Şərurun Yengicə kəndinin tarixi

Osmanlı dövlətinin 1727-ci ildə tərtib edilmiş "Müfəssəl vergilər dəftərində" adı keçən "Qazançılar kəndi", sözündən sonra mötərizə içərisində belə bir qeyd də var: ..."(bir başqa adı da Yengicədir)". Bu dəftərdə Şərur-Dərələyəz mahalında olan kəndlərin ayrı-ayrılıqda verəcəkləri illik verginin məbləği yazılıb. Hələ o zaman böyük yaşayış məskəni olan Qazançılar (Yengicə) kəndi mahaldakı kəndlər siyahısında ən çox-hər il 38000 axca vergi ödəyirdi. Nə üçün bu kəndin iki adı var idi və nə üçün ən çox vergi ödəyən kənd olub?

Bu suallara cavab tapmaq o qədər də asan olmamışdı. Əvvəlcə mən internetdəki dostlarımdan yuxarıda adı çəkilən "Müfəssəl vergilər dəftərini" öz elektron səhifəmə yüklədim, sonra da ondan istifadə edərək öyrəndim ki, bu gün Yengicə kimi tanıdığımız kəndin əvvəlki adı hələ 300 il bundan əvvəl Qazançılar olub. Çox qədim zamanlardan Şərur yaylasındakı bütün kəndlərdə olduğu kimi bu kənddə də əhali heyvandarlıq və əkinçiliklə yanaşı baramaçılıqla və ipəkçiliklə də məşğul olmuşdular. Baramaçılıq Yengicə kəndində o qədər inkişaf etmişdi ki, XX yüzilliyin 60-cı illərinə qədər Şərur yaylasında olan kəndlərin baramaçıları yetişdirdikləri baramanı gətirərək yalnız Yengicə kəndində olan Barama qəbulu məntəqəsinə təhvil verərdilər. "Baramanı iri mis qazanlarda suda qaynadar, bu zaman baramalardan açılan ipək sapların görünən ucu bənnaxlar adlanan ustalar tərəfindən tutularaq kənarda oturmuş qadınlara verilər, onlar isə ipək sapları yumaq şəklində sarıyaraq toxuculara xammal kimi satarmışlar. İri qazanlarda qaynadılaraq baramadan açılan ipin ucunu tutmaq üçün istifadə olunan aləti qamışdan düzəldərmişlər. Bunları mənə 2008-ci ildə Yengicə kənd sakini, uzun müddət ibtidai sinif müəllimi işləmiş 87 yaşlı Yusif Nəbiyev danışmışdır. Onun dediyinə görə Yengicədə ipək sap təkcə xammal kimi satılmamışdır, ondan həm də toxuculuqda da istifadə etmişdilər. Bəzən bir neçə toxucu qadın bir araya gələrək ipək xalça da toxuyardılar. Belə xalçanı toxumaq çox uzun zaman tələb edərdi. Bu növ xalça sonralar "Qabelen" adı altında Fransada da istehsal olunmağa başladı. Yusif müəllimin 116 il yaşamış nənəsinə istinadən dediyinə görə, ipəkçilik sənətini buraya Kitaydan köçüb gələrkən onların ulu babaları özlərilə gətirmişdilər. Bu zaman mən Yusif müəllimin "Kitaydan" sözünə düzəliş vermək məqsədiylə "Kitaydan yox Çindən" dedim. O da mənə: Nənəm "Çin" sözünü işlətməzdi, həmişə "Kitay" deyərdi. İndi tarixçilərimiz və etnoqraflarımız deyər, bizim coğrafiyamızı Kitaydan, hələ Çin xanədanlığı yaranmamışdan çox-çox öncə gələn türk tayfaları məskunlaşdırmışlar.

Nəhayət bu qədər geniş və uzun söz arasından sonra "Müfəssəl vergilər dəftərindən" aldığım məlumatları yazmağa davam edirəm.Verginin çox hissəsi bənnaxlardan, dəyirmanlardan, əkin və məzrələrdən (biçənəklərdən), şirniyyat ustalarından, dükanlardan və s. tutulurdu. Bu siyahıda hamamların da adı çəkilirdi. Buradan da məlum olur ki, Yengicə kəndindəki bu gün təmir olunmuş hamamın təqribən 300 illik bir tarixi var.

Araz və Doğu Arpa çaylarının adlarının mənşəyini araşdırarkən çox sensasyon bir hadisə ilə qarşılaşdım. Mən, ümumiyyətlə, coğrafi adların mənşəyini və mənasını tapmaq üçün linqivistik yanaşıma daha çox yer verirəm. Məsələn, götürürəm "Araz" sözünü, görürəm ki, çay adı olan bu söz iki qalın hecalı bir sözdür. Birinci "Ar" hecasının mənası hələ bəlli deyil, amma ikinci heca "az" türkcədir və "çox olmayan, yəni az" anlamına gəlir. Artiq məlum olur ki, Araz sözündəki birinci iki səs heca olmaqla bərabər həm də suya və bu çaya aid olan bir sözdür. Bu günə qədər "Araz" sözünün etimologiyasını, mənşəyini araşdırarkən, ona ya Türkiyə türkcəsində işlədilən "Aras", ya da İranda işlədilən və fars dilinə uyğunlaşdırılaraq "Ərəs" kimi səslənən bir söz kimi baxmışlar, bununla da bir neçə variyantda olsa belə aldıqları nətcəni həqiqət kimi xalqımıza təqdim etmişlər. Yəni çayın türkçə adındakı "as" hecasını götürərək, onun "as" tayfalarının dilində olduğunu və yaxud fars variyantını götürərək türkcə olan "ərəs" sözündən alındığını, yəni "az əsgər" anlamına gəldiyini iddia etmişlər. Yerı gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, "Arbatan" (Şərur yaylasında kənd adıdır-H.S.) sözünü də "Ər batan" kimi götürərək, onu da "Əsgər, döyüşçü batan" mənasında olduğunu yazmışlar. Araz çayının Türkiyə türkcəsi variyantında "Ar" atılmış, yalnız "As" əsas götürülmüş, farsca variyanında isə "Ər" götürülmüş, "əs" atılmışdır. "Arbatan" sözü də saxtalaşdırılmışdır, yəni "Ar" sözü "Ər" kimi götürülmüşdür. Mən isə "Ar" sözünün etimologiyasını, mənşəyini "Arpa" sozünün mənasını tapandan sonra bildim. Türkiyə Respublikasının Bursa vilayətində "Qayapa" (şəlalə adıdır), "Müfəssəl vergilər dəftərində" Həmzəli kəndinə aid Kərəpa məzrəsi (biçənəyi) və nəhayət, hamımıza məlum çay adı olan Arpa sözü. Qayapa iki komponentli sözdür: 1. Qaya-Dağlardakı iri sal daş anlamındadır. 2. Pa-Qədim türklərdə su anlamındadır. Oğuz Xan öz ordusu ilə yürüyüşdə olarkən indi Ural adlanan çaya rast gəlir və heyrətlə deyir: "Ur-A-Pa"(anlamı:"Ur-çatdıq, A-Duru, Pa-suya, çaya, yəni ("Çatdıq duru sulu çaya") Burada Pa sözünün iki anlamı vardır: Su və Çay. Kərəpa sözü də iki komponentlidir.1.Kərə-"Kərəqulaq keçi"sözundəki yarımçıq qulağı olan keçi, yəni keçinin qulağı var, lakin sallaq deyil, görünür bu bulağın adındakı "kərə" yarımçıq anlamındadır. 2. Pa-artıq bilirik ki,"Su" anlamındadır. Kərəpa biçənəyi (məzrəsi) Həmzəlilərə aid olduğu üçün, onlar hər ilin İyun ayında gəlib, qışa hazırlıq məqsədilə özlərinə ot tədarükü edərdilər. Burada yalnız bir bulaq var, onun suyu da İyun ayından sonra ta yağışlar mövsümünədək quruyardı. Bu isə o deməkdir ki, bulaq yarımçıqdır, yəni yay fəslində bulağın suyu quruyur. Ona görə də bulağın adı qədim türklərdə Kərəpa olmuş, biçənək də bu bulağın adını daşıyaraq, bu günə qədər Kərəpa məzrəsi (biçənəyi) adlanır. Əlbəttə, məzrə sözü ərəbcədir-cəm halında məzyardır və qışa mal-davar üçün ot hazırlığı məqsədilə nəzərdə tutulmuş sahəyə verilən addır, ərəb sözüdür. . Artıq anlaşıldı ki, Arpa və Araz sözlərindəki birinci komponent olan "Ar" heca deyil, ayrı-ayrılıqda sərbəst işlənən, həm də bu gün bizim və digər türk dillərində fəal işlənən sözlərdən biridir. Aşağıda "Ar" ilə başlayan sırf türk kökənli sözlərdən bir neçəsini örnək olaraq görsədirəm:

Arpa-Şərur yaylasında çay adıdır, Duru sulu çay anlamındadır.

Araz-Türkiyə və Azərbaycan ərazilərindən keçən çay adıdır, çox nadir hallarda (yay aylarında suyu duru olur) və az bir sürə duru su ilə axan çay anlamındadır.

Arıtlamaq-Bir şeyi arıtlayaraq təmizləmək, suya aiddirsə durultmaq anlamındadır.

Araşdırmaq-Analiz edərək, hər hansı bir məsələdə həqiqəti, doğrunu, təmizi tapmaq anlamındadır.

Arı-Çiçəklərin nektarını toplayaraq bala çevirən və uçan həşəratdır.

Ari-1. Göy üzündən, səmadan Yer üzünə ilk endirilmiş, nazil olunduğuna görə türklərə verilən addır: "Arilər", yəni qanı ən saf olan insanlar. 2. İslamdan öncə xristian olmuş Azəri türklərində Tanrıya verilən qutsal tituldur: Onlar "Arim mənim", "Safım mənim", "Rəbbim mənim" sözlərilə Tanrıya dua etməyə başlayardılar.

Məncə bu siyahıya həm də "Ararat" sözünü əlavə etmək lap yerinə düşərdi. Kim inciyər, qoy incisin. "Ararat" sözü sırf türk kökənli sözdür. Bu söz üç komponentdən ibarətdir.1. Ar, 2. Ar-hər iki söz saf, təmiz və kutsal (müqəddəs) anlamını daşıyır. Səbəbi dəodurki,prototürklər dünyada ilk təkallahlılıq dini olan Tanrıçılq dinini yaradaraq, ona iman gətirmişdilər. Bu ilahinin adı Göy Tanrısıdır, ( yəni Səma Tanrısıdır). Qədim türklər inanırdılar ki, nə qədər hündür dağ varsa o dağ qutsaldır, yəni nə qədər hündür dağ zirvəsinə çıxsaq, bir o qədər Göy Tanrısına yaxın olarıq, Göy Tanrısı da bizim dualarımızı tez eşidər və qəbul edər. Türklərin ilk belə qutsal, yəni ari ziyarətgahı Hindistandakı Himalay dağlarının yüksək zirvələrindən biri olan Kaylas dağı olmuşdur. Hacı (Adji) Murada görə "kilsə" sözü də Kaylas dağının adından götürülmüşdür. Ararat sözündəki iki dəfə təkrar olunan "ar-ar" sözləri də burada iki ari, iki qutsal anlamındadır.3-cü komponent olan "At" sözü isə yenə qədim türklərdə "Dağ" anlamındadır. Buradan da anlaşılır ki, qədim türkcəmizdə "Ararat" sözü iki qutsal, ari dağ deməkdir. Oxucu buraya qədər yazdıqlarımı oxudusa, indi nə üçün Qazançılar kəndinin adı sonralar dəyişdirilərək Yengicə olmuşdur sualına cavab verə bilərik. Bu sualın cavabı Doğu Arpa çayının törətdiyi fəsadlardadır. Bir neçə min il bundan öncə Doğu Arpa çayı uzun müddət Dizə kəndi ilə indiki Oğlanqala (300 il bundan öncə bu kəndin adı "Müfəssəl vergilər dəftərində" Oğlanşah kimi keçir) kəndinin arasındakı dar bir boğazdan keçərək, xalq arasında Balıqlı adlanan azacıq çuxur yerə girdikdən sonra, oradan Qazançılar kəndinin ərazisində bir neçə dəfə dolanıb keçmiş və Xələc kəndi ilə Alşar kəndinin arasından axaraq, Araz çayına tökülmüşdü. Bu məcrası ilə axarkən, qəflətən gələn güclü sel Qazançılar kəndini dağıtmış və ağır fəlakətlər törətmişdi. Sel o qədər güclü olmuşdu ki, öz yatağına sığmayan Doğu Arpa çayı nəticədə Dizə kəndi ərazisindəki dar boğazdan keçərkən öz yatağının dibini yuyub, dərinə salmış və elə bu səbəbdən də çay birinci mərasını tərk etmiş, özünə ikinci məcra açaraq, oradan axmağa başlamışdı. Sonralar dar boğaz adlandırdığımız yerdə Doğu Arpa çayı üzərindən körpü salınmışdı. Bu güclü sel Qazançılar kəndini yuyub, apararaq onu xarabalığa çevirir. Kəndin sağ qalan sakinləri isə seldən qurtulmaq üçün Arpa çayının sol sahilində indiki Şərur şəhərindən başlayaraq Xələc kəndi istiqamətilə ta Araz çayına qədər uzanan yamacda özlərinə sığınacaq tapmışdılar. Yamacın eni yuxarıdan bir neçə yüz metr, aşağıda isə Xələc kəndinə yaxınlaşdıqca daralaraq, yox dərəcəsinə çatır. Qazançılar kəndinin seldən qurtulan sakinləri bu yamacın indiki Şərur şəhərindən başlayaraq, ta Xələc kəndinə təqribən 1 km qalana qədərki sahəsi boyunca yenidən özlərinə bir kənd salmış və ona öz aralarında qeyri rəsmi olaraq, Yengicə adını vermişlər. Lakin rəsmi sənədlərdə onun Qazançılar olan ilkin adı uzun zaman olduğu kimi saxlanılmışdı. Yeni salınmış kəndin ortasından quzeydən güneyə doğru uzun bir küçə və küçənin sağ və sol boyunca nizamla, sanki əvvəlcədən hazırlanmış plana uyğun olaraq salınmış kimi görünən yaşayış binaları tikilmişdir. Bu küçənin adı o vaxtdan bu günə qədər Uzun küçə, kəndin adı isə Yengicə (Yenicə tikilmiş, təzə salınmış) kəndi adlanır. İndi (İyun 2018-ci il) Yengicə bir neçə dəfə böyümüş, 1993-cü ildən, yəni Naxçıvan Muxtar Respublikasında mərhum Heydər Əliyevin rəhbərliyi dönəminin başladığı gündən ta bu günə gədər Şərur yaylasındakı başqa yaşayış məskənləri kimi Yengicə kəndi də abadlaşdırılaraq bir şəhər şəklini almışdır. Nəticədə Şərur-Dərələyəz mahalının ən böyük yaşayış məskəni olmuş Yengicə kəndi daha da böyümüş və Şərur şəhərinə birləşmişdir, əhalisinin sayı artmış, 2018 -ci ildə 5000 nəfəri keçmişdir. Yengicə kəndi Şərur yaylasında əhalisinin sayına görə Şərur şəhərindən (Əhalisinin sayı 6700 nəfər) və Sədərək kəndindən sonra üçüncü, böyük yaşayış məskənidir. 2018-ci ilin İyun ayında kəndə içməli su kəməri çəkilib, istifadəyə verilmiş, 2010-cu ildən kəndin mərkəzində yeni məktəb, klininka, inzibati və məişət binaları, kəndin 500 ildən artıq tarixi olan Böyük məscidin və 300 ildən artıq tarixi olan hamamın binaları bərpa olunaraq kənd əhalisinin istifadəsinə verilmişdir.

Ardı var

Həsən Sədirli,

Türkoloq

Olaylar.- 2019.- 4-5 aprel.- S.12.