Şərurun Yengicə kəndinin tarixi

 

əvvəli ötən sayımızda

 

Kəndin küçələrinin çınqıllanaraq abadlaşdırılması, onların da yaxın gələcəkdə asfaltlaşdırılacağına zəmin yaratmışdır. Yuxarıda verdiyim foto şəkillər isə mənim yazdıqlarımın doğru olduğunu sübut edir. Şəkil 1. Yengicədə İnzibati bina, 2.Yengicədə məktəb binası, 3. Klinika binası, 4. Məişət otaqları və dükanların yerləşdiyi bina, Təmir olunmuş Böyuk məscidin və həyətində ona aid olan dini ayinlər üçün  yardımçı binalar, 5. Bərpa olunmuş qədim Hamamın binası. Şərur şəhərindən başlayaraq ta Yengicə kəndinə qədər 15-17 m eni, uzunluğu isə 2 km-ə yaxın, hər iki tərəfində trotuarı və işıqlandırılmış müasir, Avropa standartlarına uyğun asfalt yolu çəkilmişdir. Bu yolun davamı olaraq yalnız Yengicənin mərkəzindən sağa quzeyə doğru-Salahabad, Şəhriyar, oradan Axamət, Kərimbəyli yolları, Yengicənin mərkəzindən batıya doğru-Muğanlı, Qorçulu yolları və yenə Yengicənin mərkəzindən doğuya tərəf-Alşar, Xələc yolları da yenidən asfaltlandırılmışdır. Yəqin ki, yaxın gələcəkdə Yengicədən  1,5 km məsafəlik doğuda yerləşən ən yaxın qonşu Çomaxtur kədinə gedən yoluna da asfalt döşənəcəkdir.

Yengicənin  tarixi əlbətdə  Qazançılar kəndi tarixinin  davamıdır, onların fərqi yalnız  adlarındadır və Şərur-Dərələyəz mahalının qədim və çoxsayılı əhalisi olan kəndlərindən biri olmuşdur. Yengicə kəndində yaranma tarixi məlum olmayan, uzunluğu təqribən 500 metr olan bir çarşı bazarı, (yəni üstü örtülü bazar) var imiş.  XX yüzilliyin 50-ci illərinə qədər çarşı bazarının qalıqlarından şirniyatı özü istehsal edən və satan dükan, xəz dəri və əhalidən iri və kiçik buynuzlu malların dərisinin tədarükü arteli, dabbaxxana, alış-veriş dükkanlarının vaxtilə işğalçı erməni quldurları tərəfindən qarət edildikdən sonra yalnız xarabalıqları qalmışdı. Bazarın batı arxasına bitişik karvansara, burada qonşu ölkələrdən müxtəlif çeşid mallar gətirən tacirlərin dincəlməsi üçün qonaq otaqları, onların atları üçün tövlə, dəvələri üçün eyvan var idi. XX yüzilliyin 60-cı illərində çarşı bazarı təmiz dağıldıqdan sonra karvansaranın həyəti artıq şəxsi ev kimi istifadəyə verilmişdi. İndi karvansaranın yerində iki yeni şəxsi yaşayış binası tikilmişdir. Çox qədim zamanlarda başqa ölkələrdən gələn tacirlər özlərilə gətirdikləri malları yerli tacirlərə satdıqdan sonra, öz ölkələrinə aparmaq üçün isə onlardan ipək parça, ipək xalça (Qabelen), ipək sap, yerli kənd təsərrüfatları malları ilə bərabər  Naxçıvandan satmaq üçün gətirilmiş daş duz da alarmışlar. O zamanlar çarşı bazarı bir İstanbulda,  bir də Yengicədə imiş. Elə buna görədir ki, xalq arasında Yengicənin bir adını da Bala İstanbul, yəni Kiçik İstanbul qoymuşdular. Vaxtilə Yengicədə çoxlu bəy tayfaları var idi  onlar ətraf kəndlərin bəylərindən çox dövlətli olmuşdular. Çünki onlar təkcə heyvandarlıq, əkinçilik və ipəkçiliklə deyil, həm də çarşı bazarında ticarətlə də məşğul olurdular. Buradan da məlum olur ki,Yengicə kəndi, demək olar ki, Şərqin qapısında yerləşdiyinə görə ipək yolu oradan keçmişdir. Yengicə öz çarşı bazarı ilə qonşu Bizans, İraq, İran, Suriyə və bir çox digər xarici ölkələrdə nəinki tanınmış, hətta onlarla uzun müddət sabit ticarət münasibətlərində də olmuşdur.

Yengicə kəndi Sovet dönəmində də qəza mərkəzi olmuş və Şərur-Dərələyəz mahalının qeyri-rəsmi mərkəzi kimi tanınmışdır. Mərhum atam Əliyev Hüseyin Abdulla oğlu isə Sovet dönəminin ilk günündən-1924-cü ildən ta kollektivləşmə hərəkatının başlandığı bir günə qədər-1935-ci ilə qədər on bir il bu qəzanın idarəetmə orqanının sədri olmuşdur. 1935-ci il dekabr ayının sonlarında ona Yengicə kəndində kollektiv (kooperativ) təsərrüfatının (Çox vaxt onu Artel də adlandırırdılar-H.S.) yaradılması və ona rəhbərlik vəzifəsi tapşırılır (Ailəmizin arxiv sənədlərindən-H.S.). Sonralar bu kollektiv təsərrüfatlar rusca və ixtisarla "kollektivnoye xozyaystvo"-kolxoz" adlanmışdır. Kollektivləşmənin ilkin dövründə bir neçə ətraf kəndlər Yengicə kəndindəki kolxozun tərkibində olmuşdu və o zaman bu təsərrüfat "Sosializm", 1950 - ci illərin başlanğıcında isə Jdanov adına kolxoz kimi fəaliyyət görsədirdi. 1947-ci ildə bu kolxoz  Azərbaycan SSR-də ilk millioner kolxozu olur və bu münasibətlə atamın adına SSRİ-nin ən yüksək iki ordeni olan "Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Qızıl Ulduz" ordeni və "Lenin Ordeni" vəsiqələri Moskvadan sahibinə təqdim olunması üçün Azərbaycana göndərilir. Azərbaycan Ali Sovetinin  nümayəndəsi Naxçıvana gəlir və  bu münasibətlə atamı da oraya çağırırlar. Bu zaman çox maraqlı bir hadisə baş verir. Atam hər iki ordendən imtina edir, səbəbini isə belə anladır: Tamam Əliyevanın əri Böyük Vətən müharibəsində həlak olduğu üçün iki körpə uşağını dolandıra bilmir, o həm də təmbəl və fiziki cəhətdən zəif bir qadındır. Əgər "Qızıl Ulduz" ordeni ona verilsə, ayda 1000 manat alar və kiçik uşaqlarını da dolandıra bilər. Atamın bu sözü yuxarıdan gələnlərin xoşuna gəlir. Onlar Moskva ilə razılığa gəlirlər ki,"Qızıl Ulduz" ordenini Tamam Əliyevaya, "Lenin Ordenini" isə atama versinlər. Beləliklə 1947-ci ildə Tamam Əliyeva  Azərbaycanda "Qızıl Ulduz" ordeni alan ilk qadın əmək qəhrəmanlarından biri olur. Beləliklə 25 yaşında ikən 11 il Yengicə qəzasının sədri,  20 il Yengicədə "Sosializm" kolxozunun sədri, iki il Şəhriyarda " Kalinin" adına, iki il də Çomartılda "1 May" kolxozlarınn sədri olmuşdur. Eyni zamanda Naxçıvan Ali Sovetininn deputatı, həm də paralel olaraq 22 il ara vermədən Naxçıvan Vilayət Partiya komitəsinin Pleniumunun üzvü olmuşdur. Elə buna görədə 1967-ci ildən ta ömrünün axırınadək-1973-cü ilədək Naxçıvan MSSR-nin fərdi (personal) təqaüdçüsü olmuşdur.

Naxçıvan MR Mərkəzi arxivindəki sənədlərdən məlum olur ki,1929-cu ildə Sovetlər dönəmindəYengicə kəndində "Köy Birliyi"adlı bir bank açılır. Bu gün ömrünün 81-ci ilini yaşayan, 1929-ci ildə Yengicə kənd orta məktəbini "Əla" qiymətlərlə bitirmiş, indi fəlsəfə üzrə Filologiya elmlər Doktoru  Əjdər Tağı oğlu İsmayılovun atası Tağı İsmayılov bu banka müdür təyin olunur. "Köy birliyi" bankının vəzifəsi kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün yerlərdə kəndlilərə subsidiyalar vermək olmuşdu. "Köy Birliyi" bankı fəaliyyət görsədəndə atam hələ Yengicə kəndində qəza mərkəzinin sədri idi. Bir ildən sonra-1930-cu ildə bu bankın adı dəyişdirilərək,"Mərkəzi kənd təsərüfat bankı" oldu. Bu da o deməkdir ki, Yengicə regionda misli bərabəri görunməyən, analogu olmayan başga kəndlərdən fərqlənən bir kənd olmuşdur. Mərkəzi dövlətin Yengicə kəndinə olan rəğbəti, diqqəti,  yuxarıda sadaladığım bu qədər idarə və müəssisələrin yerləşdirilməsi Yengicənin Şərur-Dərələyəz mahalında aparıcı, idarəedici bir rol oynadığını görsədir. Bu günkü Şərur şəhəri də Yengicənin Sovet dönəmindən sonra kəndi tərk edərək repressiyadan qaçmış, mahalın ən varlı, dövlətli bəylərindən biri olan Məşdələsgər Bəy Həmzəyevə məxsus olmuş ərazilərdə salınmışdır. Deyilənə görə Yengicədə Talıbxanlı adlı bir xan tayfası da yaşamışdı. O xanın yaşadığı ev dağılmışdısa da onun bağçası indidə də "Xan bağı" adlanır.  Bu xanın törəmələrindən çoxu Sovet dönəmində represiyadan xilas olmaq üçün yaxın xarici ölkələrə qaçmışlarsa da, bəziləri Sabirabada köçmüş və indi də orada yaşayırlar. Yengicədəki dabbaxxana da XX yüzilliyin 50-ci illərində artıq fəaliyyətini dayandırmışdı.

Çar Rusiyası dönəmində Yengicə uzun müddət qəza mərkəzi olmuşdur. 1881-ci ildə yerlərdə milli dillərdə heç olmasa yazıb-oxumağı bacaranlara dövlət idarələrində ehtiyac olduğu üçün "Rus olmayanlara aid məktəblərin açılmasına" icazə verilir. (Bax: Fəxrəddin Cəfərov, Zülfiyyə İsmayılova,"Naxçıvan məktəbinin tarixindən səhifələr") Bu məqsədlə 1882-ci ildə Azərbaycanın (indi Ermənistan adlanan) Zəngibasar bölgəsinin Uluxanlı kəndində (indi ermənilər oranın adnı dəyişərək, Masis qoymuşlar-H.S.), Naxçıvanın Kərimbəyli kəndində və Şərur-Dərələyəz mahalının Yengicə kəndində məktəblər açılır.

1882-ci ildə Yengicə kəndində məktəbin açılması üçün bina axtarırlar, bu zaman elmin, savadın  qiymətini bilən Yengicənin ən varlı bəyi Məşdələsgər Bəy Həmzəyev öz şəxsi mülkündən geniş torpaq sahəsilə birlikdə ikiotaqlı binasını məktəb kimi istifadə etmək üçün təmənnasız olaraq, yerli dövlətə bağışlayır. Əlavə olaraq Məşdələsgər Bəy kəndin digər  bəylərindən  ianə toplayaraq kənd ictimaiyətinin könüllü iməciliyi ilə bu ikiotaqlı binanı təmir edirlər, yeni məktəbi lazımi mebellə təmin edirlər. Artıq, 1882-ci ilin sentyabr ayında Şərur Dərələyəz mahalının ilk ikisinifli məktəbinin açılışını elan edirlər. Bu məktəbin ilk adını isə Yengicə ictimaiyyət məktəbi qoymuşlar. Sonradan bugünkü Şərur yaylasının aşağıdakı kəndlərində bir-birinin ardınca məktəblər açılmağa başlayır:

- BaşNoraşen (Cəlilkənd) kəndində 1885-ci ildə

- Şahtaxtı kəndində 1888-ci ildə.

- Aralıq kəndində 1905-ci ildə.

-Ulya-Noraşen (indiki Oğlanqala) və Dərvişlər kəndlərində 1906-cı ildə.

-Şəhriyar kəndində 1908-ci ildə.

-Siya(h)qut kəndində (qədim adı Qaraqut) 1911-ci ildə.

-Zeyvə kəndində 1914-cü ildə və s. (Bax: Fəxrəddin Cəfərov, Zülfiyyə İsmayılova,"Naxçıvan məktəbinin tarixindən səhifələr").

Təqribən 300 il bundan öncə Şahtaxtı kəndindəki adı bizə məlum olmayan varlı bir bəyin arvadı Tovuz xanım xeyriyyəçilik məqsədilə Şərurun üç böyük kəndində hamam tikdirməyi qərara alır və bunlardan birini Şahtaxtında,  birini Yengicədə və o birisini də Dəmirçidə tikdirir.(Bax: Z.Bünyadov və Karamanoğlu tərəfindən hazırlanmış "Osmanlı dövlətinin İstambul,1727-ci il.) Sovet hoküməti gələnə kimi Yengicə kəndinin hamamının idarəsi, lazım olan baxım işləri, o cümlədən təmiri Məşdələsgər Bəy Həmzəyevə tapşırılmışdı, o da bu işi böyük bir məsuliyyət hissilə icra edirdi. Amma Sovet dönəminin 30-cu illərdəki repressiyası zamanı Məşdələsgər Bəy Həmzəyev kəndi tərk etmək məcburiyyətində qalır. 1935-ci ildə Yengicədə kollektivləşməni qurmaq işinə  mərhum atam Əliyev Hüseyin Abdulla oğlu təyin olundu. Yengicə o zaman Şərurda ən geniş əkin sahələrinə malik idi. Atamın söylədiklərinə görə kolektivləşmə başlayandək kənddə 400-ə yaxın ev (ailə, təsərrüfat) olmuşdur. Kəndin torpaq sahələri doğudan Məmmədsabıır, Çomartıl, güneydən Xələc, batıdan Alşar, Muğanlı, guzey batidan Şəhriyar, Salahabad və guzeydən Düdəngə kəndləri ilə həmsərhəd böyük bir ərazidən ibarət olmuşdu. 1938-ci ildə, kollektiv təsərrüfatın (kolxozun-H.S) idarə  heyətinin razılığı ilə ayrılmış vəsaitlə çoxdan təmirə ehtiyacı olan kənd hamamı əsaslı təmir olunur. Ona görə də Yengicə kəndindəki hamamın binası öz varlığını bu günə qədər qoruyub saxlaya bilmiçdi. Lakin Şahtaxtı və Dəmirçi kəndlərindəki hamam uçaraq tamamilə dağılmışdır. Nəhayət,  2014-cü ildə uçmaq təhlükəsi altında olan hamamın binasə dövlət tərəfindən qoruma altına alindı. 2017-ci ildə onun əsaslı təmirinə başlandı və 2018-ci ilin İyul ayında, təqribən bir il ərzində təmir işləri başa çatdırıldı.

 

Ardı var…

 

Həsən Sədirli,

Türkoloq

 

Olaylar.- 2019.- 6-8 aprel.- S.12.