Qüsurlu orfoqrafiya lüğəti

Və yaxud yeri səhv düşən sözlər

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Orfoqrafiya Komissiyası və Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun hazırladığı Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya qaydalarının layihəsi ətrafında müzakirələr davam edir.

Olaylar.az bununla bağlı İlahiyyatçı alim Nəriman Qasımoğlu və AMEA, Z.M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi ishcisi, ərəbşünas Elvüsal Məmmədovla ilə yeni qaydalar ətrafında yaranan mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirmək istədi.

Orfoqrafiya lüğətinə olunan dəyişikliklər münasibət bildirən İlahiyyatçı alim Nəriman Qasımoğlunun fikrilərini olduğu kimi təqdim edirik.

Nəriman Qasımoğlu

Hansısa dəyişiklikər zamanla təbii olaraq baş verir, bunu normal qarşılamaq lazımdır, çünki dil də statik bir nəsnə deyil, inkişaf edir, zənginləşir. Xüsusən də dilə yeni sözlərin gətirilməsi bu inkşafa, zənginləşməyə məntiqi bir məna da qazandırır. Problem bu dəyişikliklərin təbii yolla deyil, süni olaraq dilə gətirilməsində yaranır. Sözün açığı, təklif edilən layihə ilə dərindən tanış deyiləm, bəzi məqamları mətbuatdan izləyə bilmişəm. Əgər məqsəd sizin dediyiniz kimidirsə, yəni sözlərin deyilişi ilə yazılışı arasındakı səddi minimuma endirmək istəyirlərsə, əlbəttə, bunu nə ciddi şəkildə əsaslandırmaq mümkündür, nə də bu bizə lazımdır. Çünki buna meyllənmək elə bir risk yaradar ki, yetərincə mükəmməl olaraq gəlişmiş Azərbaycan ədəbi dili ləhcələrə yuvarlanar və gözəlliyini itirər. Məsələn, bu yaxınlarda tərcümə əsərimdə korrektor "nəqd" sözünü düzəldib "nağd" yazmışdı. Bunu əvvəl-əvvəl təbəssümlə qarşıladım, elə zənn etdim danışdığı ləhcəsinə uyğunlaşdırıb. Sonra mənə izah edəndə ki, bu söz artıq rəsmən dəyişdirilib və olub "nağd", məsələ aydın oldu və təəssüf etdim. Bəzən yazılışla deyiliş arasında fərqi azaltmaq məsələsi heç prinsip olaraq da gözlənilmir. Məsələn, "səbr"i ediblər "səbir". İndi biz "səbr" etməliyik, ya "səbir" etməliyik? Və yaxud "asqırıq" mənasında işlənən "səbir"lə "səbr" mənasında anlaşılan "səbir"i işləndiyi kontekstəmi görə bir-birindən ayırmalıyıq? Yəni deyilişi də korlayır belə düzəlişlər. "Meyl" etməyi də "meyil" etməyə dəyişməklə intonasiyanı korlayırlar. Mətbuatda tənqidinə rast gəldiyim "əskər, əskinaz, İskəndər, işkəncə" variantları da elan edilən prinsipə uyğun deyil, əlbəttə.

Dilin qrammatikasına da müdaxilə ədəbi dilin ləhcələşməsinə xidmət edəcəksə, buna heç ehtiyac yoxdur. "Almalıydı, gəlməliymiş, alaydı, alasıydı, gəlməliydi" - bunlar ləhcələşmənin əlamətləridir. Bədii mətndə işlənə bilərsə də, ədəbi dilin qaydalarına uyğun gəlmir və bu qəbildən dəyişikliklər ədəbi dilimizin gözəlliyinə xələl gətirir.

Ümumiyyətlə, dəyişiklik xatirinə dəyişiklik etmək doğru deyil. Belə olanda əsaslandırmalar da gülünc səslənir. Məsələn, birini mətbuatda oxuyuram: "sözün "lutsey" forması həmin tipli məktəblərə və ümumiyyətlə, təhsilə olan marağı artırmaq gücünə və enerjisinə malikdir". Yəni "lisey" sözündə "t" olsa, təhsilə maraq artacaqmış. O qədər külünc dəlildir ki, şərh də verə bilmirsən. Həmin mənada işlənən söz ingiliscədə "lyceum" kimi yazılır, "laɪˈsi..əm" kimi tələffüz edilir. İndi sən gəl bu arqumentinlə ABŞ-da təhsilə marağın azalmasından danış görüm, necə danışa bilərsən. Ümumiyyətlə, bir nəsnəni qeyd edim. Dil özü canlı prosesi əks etdirdiyi üçün söz yaradıcılığına o şərtlə normal yanaşmaq olar ki, bu yardıcılıq işinin məhsulu zamanın sınağından təbii yolla çıxıb dildə özünə yer etsin Tarixi təcrübə göstərir ki, bu, dilçilik elmi ilə məşğul olanlardan daha çox sözlə işləyən ədiblərimizin yaradıcılıq məhsulu kimi ərsəyə gələndə dil zənginləşir. Vaxtilə Rəsul Rzanın dilimizə gətirdiyi "çimərlik", "işıqfor" sözləri kimi. O ki, qaldı "qədim türk sözlərinin yenidən araşdırılaraq müasir dövrümüzə uyğunlaşdırıb dilimizə qaytarılması" məsələsinə, məşğul olmaq istəyənlər qoy bununla da məşğul olsunlar. Əski çağlarda işlək olmuş hansısa sözün dilə qaytarılması prosesi də elə getməməlidir ki, tələm-tələsik sözlük yaradıb bunu da dərhal həmin sözlüyə salsınlar. Qoy əvvəl belə sözləri öz yazılarında bol-bol işlətsinlər, zamanla dil onları qəbul edəcəksə, bu təbii yolla həyata keçsin. Bunu da süni yolla etmək doğru deyil. Təbii prosesə süni müdaxilənin fəsadlarını görmək çətin deyil, əlbəttə.

Layihədə müsbət dəyişiklər barədə yarımçıq qənaətim mətbuatda oxuduqlarımdan qaynaqlanır. Məsələn, səmavi kitabların adlarının böyük hərflərlə yazılmasını təbii qarşılayıram, belə də olmalıdır. Başqa necə ola bilər ki!?! Bir halda ki, hər hansı kitab adı da bir qayda olaraq böyük hərflə yazılır... Planet adları da xüsusi isimlərdir, təbii ki, böyük hərflərlə yazılmalıdır.

Layihədə təklif olunur ki, tərkibində şöbə, lisey, gimnaziya, vəqf, məktəb sözləri olan mürəkkəb adlarda ilk söz böyük, sonrakı sözlər kiçik hərflə yazılsın. Bu da, əlbəttə, normaldır. Başqa bir nümunəni də nəzərdən keçirmək olar ki, bunların hamısı sadəcə böyük hərflərlə yazılsın. İngiliscə mətnlərdə olduğu kimi. Məsələn, Harvard University - Harvard Universiteti...

Elvüsal Məmmədov

AMEA, Z.M. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işcisi, ərəbşünas Elvüsal Məmmədov Orfoqrafiya lüğətində təklif olunan dəyişiklik barədə bildirdi ki, "Vaxtaşırı olaraq qrammatik və orfoqrafik qaydalara düzəliş etmək" məntiqi dilçilik elminə nabələdliyin, ya da bu və ya digər maraqların etdiyi diktənin meydana çıxardığı nəticədir. "Bir dilin qrammatikası sabitləşmə mərhələsində bitkin forma alır və dəyişməz konturlarla müşayiət edilir. Bundan sonrakı mərhələdə dil özünü lüğət tərkibi baxımından cilalayır: ya yeni sözlər alır, ya da işlək olmayan dil vahidlərini özündən xaric edir. Azərbaycan dili qrammatik baxımdan bitkindir, sovet dövründə cüzi çatışmazlıqlar istisna edilməklə qrammatik-orfoqrafik dil hadisələrini ifadə edən ciddi qaydalar təsis edilmişdir. İndiki təkliflərin heç də hamısı dilçilik bacarığı ilə edilməyib. Son layihədə ciddi ziddiyyətlər vardır. Bu ziddiyyətlər Azərbaycan dilinin qrammatik siqlətinə xələl gətirəcək dil faktları meydana çıxaracaqdır. Bu dəyişikliklər qəbul edilərsə, məsələn, dilimizin orfoqrafiyasını mövcud lüğət tərkibi əsasında akademik müstəvidə tədqiq edən əcnəbi mütəxəssis anormal mənzərə ilə qarşılaşacaqdır" - deyə, Elvüsal bəy qeyd etdi.

Qədim türk sözlərinin yenidən araşdırılaraq dövrümüzə uyğunlaşdırmasına münasibət bildirən Elvüsal bəy xüsusi olaraq qeyd etdi ki, əsas diqqət dilimizin hal - hazırda söz ehtiyatının artırılmasına və mətbuat dilinin qrammatik qaydalara təhkim edilməsi işinə verilməlidir. "Terminologiya sahəsi bizdə ən acınacaqlı sahələrdən biridir. Sovet dövründə bu istiqamətdə işlər görülüb, müəyyən kitablar yazılsa da, müstəqillikdən sonra yeni söz və terminlərin yaradılması işi ya tamamilə ətalət vəziyyətindədir, ya da bayağı və gülməli sözdüzəltmələrlə müşayiət olunur. Türkçülük naminə qədim türk sözlərinin öyrənilib lüğət tərkibinə daxil edilməsi elmi-akademik addımdan çox, ideoloji-populist arzunun ifadəsi olardı. Sözalma və sözdüzəltmə əməliyyatı diqqət və həssaslıq tələb edən məsələdir. Fikrimcə, yeni-yeni məfhumların dilimizdə qarşılıqlarını işləyib hazırlayarkən həmin məfhumların meydana çıxdığı ölkələrin dil faktlarından dilimizin qaydaları nəzərə alınmaqla istifadə etmək mümkündür. Bizdə boşluq bədii-ədəbi əsərlərin dilində deyil, elmi-texniki sahənin dilində hiss olunur".

Layihənin bir çox bəndi keçmiş qaydaların təkrarından ibarət olduğunu bildiriən Elvüsal bəy qeyd etdi ki, layihədə ciddi ziddiyyətlər mövcuddur. "Məsələn, 22-ci bənddə mənbə dil əsas götürüldüyü halda, 37-ci və 9-cu bəndlərdə başqa məntiqdən çıxış edilir. Ona qalsa, gərək "Gülsüm" sözünü "Külsüm" yazaq, - bu söz də ərəb dilindən bizə keçib, "k" ilə yazılır. Və ya eyni məntiqlə, istisna kimi göstərilən "mühüm" sözünü gərək "mühim" kimi yazaq.

"37-ci bənddə də ciddi qüsurlar mövcuddur. Heç bir ciddi əsas göstərilmədən, mənbə dilin xüsusiyyətlərini nəzərə almadan "iyyat", "iyyət" və "iyyə" şəkilçilərindəki qoşa "ye"dən biri ixtisar edilir. Bu şəkilçilərlə digər sözlərin tərkib elementi sayılan "iyat", "iyə" və "iyət" morfem-leksem kombinasiyaları səhv salınır və elə zənn olunur ki, bunlar eyni şeydir. Üstəlik, bu dəyişikliyə səbəb kimi fonetik prinsip göstərilir. Bu məntiqə qalsa, onda "müəllim" sözünü "məllim", "təəssüf" sözünü "təsüf", "müəyyən" sözünü "məyyən" kimi yazaq. Bu bəndəki çatışmazlıqları xülasə etsək:

a) İstisna kimi göstərilən səyyah, səyyar, səyyarə, təyyar kimi sözlərin tərkibində qoşa "ye" elementli hissə və qoşa "ye" elementli "iyyat", "iyyət" "iyyə" şəkilçiləri ayrı-ayrı qrammatik hadisələri ifadə edir.

Birincisi əgər sözün əsasını əmələ gətirən morfem-leksem kombinasiyasıdırsa, ikincilər şəkilçilərdir. Odur ki yuxarıdakı sözlərin istisna kimi təqdim edilməsi səhvdir.

b) Deyilir ki, fonetik prinsipə əsasən "ye" hərflərindən biri ixtisar olunmalıdır. Söhbət hansı prinsipdən gedir? "Tələffüzə uyğun yazmaq" prinsipindənmi? Orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarını bir-birinə qatmaq anormal dil hadisəsinin meydana çıxması ilə nəticələnə bilər. Həmçinin bu prinsip əsas götürülürsə, gərək eyni formada işlədilən "hədiyyə" və "məziyyət" morfemlərini "hədiyə" və "məziyət", "Səriyyə" adını da "Səriyə" kimi yazaq. Unutmayaq ki, orfoqrafik forması dəyişdirilmək istənən sözlər bizim dilimizdə yüz illərdir işlənir, yüz ilə yaxındır ki, konkret maddi qabığa sahibdir, özü də dil hadisələrini uğurlu şəkildə əks etdirən qabığa!

c) Yeni qaydaların təşəbbüskarları bir çox ərəbmənşəli sözlərdəki "iyyat" şəkilçisini "iyat", "iyyə/iyyət" şəkilçilərini isə "iyə" və ya "iyət" kimi dəyişdirmək mövqeyindən çıxış edirlər. Onlar nəzərdən qaçırırlar ki, bu morfemlər ərəbmənşəli sözlərin tərkibində işlədilir və heç də zənn edildiyi kimi eyni dil hadisəsinin müxtəlif təzahürləri deyildir; əksinə, hər biri ayrı dil hadisəsidir.

Dilimizdə ərəbmənşəli sözlərin sonunda yazılan "iyyat" suffiks olub cəm bildirir. Məsələn, təbiyyat, riyaziyyat, mənəviyyat, iqtisadiyyat və s. Hərfən: təbii olan hər şey, riyazi olan hər şey, mənəvi olan hər şey, iqtisadi olan hər şey...

Ehtiyat" sözündəki "iyat" isə suffiks və ya digər şəkilçi deyildir, söz kökünün amorf (bölünməz) elementidir, kök samitlərindən ibarət morfdur.

Bu baxımdan "ehtiyat" sözündə cəm bildirən "iyyat" şəkilçisi yoxdur, odur ki bir "y" ilə yazılır.

Eyni şeyi "iyyət" və ya "iyyə" şəkilçiləri haqqında da demək olar. Bu şəkilçilər, ərəb mənşəlidir, mücərrədlik ifadə edir, isimdüzəldici, bəzən də (birləşmələrin tərkibində) sifətdüzəldici xüsusiyyətə malikdir: hədiyyə, cərrahiyyə, mədhiyyə. "iyə" isə şəkilçi olmayıb sözlərin tərkib elementidir, bölünməz morfdur: təziyə, tədiyə, mərsiyə, təxliyə, tərbiyə, təhkiyə, tövsiyə, nahiyə və s."

Son olaraq Elvüsal bəy bildirdi ki, "iyyə" element deyil, şəkilçidir, "iyə" isə amorf hissədir, leksem-morfem kombinasiyası, hətta sandhidən dəhşətli şeydir.

Biz məhz bu fərqli dil hadisələrini eyni fonetik qəlibə təhkim etməyin əleyhinəyik. Dil nəhənglərimiz, həm də ərəb dilini bildiklərindən ərəbmənşəli sözləri müvafiq olaraq "iyyat", "iyyət və iyyə" , "iyat" və "iyə" ilə yazmışlar. Odur ki Azərbaycan dilində işlədilən ərəbmənşəli sözlərin orfoqrafik xüsusiyyətlərinə bələd olmaq üçün ərəb dilini bilmək şərtdir. Bu səbəbdən orfoqrafiya qaydalarında yenidəntəsis işi aparılarkən ərəbşünas-dilçilərin rəyləri də nəzərə alınmalıdır.

"Yeni layihənin ən böyük qüsuru onun "fonetik prinsip" əsasında hazırlanmasıdır.

Ana dildəki söz vahidlərinin tələffüzə uyğun şəkildə yazmaq ciddi səhvdir. Bu barədə ciddi akademik müddəalar mövcuddur. Ümumiyyətlə, "söz necə tələffüz edilirsə, o cür də yazılmalıdır" prinsipi əsas götürülsə, müxtəlif vaxtlarda saysız-hesabsız fərdi orfoqrafiyalar meydana çıxacaqdır.

Unutmaq olmaz ki, sözlərin deyilişi ilə tələffüzü arasında tam eyniyyət mövcud deyildir. Keçmiş SSRİ-də 60-cı illərdə orfoqrafiya problemləri ətrafında gedən qızğın müzakirələrdə dilçilərdən biri N. Rojdestvenski belə bir fikir səsləndirmişdi: "Buna orfoqrafiya sahəsində aparılacaq heç bir islahat ilə nail olmaq mümkün deyildir. Yazı tələffüzü əks etdirən güzgüyə çevrilə bilməz, tələffüz də yazını eynilə kopiya etməyə qadir deyil".

Sovet dilçi-alimi O.S. Axmanova haqlı şəkildə qeyd edirdi ki, bir sıra hallarda sözün bu və ya digər elementi şifahi nitqdə itib-silinə bilir. Orfoqrafiya bu elementləri qoruyub-saxlamaqda, hətta bərpa etməkdə müəyyən rol oynayır.

Allah rəhmət etsin, böyük metodist alim, dilimizin cəfakeşi Əziz Əfəndizadə yazırdı: "Səslə hərf arasında eyniyyət olmadığını, onların bir-birindən əsaslı surətdə fərqləndiyini nəzərə almadan a) dilin fonetik sistemini həqiqi şəkildə müəyyənləşdirmək, b) orfoqrafiya və orfoepiya məsələlərini elmi əsasda tədqiq etmək ... mümkün deyildir".

Yəni, orfoqrafiya orfoepiyadan fərqli olaraq bir dilin morfoloji vahidlərinin strukturu haqqında aydın təsəvvür yaradır, morfem-leksem kombinasiyasının düzgün şəkildə "hissə"lərə ayrılmasını təmin edir".

Nigar Adil

Olaylar.- 2018.- 26 yanvar.- S.12.