Cümhuriyyət dünyaya göstərdi
ki...
Yaqub Mahmudov:
"Ən qəddar müstəmləkə və repressiya
rejimləri Azərbaycan
xalqının azadlıq ideallarını və müstəqil
dövlətçilik ənənələrini məhv etməyə
qadir deyil!"
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
100 illiyi tamam olur. Olaylar.az Cümhuriyyət
tariximizin 100 illik salnaməsinə Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Tarix İnstitutunun direktoru, Milli Məclisin
deputatı, akademik Yaqub Mahmudovla birgə nəzər saldı.Yaqub
Mahmudov Cümhuriyyətin 100 illik yubiliyenin yüksək səviyyədə
qeyd olunmasını və 2018-ci ilin ölkəmizdə
"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli" elan
edilməsi dövlətçilik tariximizlə bağlı
atılan mühüm addım olduğunu vurğuladı.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yalnız Azərbaycanın deyil, türk dünyasının, müsəlman aləminin və bütövlükdə Şərq tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri olduğunu qeyd edən Yaqub Mahmudov Cümhuriyyətin XX əsrin əvvəllərində olduqca mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə yarandığını qeyd etdi.Cümhuriyyət dünya tarixinin ən demokratik dövlət qurumlarından biridir. Biz bütün Şərq üçün nümunə göstərdik. Türkiyədə cümhuriyyət Azərbaycandan beş il sonra, yəni 1923-cü ildə yaradılıb. Müsəlman Şərqində qadınlara seçki hüququ ilk olaraq Xalq Cümhuriyyəti dövründə - 100 il əvvəl verilib. Cümhuriyyət Azərbaycanın ilk müasir universitetini - Bakı Dövlət Universitetini təsis edib. Xalq Cümhuriyyəti irqi, milli, dini və sinfi bərabərsizliyi ləğv edərək, bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyini təmin edib.
"Biz hər zaman ermənilərə əl uzatmışıq. O əlin ən uzununu "Bizə fəlakət və səfalətdən başqa bir şey verməyən ədavət və ixtilafı bir tərəfə qoyaq" deyərək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə uzadıb. Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində erməni və "Daşnaksütyun" fraksiyaları var idi. Cümhuriyyət dünyaya göstərdi ki, biz keçmişlə yaşamırıq, gələcəklə yaşayırıq, humanist dövlətik və xalqlara bir ovuc cəllada görə münasibət bəsləmirik.
"Amma ermənilər bizim əlimizi tutmadılar. Bolşevik Rusiyası sifarişlə Qarabağdakı separatçı erməniləri bizə qarşı qaldırdı. Xalq Cümhuriyyəti də öz ordusunu Qarabağa göndərməli oldu. 1988-ci ildə yenə həmin ssenarini həyata keçirdilər və Qarabağda Sarkisyan kimi başkəsənlər separatçı hərəkatın başında durdular. Ermənilər bütün dünyanın gözləri qarşısında Xocalı soyqırımını törətdilər. Yəni, tarix təkrar olundu.
Müasir Azərbaycan Respublikası Xalq Cümhuriyyətinin
varisidir. Azərbaycan 1991-ci ildə öz müstəqilliyini
bərpa edərək, Cümhuriyyətin bayrağını,
gerbini və himnini qəbul edib.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti dövründə parlamentçilik
tariximiz iki dövrə ayrılır: Birinci dövr 1918-ci il mayın 27-dən noyabrın 19-dək davam
edib. Bu altı ay ərzində Azərbaycan Milli
Şurası adı ilə fəaliyyət göstərən
və 44 nəfər müsəlman-türk nümayəndədən
ibarət olan ilk Azərbaycan parlamenti çox mühüm
tarixi qərarlar qəbul edib. İlk parlamentimiz 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini
elan etmiş, ölkənin idarə olunmasını öz
üzərinə götürmüş və tarixi
İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edib.
Azərbaycan Milli Şurasının o zaman çox
mürəkkəb və həlledici bir tarixi məqamda Tiflisdə
- Qafqaz canişininin iqamətgahında elan etdiyi İstiqlal Bəyannaməsi
Azərbaycan demokratiyası və parlamentarizm ənənələri
tarixinin ən parlaq hüquqi sənədi olaraq bu gün də
öz tarixi və praktiki əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin parlamentçilik tarixində ikinci
dövr və ya Bakı dövrü 1918-ci il
dekabrın 7-dən 1920-ci il aprelin 27-dək - cəmi 17 ay davam
edib. İlk iclas - 1918-ci il dekabrın 7-də,
son iclas - 1920-ci il aprelin 27-də keçirilib. Bu
dövrdə Parlamentin cəmi 145 iclası olub.
Bütün bu iclaslarda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
parlamenti İstiqlal Bəyannaməsinin müəyyən etdiyi
prinsiplərə sadiq qalaraq və konkret tarixi şəraiti nəzərə
alaraq, ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin
etmək və müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, insan
haqları və azadlıqlarının dolğun təmin
olunduğu ən müasir hüquqi-demokratik dövlət
yaratmaq məqsədi daşıyan çox mühüm
qanunlar və qərarlar qəbul etmişdi. Bütün
bu qanunlar və qərarlar, nəticə etibarilə, hakimiyyətin
üç qolunun - qanunvericilik, icra və məhkəmə
orqanlarının formalaşdırılmasına yönəlmişdi".
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin fəaliyyətinin
mühüm hissəsini dövlət müstəqilliyinin
qorunub saxlanmasına və ordu quruculuğu məsələlərinə
yönəltdiyinə diqqət çəkən Yaqub Mahmudov
bildirdi ki,parlamentin bu sahədə qəbul etdiyi qanun və qərarların
müzakirəsində parlament üzvləri, bir qayda olaraq, həmrəylik
və yekdillik nümayiş etdirirdilər.
Çox mürəkkəb şəraitdə fəaliyyət
göstərməsinə baxmayaraq, xalqımızın milli
oyanışını əbədi etməyə
çalışan cümhuriyyət hökuməti və
parlamenti elmin, təhsilin və xalq maarifinin, səhiyyənin
inkişafını diqqət mərkəzində
saxlayırdı. Ölkənin hər yerində müxtəlif
pillədən olan məktəblər, gimnaziyalar, qız məktəbləri,
uşaq baxçaları, qısamüddətli müəllim
kursları, kitabxanalar açılır, kənd yerində xəstəxana
və feldşer məntəqələri şəbəkəsi
yaradılır, yoluxucu xəstəliklərə qarşı
mübarizə aparılırdı.
"Parlamentin 1919-cu il sentyabrın 1-də Bakı
Dövlət Universitetinin təsis olunması haqqında qəbul
etdiyi qanunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Milli
universitetin açılması cümhuriyyət xadimlərinin
doğma xalq qarşısında çox mühüm tarixi
xidməti idi. Sonralar Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti süqut etsə də cümhuriyyət
ideyalarının yaşamasında və xalqımızın
yenidən müstəqilliyə qovuşmasında Bakı
Dövlət Universiteti misilsiz rol oynadı.
Ölkədə elm və təhsilin inkişafına
xüsusi diqqət yetirən Xalq Cümhuriyyəti hökuməti
və parlamenti vaxt itirmədən bu sahədə milli kadrlar
hazırlanmasının sürətləndirilməsinə
xüsusi səy göstərirdi. Bu zaman Azərbaycan
parlamenti hökumətin təklifinə əsasən 100 nəfər
azərbaycanlı gəncin dövlət hesabına təhsil
almaq üçün xarici ölkələrə göndərilməsi
barədə qanun qəbul etmişdi. Bu işə nə
qədər böyük əhəmiyyət verildiyi ondan
görünür ki, parlament xaricə göndəriləcək
gəncləri müəyyən etmək üçün
M.Ə.Rəsulzadənin başçılığı ilə
Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy
Qarabəyov, Abdulla bəy Əfəndiyevdən ibarət
xüsusi müsabiqə komissiyası yaratmışdı.
Komissiyanın qərarına əsasən, ali təhsil almaq
üçün 45 nəfər Fransa, 23 nəfər
İtaliya, 10 nəfər İngiltərə, 9 nəfər
Türkiyə ali məktəblərinə göndərildi. Rusiyada oxumaq üçün seçilmiş 13 gənc
orada vətəndaş müharibəsi
başlandığı üçün təhsil almağa
gedə bilmədi.
M.Ə.Rəsulzadə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin fəaliyyətinə
belə qiymət verirdi: "Millət məclisi məmləkətin
bütün sinif və millətlərini təmsil edib,
dövlətin tamamən taleyinə hakim idi. Onsuz
heç bir əmr keçməz, heç bir məsrəf
yapılmaz, heç bir müharibə başlamaz, heç bir
barışıq imzalanmazdı. Hökumət
məclisin etimadını qazananda qalır, itirəndə
düşürdü. Ortada hakim olacaq vasitə
- vəzifə yox idi. Parlament hakimi-mütləq
idi".
Sovet Rusiyasının beynəlxalq hüquq
normalarını tapdalayan hərbi müdaxiləsi və XI
ordu hissələrinin qanlı döyüş əməliyyatları
nəticəsində Şimali Azərbaycan yenidən Rusiya tərkibinə
qatılsa da, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
xalqımızın azadlıq hərəkatı tarixində dərin
iz qoydu. Cəmi 23 ay yaşamasına baxmayaraq, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti sübut etdi ki, ən qəddar müstəmləkə
və repressiya rejimləri belə Azərbaycan xalqının
azadlıq ideallarını və müstəqil dövlətçilik
ənənələrini məhv etməyə qadir deyil.
Azərbaycan xalqının tarixində ilk parlamentli
respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, eyni zamanda,
bütün Şərqdə, o cümlədən
Türk-İslam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və
dünyəvi dövlət nümunəsi idi. Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti özünün siyasi quruluşuna, həyata
keçirdiyi demokratik dövlət quruculuğu tədbirlərinə,
həmçinin qarşısına qoyduğu məqsəd və
vəzifələrə görə də Avropanın ənənəvi
demokratik respublikalarından geri qalmırdı".
Tarix İnstitutunda Cümhuriyyət tarixi bağlı
aparılan tədqiqatlara nəzər salan Yaqub Mahmudov qeyd etdi
ki, bu tətqiqatlar zamanı 1918-ci ilə qədər Cənubi
Qafqazda heç zaman erməni dövlətinin olmaması
sübut olundu.
Böyük dövlətlərin və Osmanlı
imperiyasının bəzi siyasi dairələrinin təzyiqi ilə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1918-ci il mayın 29-da qədim Azərbaycan şəhəri
İrəvanı ətrafındakı 9 min kvadrat kilometrlik ərazi
ilə birlikdə ermənilərə güzəştə
gedib.
"Sənədlər sübut edir ki, erməni tərəfi
Batum danışıqları və müqavilələrinə
əsasən, İrəvan və ətrafındakı Azərbaycan
torpaqlarının onlara verilməsi müqabilində üzərinə
bir neçə öhdəlik götürmüşdü. Batum
danışıqları zamanı əldə olunmuş
razılığa əsasən, ermənilər Azərbaycana
qarşı ərazi iddialarından imtina edəcəkdilər.
Həmin öhdəliklər sırasında Ermənistan
hökumətinin erməni silahlı qüvvələrinin ən
tez bir zamanda Bakıdan çıxarılması
üçün bütün qüvvələrini səfərbər
edəcəyi, Azərbaycan qəzalarında erməni
silahlı birləşmələri tərəfindən
müsəlmanlara qarşı həyata keçirilən
kütləvi qırğınların dayandırılması
dururdu. Bundan başqa, Ermənistan hökuməti
İrəvanda və yeni yaradılan erməni dövlətinin
digər ərazilərində müsəlmanların sərbəst
dini ibadət, mədəniyyət, siyasi və ana dilində təhsil
almaq hüquqlarını təmin etməyi öhdəsinə
götürmüşdü" - deyə, Yaqub Mahmudov bildirdi.
"Lakin
ermənilər məqsədlərinə nail olduqdan sonra
üzərilərinə götürdükləri
bütün öhdəlikləri birtərəfli qaydada
pozdular, işğalçılıq siyasətini davam etdirdilər.
Bununla həm Batum müqavilələrinin müvafiq maddələri,
həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli
Şurasının 29 may 1918-ci il tarixli qərarı
öz hüquqi qüvvəsini itirdi. Buna görə
də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli
Şurasının qərarına yenidən baxılmalı, həmin
qərar qüvvədən salınmalı və Azərbaycan
xalqının İrəvan və ətrafındakı
torpaqlara tarixi varislik hüququ bərpa olunmalıdır.
Tarix tarixliyində qalır. Ənvər paşa 27 may 1918-ci il
tarixində Vehib paşaya göndərdiyi teleqramında
yazırdı: "Əgər bu gün Qafqazda beş-altı
yüz min əhalisi olan və kafi miqdarda əraziyə malik
kiçik bir Ermənistan təşəkkül edərsə,
gələcəkdə əmrləri Amerikadan alaraq, o tərəfdən
gələn ermənilərlə bu hökumət milyonlarla əhaliyə
sahib olacaqdır. Və bizim üçün şərqdə
bir Bolqarıstan daha yaranacaq..."
Tarix İnstitutunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
tarixini araşdıran ayrıca şöbə fəaliyyət
göstərir. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən
Xalq Cümhuriyyəti tarixinə dair ilk mənbələr və
arxiv sənədlər ölkəmizə gətirilir. Cümhuriyyət tarixinə dair çoxsaylı
sanballı əsərlər, o cümlədən ensiklopediya nəşr
edilib. Ulu öndər Heydər Əliyevin
vəsiyyətinə əməl olunaraq nəşr edilmiş
ikicildlik "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası"
Cümhuriyyət tarixinin bütün sahələrini əhatə
edən ilk fundamental elmi soraq əsəridir. Azərbaycan Prezidentinin təşəbbüsü ilə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin şərəfinə
"İstiqlal Bəyannaməsi" abidəsi
ucaldılıb.
Məni narahat edən bir sıra məsələlərdən
biri də budur ki, Cümhuriyyətin bolşevik Rusiyası ilə
münasibətləri lazımınca və olduğu kimi
öyrənilməyib. Bolşevik Rusiyası Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətini tanımadı və nəticədə
ölkəmizi işğal etdi. Bu istiqamət,
eləcə də Cümhuriyyətin diplomatik əlaqələri,
daxildəki islahatlar lazımınca tədqiq
olunmalıdır".
Qeyd edək
ki, Tarix İnstitutunun Elmi Şurasının qərarına əsasən,
"Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli
dövlət xadimləri", "Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti və 1918-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz
dövlətləri" (rusca), "Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin tarixi Hindistan Milli Arxivinin sənədlərində"
(rusca), "Şəki bölgəsi (1917-1920-ci illər)",
"Azərbaycanın Zəngəzur bölgəsi 1917-1920-ci
illərdə", "Azərbaycanın Naxçıvan
bölgəsi regional hərbi-siyasi proseslərdə
(1917-1920)" və digər əsərlər çap
olunacaq.
Bu il martın 31-də azərbaycanlıların
soyqırımının da 100 ili tamam olur. Tarix İnstitutu
Bakıda, Şamaxı və Quba qəzalarında,
Qarabağda, Zəngəzurda, İrəvan quberniyasında,
Naxçıvanda, Şərqi Anadoluda və Urmiya bölgəsində
erməni-daşnak quldurlarının törətdiyi
soyqırımlarıyla bağlı ayrı-ayrılıqda
kitablar çap etdirib. Bir kitabı da xüsusi
qeyd etmək istəyirəm. Azərbaycanın
türk-müsəlman əhalisinin soyqırımını
araşdıran Nigar Gözəlova Britaniya kitabxanasının
arxiv sənədləri əsasında kitab yazıb. Həmçinin,
Hərbi Prokurorluqla birgə 1918-ci il
soyqırımları ilə bağlı sənədlər əsasında
kitab hazırlanacaq.
Tarix
İnstitutu "XX əsrdə türk-müsəlman
xalqlarına qarşı soyqırımları", "Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti: Azərbaycanın dövlətçilik
tarixinin parlaq səhifəsi" və "Birinci Dünya
müharibəsi dövründə Osmanlı dövləti-Azərbaycan
əlaqələri və Qafqaz İslam Ordusu"
mövzularında beynəlxalq konfranslar keçirəcək.
Nigar Adil
Olaylar.- 2018.- 14 mart.- S.4.