aslanov, Kərim Cəlilov, Mirsiyab Abdullayev, 4-cü rotanın komandiri Füzuli Qasımov, döyüşçülər Əli Allahverdiyev, Rəhman Hüseynov, Bəkir Məmmədrzayev, 2-ci rotanın komandiri Yavər Babayev, döyüşçülər Telman Bağırov, Natiq Camalov, Zakir Ağayev və başqalarının səsləri, sözləri indi də qulağımdadı.

Papravənd kəndindən Ağdərənin evlərini asanlıqla saymaq mümkündür. Ən böyük erməni quldur yığnağından biri olan Ağdərədən bu kənd son günlərədək müntəzəm olaraq ölümsaçan silahlarla atəşə tutulurdu. Kəndin ermənilərlə 20-30 kilometr ortaq sərhədi boyunca Canyataq, Günyataq, Orta kənd, Daşlı qəsəbəsi yerləşir. Həmin kəndlərdən Papravəndə dəfələrlə güclü hücumlar olub. Kəndin qeyrətli müdafiəçiləri bircə addım da olsun geri çəkilməyiblər. Ayın 13-14-də isə ermənilər tərəfindən işğal olunmuş Xatınbəyli, Manikli, Baş Güneypəyə, Orta Güneypəyə kəndləri azad edilmişdir. Daha sonra Ağdərə və onun ətraf kəndləri erməni quldurlarından təmizləndi. Artıq həmin əraziləri əsgərlərimiz qoruyurlar. Döyüşlər zamanı İnşaat Mühəndisləri İnstitutunun sonuncu kurs tələbəsi Sahib Hümbətov və Nemət Əliyev şəhid olmuşlar. İgid döyüşçü Etimad Əsədov ayağını itirmiş, Asəf Əliyev isə ikinci dəfə yaralanmışdır. Amma ermənilərə həm canlı, həm də texnika sarıdan böyük itki verərək geri çəkilmişlər. Papravəndi Əkbər Məmmədovun başçılığı altında döyüşçülər qoruyurdular. Rota komandiri Mirsahib Alıyev, müavini Nizami Abdullayev, döyüşçülərdən Əhliqar Süleymanov, İsa Sarıyev, Əliağa Paşayev, İlqar Hüseynov, tank bölməsinin rəhbəri, baş leytenant Hümbət Əliyev, Şəfaqət Məmmədov, Əflatun Muradov, Qabil Məmmədov, Taleh Məmmədov, Soltan Soltanov, Mehman Aslanov, İdris Qasımov, Nurəddin Sultanov, Tahir Abdullayev, Şərif Alverdiyev bu kəndi bircə dəqiqə də olsun tərk etməmişdilər. Bəlkə də bu yazını həmin döyüşçülərdən kimlərsə oxuyacaq və nostalji hisslər keçirəcək. Bəlkə də bu yazı qəlblərdəki intiqam, qisas hissini bir az da alovlandıracaq. Qoy elə olsun. Azadlığa gedən yol mübarizədən keçib həmişə. Qisas da qiyamətə qalmayıb.

İndi 25 ilin ayrılığından sonra dəftərçəmin təxminən yarısını tutan qeydlərimi həyəcandan və qəzəbdən titrəyə-titrəyə nəzərdən keçirirəm. Qeydlər olduqca çoxdur. Lap elə bir kitablıq. Hələ Milli Qəhrəman Şirin Mirzəyevin taborundan yazdıqlarımı toplasam ayrıca bir kitab çıxar. Hərbi jurnalist həmkarım, əksər döyüş bölgələrinə bərabər getdiyimiz Gülbəniz Arifqızı ilə qatarın kupesində, Ağdamın Qonaq evində gecələdiyimiz otaqda siqaret qoxusundan boğularaq yata bilməməyimizdən. (Əsgərlərə apardığımız 2000-dən çox siqareti və digər geyim əşyalarını gözümüzdən uzağa qoymurduq ki, birdən mənimsəyərlər. Gülbənizin qənaəti idi bu). Yazılası, xatırlanası o qədər hadisə, o qədər tarixi fakt var ki... Yaxın vaxtlarda yəqin ki, tarixə dönəcək, kitab halında işıq üzü görəcək...

Amma bütün bunların Ağdamımızın qara günlərinin 25-ci ildönümündə bir daha xatırlanması və yazıya alınması "torpaqlarımızı qoyub qaçdıq, bir güllə atılmadan kəndlərimizi boşaltdıq" fikirlərinin yanlışlığını bir daha sübuta yetirmək istəyindən özgə bir şey deyil. Tarix təkrarlanır və günlərin birində fələyin çərxi dönəcək və kimin kim olduğu hər kəsə bəlli olacaq. Bəlkə o zaman elə bu yazının özü hansısa eloğlumuzun döyüş yolunu əks etdirən bir sənəd rolunu oynayacaq. Elə buna görə də, bildiklərimizi, gördüklərimizi təkrar-təkrar yazmağa dəymirmi?

... Nədənsə Ağdam elə bu gün də nəzərimdə ağ daşlardan hörülmüş çəpərləri və cərgə-cərgə evləri, qızılgüllü həyətləri, mübariz, bir az da özlərindən deyən insanları ilə canlanır. Və bu insanlar nə deyirlərsə, nəyə söz verirlərsə hökmən yerinə yetirməlidirlər. Yəqin bu sətirləri oxuyan ağdamlılar mənə haqq qazndırarlar.

Ağdama son gəlişim zamanı bura kimsəsizləşmişdi. Qıfıllı qapıları, sakinsiz evləri, boş küçələri, lal sükunəti gördükcə qeyri-ixtiyari beynimdən bu fikirlər keçdi: "İlahi, bu qədər adam harda qərar tuta bilər? Axı, el-elə sığışar, ev-evə sığışmaz,- deyib ulularımız". Ağ evlərin çadır ömrü yaşayan günləriydi. Çadırların isə nə daş çəpərləri, nə də ki, həyəti-bacası, qızılgülü, rahatlığı...

PS: 25 ildən çoxdu qələbə xəbərinə köklənmiş vəziyyətdəyəm. Ən gözəl yazımın, ən içdən gələn əsərimin qələbədən olacağına əminliyim böyükdü. Tərslikdən Ağdamın işğalı bizim peşə bayramımız ərəfəsindədir. Və bu bayramda mən uşaqlıq və gənclik arzularımın yeganə ünvanı olan jurnalist peşəmlə qürurlanmaq, təbriklər qəbul edib həmkarlarıma xoş diləklərimi çatdırmaqdansa, Ağdamın işğalına həsr etdiyim məqaləmi yazıram. O günləri bir daha yaşayaraq, şəhid oğullarımızı və işğal altında inləyən o torpaqlarımızı yana-yana yad edərək. Mənə bu ağrını yaşadan ermənilərə bu günümün nisgilini və elegiya yazımı heç bir zaman bağışlamaram. Gün gələr, qisasımızı alarıq!

Əməkdar jurnalist, Qarabağ Müharibəsi

veteranı Əntiqə Qonaq yazır.

Olaylar.- 2018.- 24 iyul.- S.4.