“Heç bir tarixçi iddia edib deyə bilməz ki,

Cümhuriyyətlə bağlı hər şey araşdırılıb...”

AXC-100

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətin 100 illiyi ilə bağlı Olaylar.az BDU-nun professoru, tarix elmləri doktoru Anar İsgəndərovla geniş söhbət etdi. 100 illik Azərbaycan Cümhuriyyətinin tarixinə, qurucularının həyat və fəaliyyətinə birgə nəzər saldıq.

Cümhuriyyətin 100 illiyinin qeyd olunmasına münasibət bildirən Anar İsgəndərov bildirdi ki, 100 il bundan əvvəl Azərbaycanın demokratik ziyalıları müsəlman Şərqində ilk Cümhuriyyətin əsasını qoydular. Bu Cümhuriyyət Azərbaycan tarixində ən şərəfli zirvədir. Bu Cümhuriyyət ilk dəfə Azərbaycan adlı dövlətin əsasını qoydu. Yəni, coğrafi məfhum olan Azərbaycan ifadəsini siyasi ifadəyə çevirdi. Bu Cümhuriyyət Bakını ilk dəfə bütün Azərbaycanın paytaxtı elan etdi. Azərbaycan dilinin dövlət dili elan etməsi, Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılması, Azərbaycan Parlamentinin təşkili, Bakı Dövlət Universitetinin əsasının qoyulması və yüzlərlə ilklər bu dövlətin adı ilə bağlıdır.

"Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün həyata keçirilməsi üçün Qarabağ general-qubernatorluğunun, Naxçıvan general-qubernatorluğunun yaradılması, Osmanlı, İran, Gürcüstan dövlətləri ilə ilk müqavilələrin bağlanması bu dövlətin adı ilə bağlıdır. Tarix boyu türk-müsəlman əhalisinə düşmən olan erməni hərbi birləşmələrinin 1918-1920-ci illərdə dinc azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı dünyaya çatdırmaq üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasını yaratdı. 1919-cu ilin yayında Əlimərdan bəy Topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan nümayəndə heyətini Parisdə qəbul edən ABŞ prezidenti Vudro Vilson Azərbaycan ifadəsini belə yaxına buraxmadı. Amma Azərbaycan nümayəndə heyətinin gərgin işinin nəticəsi olaraq 1920-ci il yanvarın 11-də Parisdə Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası Azərbaycanın istiqlaliyyətinin de-fakto tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. Yanvarın 14-də bu xəbər Azərbaycana çatdırıldı və parlament onu təntənəli şəkildə qeyd etdi. Millət vəkilləri və parlamentin iclasında iştirak edən xarici ölkələrin diplomatik nümayəndələri istiqlal yolunda qurban getmiş Vətən oğullarının və Osmanlı əsgərlərinin xatirəsini yad etdilər. Bu hadisə münasibətilə ümumi amnistiya elan edildi. Bir sözlə, 23 ay fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 350 dəfə "ilk" sözünə imza atıb. Cümhuriyyətinin 100 illiyinin qeyd olunması ilə bağlı dövlət başçısı tərəfindən verilən sərəncamlar bir daha onu təsdiq edir ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi varisidir".

Cümhuriyyət qurucularının həyat və fəaliyyətlərinin yetərincə araşdırılmadığına dair fikirlərini bölüşən görkəmli tarixçi Anar İsgəndərov vurğuladı ki, 70 illik sovet dönəmində 23 ay fəaliyyət göstərən bu dövlətin adı heç bir yerdə çəkilmirdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi ilə bağlı çoxsaylı əsərlər yazılarkən Cümhuriyyət dövrü təhrif edilərək bu şərəfli tarixi "ingilislərə satılmışlar", "osmanlıların əlaltıları" kimi xarakterizə edirdilər. Xoşbəxtçilikdən Azərbaycan yenidən öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Cümhuriyyət xadimlərinin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı kifayət qədər əsərlər yazılıb və yazılmaqdadır. XX əsrin 80-ci illərinin sonlarından başlayaraq Cümhuriyyət tarixi çağdaş Vətən tarixçiləri tərəfindən uğurla tədqiq olunur.

"Yeri gəlmişkən, onu da vurğulamaq lazımdır ki, son illərdə Cümhuriyyət xadimlərindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Əlimərdan, bəy Topçubaşov, Adil xan Ziyadxanlı, Nağı bəy Şeyxzamanlı, Şəfi bəy Rüstəmbəyov, Mirzə Bala Məmmədzadənin əsərləri kütləvi tirajla nəşr olunub. Eyni zamanda Cümhuriyyət xadimlərinin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı çox maraqlı əsərlər Azərbaycan oxucusuna çatdırılmışdı".

"Cümhuriyyət tarixi ilə bağlı arxiv sənədlərinin araşdırılması davam etdirilməlidirmi" sualımıza cavab olaraq Anar bəy bildirdi ki, heç bir tarixçi iddia edib deyə bilməz ki, Cümhuriyyətlə bağlı hər şey araşdırılıb başa çatdırılıb. Cümhuriyyətlə bağlı Azərbaycandan kənarda hansı sənədlər varsa, onların Azərbaycana gətirilməsinə böyük ehtiyac var. Bu baxımdan Azərbaycan dövlətinin və onun tarixçilərinin görə biləcəyi ən mühüm işlərindən biri Cümhuriyyətlə bağlı sənədlərin toplanması və dövriyyəyə cəlb edilməsidir.

100 il əvvəl qurulan və 23 ay yaşayan bu Cümhuriyyətin Azərbaycan xalqı üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu sadalayan Anar İsgəndərov bildirdi ki, 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurası Tiflisdə Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə ilk iclasını keçirdi və 6 maddədən ibarət "İstiqlal bəyannaməsi"ni qəbul etdi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandı.

* Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti coğrafi məfhum olan Azərbaycan ifadəsini siyasi məfhuma çevirdi. Bu vaxta qədər müxtəlif adlar altında təsbit olunan bu ərazi Azərbaycan adlanmağa başladı.

* 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı dövləti ilə Batum müqaviləsi imzalandı.

* 1918-ci il iyunun 21-də Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın ilk dövlət rəmzlərini təsis edərək qəbul etdi.

- İyunun 21-də qırmızı parça üzərində ağ aypara və ağ səkkizguşəli ulduz təsvir olunan bayraq (Osmanlı bayrağına oxşar) qəbul edildi;

- Noyabrın 9-da hazırki üçrəngli bayrağımız qəbul edildi;

* 1918-ci il iyunun 24-də Milli hökumət Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Qazax şəhərinə köçürülməsi haqqında qərar qəbul etdi.

* 1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan Milli Ordusu yaradıldı.

* 1918-ci il iyunun 27-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan (türk) dili dövlət dili elan olundu.

* 1918-ci il iyunun 27-dən - iyulun 1-dək Qaraməryəm yaxınlığında Qafqaz İslam Ordusu Korqanovun rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti qüvvəllərini darmadağın etdi.

* 1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə erməni-daşnak qüvvələri tərəfindən türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən soyqırımları təhqiq etmək və tarixi həqqiqətləri dünyaya çatdırmaq üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı.

* 1918-ci il iyulun 20-də Qafqaz İslam Ordusu Şamaxını Bakı soveti qüvvələrindən azad etdi.

* 1918-ci il iyulun 30-da Milli hökumətin qərarı ilə Yelizavetpol şəhəri-Gəncə, Qaryagin Cəbrayıl adlandırıldı.

* 1918-ci il iyulun 31-də Şaumyan başda olmaqla Bakı Soveti qüvvələri istefa verdi.

* 1918-ci il sentyabrın 15-də Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu Bakı şəhərini Sentrokaspi qüvvələrindən azad etdi.

* Bakı şəhəri öz tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycanın paytaxtı elan olundu.

* 1918-ci il sentyabrın 17-də Fətəli xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Milli hökumət Bakı şəhərinə daxil oldu. Bakı Azərbaycanın paytaxtına çevrildi.

* 1918-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycan Xəzinə Palatası təşkil edildi.

* 1918-ci il noyabrın 1-də Hərbi Nazirlik yaradıldı.

* 1918-ci ilin noyabrında Azərbaycan Məhkəmə Palatası təşkil edildi.

* 1918-ci il noyabrın 17-də general Tomson başda olmaqla ingilis qüvvələri Bakıya daxil oldu. Bakıda ingilis-general qubernatorluğu yaradıldı.

* 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamenti təsis edildi.

* Azərbaycan Parlamentində türk-müsəlman əhalisinə-80, ermənilərə 21, ruslara 10, almanlara 1, yəhudilərə 1, gürcülərə 1, polyaklara 1 yer ayrıldı. Parlamentin demokratik tərkibi hətta bugünkü Avropa Şurasını da təəccübləndirə bilir.

* Azərbaycan parlamentinin 17 ay ərzində 145 iclası keçirilmişdir. Parlamentin müzakirəsinə 270-dən çox qanun lahiyəsi çıxarılmış, onlardan 230-u qəbul olunmuşdur.

- Parlamentdə 11 fraksiya fəaliyyət göstərirdi.

- Parlamentdə 11 komissiya təşkkil olunmuşdu.

* Azərbaycanda hakimiyyət bölgüsü aparıldı. 1.Qanunverici, 2.İcraedici, 3.Məhkəmə hakimiyyəti.

* 1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan parlamenti Bakı şəhərinin azad edilməsində şəhid olmuş türk və Azərbaycan əsgərlərinin şərəfinə Bakının ən hündür yerində abidənin ucaldılması haqqında qərar qəbul etdi.

* 1918-ci ilin dekabrında milli valyuta olan Bakı bonu tədavülə buraxıldı.

* 1918-ci il dekabrın 28-də parlamentdə Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Paris sülh konfransına xüsusi nümayəndə heyətinin göndərilməsi haqqında qərar qəbul edildi.

* 1918-ci il dekabrın 28-də general Tomson Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi hökuməti tanıdığını bəyan etdi.

* 1919-cu ilin yanvarında Qarabağda erməni separatçılarının qanunsuz hərəkətlərinə son qoymaq üçün Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. Fevralda Xosrov bəy Sultanov qubernator təyin olundu.

* 1919-cu ilin fevralında ermənilər təfəfindən Naxçıvana edilən hücumların qarşısını almaq üçün Naxçıvan general-qubernatorluğu yaradıldı.

* 1919-cu il martın 3-də Azərbaycan Teleqraf Agentliyi yaradıldı.

* 1919-cu il martın 21-də Əlifba islahat komissiyası yaradıldı. Məqsəd latın əlifbasına keçməkdən ibarət idi.

* 1919-cu ilin martından Novruz bayramı dövlət səviyyəsində qeyd olundu.

* 1919 və 1920-ci illərdə 31 mart dövlət səviyyəsində milli qırğın günü kimi qeyd olundu.

* 1919-cu ilin martında "Əksinqilabla mübarizə təşkilatı" adı altında Milli təhlükəsizlik xidməti yaradıldı.

* 1919-cu il iyunun 11-də Dövlət Müdafiə Komitəsi yaradıldı.

* 1919-cu il iyunun 15-də Denikin təhlükəsinə qarşı Gürcüstanla hərbi pakt imzalandı.

* 1919-cu il iyunun 28-də Böyük Britaniya hökuməti ingilis ordusunun Qafqazdan çıxarılacağı haqqında Paris sülh konfransına rəsmi məlumat verdi.

* 1919-cu il iyulun 21-də parlament Azərbaycan Respublikasının Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında əsasnaməni təsdiq etdi. Əsasnaməyə görə seçkilərdə qadın və kişi bərabərliyi təsbit olundu.

* 1919-cu il avqustun 11-də Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun qəbul etdi. Yəni, rəngindən, irqindən, cinsindən asılı olmayaraq Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlərin nümayəndələri qanun qarşısında bərabər elan olundu.

* 1919-cu il avqustun 24-də Naxçıvanda ABŞ general-qubernatorluğunun yaradılması barədə polkovnik V.Haskelin bəyanatı elan edildi və amerikalı polkovnik Edmund Delli bu zonaya qubernator təyin olundu. Lakin Azərbaycan hökumətinin ciddi müqaviməti və Naxçıvan əhalisinin kəskin etirazı nəticəsində amerikalılar öz niyyətlərini reallaşdıra bilmədilər. 100 illik tarixa maloik və 23 ay ömür sürən Cümhuriyyətimiz xalqımız üçün sadalayacağım əhəmiyyətli işləri gördü:

* 1919-cu il avqustun 20-dən sentyabrın 2-nə kimi Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayı keçirildi.

* 1919-cu il avqustun 22-də Dağlıq Qarabağ erməniləri Azərbaycan hökuməti qarşısında 26 bənddən ibarət öhdəlik götürdülər.

* 1919-cu il avqustun 23-də Qaçqın və köçkünlərlə bağlı komissiya yaradıldı.

* Hökumət qaçqın düşən əhali ilə bağlı parlament və hökumət səviyyəsində 10 qərar və qanun qəbul etdi.

* 1919-cu il avqustun 25-də ingilis qüvvələri Bakını tərk etdilər.

* 1919-cu ilin avqustunda Xəzər hərbi dəniz donanması yaradıldı.

* 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan parlamenti 100 nəfər azərbaycanlı tələbənin xaricə göndərilməsi haqqında qanun qəbul etdi.

* 1919-cu il sentyabrın 1-də Azərbaycan Parlamenti Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Dərslər noyabrın 1-də başladı.

* 1919-cu ilin yayında Azərbaycan hökuməti özünün maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq, Dağıstan Dağlılar Respublikasına 50 milyon manat həcmində yardım göstərdi.

* 1919-cu ilin avqustunda Lənkəranda qiyamçı qüvvələr darmadağın edilərək bölgədə Cümhuriyyətin hakimiyyəti bərpa olundu.

* 1919-cu il sentyabrın 3-də Lənkəran bölgəsindəki rus hərbi qüvvələri tərksilah edildi.

* 1919-cu il sentyabrın 30-da Dövlət Bankı təşkil olundu.

* 1919-cu ilin oktyabrında mətbuatda senzura ləğv olundu.

* 1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan-Ermənistan sazişi imzalandı.

* 1919-cu ilin dekabrında "İstiqlal" muzeyi açıldı.

* 1919-cu ildə Bakı neftini dünya bazarına çıxarmq üçün Bakı-Batum neft kəməri bərpa edilərək istifadəyə verildi.

* 1919-cu ilin sonunda İstehkamçılar məktəbi, Hərbi dəmiryolçular məktəbi, Hərbi feldşer məktəbi və Hərbiyyə məktəbi açıldı.

* Milli hökumət Gəncədə Nizami Gəncəvinin məqbərəsinin tikintisinə 500 min manat vəsait ayırdı. Amma məqbərəni tikmək üçün vaxt çatmadı.

* 1920-ci il yanvarın 11-də Versalda Azərbaycan Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanındı.

* 1920-ci il yanvarın 14-də Azərbaycanın Paris Sülh konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanınması şərəfinə Təzəpir məscidində dualar oxundu. Parlamentin təntənəli iclası keçirildi, Hürriyyət meydanında Milli ordunun rəsmi keçidi oldu.

* 1920-ci il martın 20-də sovet Rusiyası ilə ticarət müqaviləsi imzalandı. Lakin Rusiya bu müqaviləyə riayət etmədi.

* 1920-ci il martın 20-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İran tərəfindən de-fakto və de-yure tanındı.

* 1920-ci il martın 20-də İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən Tehranda səfirlik, Təbrizdə baş konsulluq, Rəştdə konsulluq, Ərdəbildə, Məşhəddə vitse-konsulluq, Xoy və Əhərdə konsul agentlikləri yaradıldı.

* 1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusunun sayı 40 minə çatırdı. Bunun 30 mini piyada, 10 mini isə suvari idi.

* Bakı-Culfa dəmir yolu inşa edilərək istifadəyə verildi.

* Kür çayı üzərində körpü salındı.

* 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycan parlamentinin sonuncu - 145-ci iclası axşam saat 2045-də başladı və 2325-dək davam etdi.

* 1920-ci il aprelin 27-də Parlament səs çoxluğu ilə 7 şərtlə hakimiyyətin kommunistlərə verilməsi haqqında qərar qəbul etdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti nələri həyata keçirə bilmədi

* Bakı neftini dünya bazarına tam gücü ilə çıxara bilmədi-2005-ci ildə Bakı-Ceyhan Beynəlxalq neft kəməri bunu reallaşdırdı.

* Azərbaycanda ali hərbi məktəb aça bilmədi - müstəqilliyimizin yenidən bərpasından sonra çoxlu sayda ali hərbi məktəblər açıldı.

* Ermənistan və sovet Rusiyasının günahı üzündən onlarla qonşuluq münasibətlərini qura bilmədi.

* Azərbaycan Konstitusiyasını qəbul edə bilmədi -1995-ci ilin noyabrında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edildi.

* Parlament seçkilərini keçirə bilmədi - 1995-ci ilin noyabrında parlament seçkiləri keçirildi.

* Ərəb əlifbasından Latın qrafikalı əlifbaya keçidi təmin edə bilmədi - 1991-ci ildə latın qrafikalı əlifbaya keçildi.

* Aqrar məsələni, yəni torpaq məsələsini həll edə bilmədi - 1996-cı ildə aqrar məsələ həll olundu.

* Qafqaz İslam Ordusunun şərəfinə abidə qoya bilmədi - 2000-ci ildə Şəhidlər xiyabanında bu əzəmətli abidənin açılışı oldu.

Nigar Adil

Olaylar.- 2018.- 9-10 may.- S.12-13.