Hay-daşnak uydurmalarının

dünya xəritələrində təsviri

 

II məqalə

 

Dünya xəritəçiliyndə ilk elmi məktəblər yaratmış Avropa və Şərq ölkələrinin coğrafiyaşünaslarının  və səyyahlarının  nəzərə aldıqları əsas məqam təbii-coğrafi ərazilərin, dövlətlərin, şəhərlərin, yerli xalqların  geoməkan və ünvan baxımından düzgün təsvir edilməsi, onların etnik-ictimai xüsusiyyətləri barədə səhih (ətraflı) məlumatların verilməsi, eləcə də təsvir etdikləri mənbələrdə dəqiqliyə əməl etmələri olmuşdur.

Bu baxımdan erkən və aralıq  orta əsrlərdə tərtib edilmiş  xəritələrdə, plan və sxemlərdə bu yanaşmalar xüsusilə nəzərə alındığından onların elmi-nəzəri əhəmiyyəti indiyədək qorununb saxlanılmış,eləcə də bəşəriyyətin maddi-mənəvi irsinə çevrilmişdir. Amma çox təəssüf ki, hay-daşnak məkri, xisləti və riyakarlığı dünya xəritəşünaslığına da sirayət etməyi bacarmışdır, haylar artıq nəinki məskunlaşdıqları ərazilərdə qonşu, qədim dövlətlərə qarşı ərazi-torpaq iddialarının ustası kimi, həm də dünyanın maddi-mədəni irsinin "özəlləşdirilməsinin" də ustadı kimi iyrənc əmələ əl atmış, bəşəriyyətə mənsub nadir elmi irs nümunələrinə "əl gəzdirməklə" onların da dəyərinə xələl gətirilməsinə nail olmuşlar. Bu baxımdan hay-daşnak nümayəndələrinin (Böyük Britaniyada yaşayan Ruben Qalçyanın timsalında) utanmadan üzə çıxardıqları "Ermənistan dünya kartoqrafiyasında" adlı nəşrdə də bu cür uydurmalara səhifələr ayrılmışdır. Həmin uydurma və cəfəng iddiaların  təhlilinə  aid bu yazımızda VII-VIII əsrlərdən XV-XVI yüzilliklərə aid dünya xəritələrində təsvir edilən coğrafi məkan və toponimlərin "erməiləşdirilməsinə" dair  hay-daşnak iddialarının təhlilinə yer ayrılmışdır. Bu dövrə məxsus xəritələrin müəllifləri sırasında  Şərq və Qərb alimlərinin tərtib etdikləri  dünya və ya regional xəritələrinə istinad edilmişdir.  Bu sırada ispan monaxı Beat Liebanskinin (730-798) tərtibatı əsasında  1050-ci ildə nəşr edilən və Fransa Milli kitabxanasında saxlanılan "Beat  Sen-Sever" adlı tarixi-coğrafi xəritələrində, alman xəritəşünası  Konrad Müller (1844-1943) tərəfindən işlənilmiş Seviliya kilsəsinin arxiyepiskopu və yazıçısı İsidor Qispalskinin (560-636) təsəvvür etdiyi dünyanın  rekonstruksiya edilmiş təsvirlərində, ingilis tarixçisi və monaxı, "Şeylərin təbiəti" əsərinin müəllifi Beda Dostopoçtennının (672-735) əlavə etdiyi və Robert Kottonun 1050-ci ildə tərtib etdiyi  "Kotton xəritəsi"ndə (onun kolleksiyası Britaniya muzeyinin əsasını təşkil edir), Henrix Mayntskinin 1180-cı ildə hazırladığı "Dünyanın təsviri"ndə, assuriyalı şair, tarixçi, həkim və alim  Əbu-Fərəcin (1226 -1286) "Minarənin işığı" əsərində, ərəb mütəfəkkiri Əbu İsaq İbrahim bin Muhammad əl-Farsi əl-İstaxrinin (850-937) "Ölkələrə səyahət kitabı"nda... yer alan xəritələrdə olan təsvirlərə əsasən hay-daşnak  "imzalarına" və uydurma iddialarına yer verilmişdir, adı çəkilən nəşrdə.

Erkən və aralıq orta əsrlər dövrünə aid olan xəritələrə istinad edən müəllif daha çox mistik təsəvvürlərdən qaynaqlanan dünyanın təsvir edilməsini əsas götürmüş və sonrakı dövrlərdə həmin mistik-miniatür təsvirləri uydurma ifadələrlə, dini-mistik illüziyaların sxematik təsviri əsasında (əsasən "Ermənistan", "Ermənistan yaylası", "Ararat" terminləri ilə) xəritə üzərinə köçürmüşlər, lazım gəldi-gəlmədi bu sözləri kartoqrafik təsvirlərə pərçim etmişlər. Bu baxımdan Şimali İspaniyada Liebana vadisində  Santo-Toribio şəhərinin müqəddəs martin kilsəsinin abbatı, dini yazarının mistik ruh dünyasının yozumuna həsr etdiyi 12 kitabdan ibarət  "Apokalipsisin şərhi" toplusuna əlavə etdiyi illistürasiya-miniatür rəsmlərdə guya "qədim Ermənistan"ın təsəvvür edilməsini  iddialamaq yalnız hay-daşnak məntiqinə  xüsus ola bilər. Axı, nəinki dünyaya, heç regional tarixi-coğrafi ərazilərə səyahət etmədən belə ideoloji-mistik dünyagörüşünə əsasən bir monaxın mozaik rəsminə əsasən fikir yürütmək nə dərəcədə elmi-nəzəri əsasa malikdir? Bununla da mənfur hay-daşnak xislətinin sərhədsizliyini  onlar bir daha dünya miqyasında (kartoqrafik terminlərdən yararlanmaqla) sübut edə biliblər. Bu hala oxşar yenə də İspaniyada, yenə də orta əsr monaxının əsəri    bir miniatür rəsmi əsasında  hay-daşnak  iddiasını nümunə gətirmək olar. Belə ki, İspaniyanın Seviliya əyalətində Qispalski şəhərində doğulmuş İsidor (560-636) daha çox kilsə yazarı və mühazirəçisi  kimi   orta əsrlərdə  20 kitabdan ibarət "Etimologiya" əsəri ilə Qərbi Avropada  şöhrət qazanmışdır. Bu əsərin ayrı-ayrı hissələrinə (kitablarına) həm də dünyanın təsəvvürünə dair mistik-illistürasiyalı mozaik rəsmlər (ayrı-ayrı rəsmlərlə dini ayinlərin rəmzi ifadəsi) əlavə etmişdir. Həmin rəsmlər əsasında, erkən orta əsrlərin dini-mistik təxəyyülü istifadə edilməklə 1898-ci ildə alman kartoqrafı Konrad Müller tərəfindən dünyanın xəritəsi rekonstruksiya olunaraq tərtib edilmişdir. Təbii ki, bu dəfə Mesopotamiya ovalığının şimal-qərb hissəsində  "Armeniya" sözü yazılmaqla. Əvvəlki məqalədə bu toponimin etimoloji kökü barədə yazıldığından fikrimizi təkrar etmədən bildirirəm ki, arxiepiskop seviliyalı İsidor dini dünyagörüşü prinsiplərindən uzaq olmayaraq yer kürəsini kainatın mərkəzi hesab etmiş (Ptolomeyin  geosentrik nəzəriyyəsinə əsaslanaraq), yer səthini müstəvi halında görmüş (baxmayaraq ki, e.ə. VI əsrdə Pifoqor yeri kürə şəklində olduğunu bildirmişdir) və əsasən o dövrdə məlum olan ərazilərin timsalında Yerlə-Kosmos arasında mistik əlaqəyə diqqətini yönəltmişdir. Onun rəsmində ölkələr, xalqlar, şəhərlər (xüsusilə Ermənistana aid) heç bir yazı olmamışdır. Fikrimizcə, Moskva Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun kafedra müdiri, tarix elmləri doktoru, professor (antik dövrlər üzrə dünyaca məşhur alim) Viktoriya İvanovna  Ukolovanın (1944) seviliuyalı İsidorun dini dünyagörüşü  barədə  dediklərini təkrarlamaq  maraqlı olardı: "Seviliyalı İsidor dünyanın xəritəsini tərtib edərkən antik və xristian müəlliflərinin,dərliklərdəki sxolostik məlumat-bloklarından istifadə etmişdir. Bu illüstrasiyalar əlyazmalar halında əldən-ələ keçərək müvafid sxümatik təsvirlərə çevrilmişdir: bu dairələr  dövr edən ayı, ili, dünyanın fırlanan  qatlarını, makro və mikrokosmos elementlərini, külək gülünü ifadə edir. O, ilk dəfə olaraq orta əsrlər incəsənətinin, fəlsəfəsinin və ədəbiyyatının çoxçaxəli süjet elementləri əsasında bu şəkili ərsəyə gətirmişdir." Göründüyü kimi, hay-daşnak ünsürlərinin istinad etdikləri bu cür mənbələr əslində kartoqrafik təsvir vasitələri üçün deyil, sxolostik-dini fikirlərin  yaxşı halda fəlsəfi şəkillləri ola bilər.

Yuxarıda göstərilən bir neçə nümunə ilə demək olar ki, hay-daşnak ünsürlərinin orta əsrlərin dünya xəritəsində Ermənistan ərazilərinin təsvirinin verilməsini  "təsdiqləyici iddiaları"nın elmi əsası olmayan uydurmalar şəklində ingilis və rus dillərində  beynəlxalq dövriyyəyə buraxarkən iki prinsipi (məqsədi) əsas götürürlər (təbii ki, iddialarına qarşı irəli sürülən əks-dəlilləri "dolaşdırmaq" üçün):

-dini-sxolostik, antik-ekzogenik müddəalara əsaslanan  kartoqrafik təsvir vasitələri barədə oxuculara dini inanca uyğun fikirlərin yaradılması (öz təkliflərini müdafiə etmək üçün);

-orta əsrlərin kilsə mədəniyyəti-məktəblərinin çap etdirdiyi kitablarda verilən rəngli, illüstrasiyalı şəkillərlə dünya təsvirlərini istədikləri faktlara uyğun yozulması;

-orta əsrlərin dini-kilsə təlimi əsasında formalaşmış dünya haqqında bilgilərin (kartoqrafik təsvirlərin) rekonstruksiyası ilə  xəritə məzmununu (xəritələr toplumunda) ümumi ad altında istədikləri kimi qələmə verməyi;

Deyilənlərin bir daha təsdiqləyicisi kimi "Ermənistan dünya kartoqrafiyasında" kitabında (2004, 2015) verilən və orta əsrlər dövrü xəritələrinə aid edilən iki xəritəni göstərmək olar. Onlardan Böyük Britaniyanın Nortumbriya krallığında (indiki Carrou şəhərində) müqəddəs  Pyotr və Pavel kilsələrinin monaxı Beda Venerabirilisinin (672/673-735)  Avropa  kilsə tarixinə aid traktlarında və "Şeylərin təbiəti haqqında" əsərində həm də dini təsəvvürlərinə dair miniatür rəsmlərə yer vermişdir. Müəllif qeyd etmişdir ki, onun anlamında Yerusəlim (Qüds şəhəri) yer kürəsinin mərkəzində, doğma vətəni İngiltərə isə dünyanın kənarındadır.O, başqa ölkələr və ya yerlərlə bağlı əlavə məlumat verməyib, çünki onun istinad etdiyi mənbələr qədim roma və yunan kilsələrinin dini əsərlərinə əsaslanmışdır. Həmin düşüncəyə və biliklərə uyğun çəkilən rəsmlər də dini-mistik məzmundadır... Amma, bu rəsmi haylar, daşnaklar aşağıdakı kimi dünyaya təlqin edirlər: "İngilis tarixçisi və kilsə xadimi Beda Dostopoçtennıy "Şeylərin təbiəti haqqında" əsərinə   dünya xəritəsi əlavə edilib. Bu xəritənin əsasını ona qədər( müəllif nəzərdə tutulur - Q.Y.) olan kartoqrafik məlumatlar və xəritələr təşkil edir. Asiya ölkələri sırasında "Ermənistan" sözü yazılıb, "Azərbaycan" adı yoxdur..." Şərhə ehtiyac yoxdur.

Daha sonra, həyasızcasına uydurulan iddialar sırasında 1050-ci ilə aid edilən "Katton xəritəsi"ndə (bu xəritələr toplusu bibliofil və antikvar Robert Byus Kottonun (1571-1631) kolleksiyası əsasında yaradılmış  Böyük Britaniya muzeyinin əlyazmalar fondunda saxlanılır) guya  Aralıq dənizinin şərq sahillərində, Dəclə və Fərat çaylarının  başladığı tavr dağlarının aşağı hissəsində (cənubunda) "Ararat zirvəsi", "Ermənistan dağları", "Ermənistan" sözləri yazılıb. İftiraçılar "Kotton xəritəsi"ndə bu uydurma toponimlərin yazılmasını qədim roma filosofu Amvrosi Feodosi makrobinin V əsrdə yazdığı "Sisipionanın yuxusunun təhlili" kitabında verilən xəritə ilə əsaslandırırlar. Bu çürük və cəvənf  yalandır. Çünki adı çəkilən əsərdə verilən xəritədə yalnız yerin forma və ölçüləri, ekvatorial və tropik enliklər, dünyanın iqlim qurşaqları barədə ümumi məlumat  verilib. Heç bir dövlət və yer adı ilə bağlı  qeydlərə yer verilməyib.

Ona görə ki, antik roma-yunan mütəfəkkirlərinin əsərlərində və kartoqrafik  təsvirlərində, eləcə də erkən və aralıq orta əsrlər dövrünün yazılı, təsvirli dini-tarixi irsində haylar, ya da ki,onlara aid ünsürlərin coğrafi-məkan baxımından qeyd olunmasına ehtiyac olmayıb, çünki, sivil dünyanın öz obyektləri və subyektləri hələ ki, dəyişməz olaraq qalmaqdadır.

 

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

 

Olaylar.- 2019.- 9-10 aprel.- S.10.