Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış

Azərbaycanda milli ideologiyanın

yaranmasınaqədərki dövrdə (XIX yüzilliyə qədər)

milli mənəvi dəyərlərin rolu

Etnos, millət, milli ideya, milli ideologiya

və b. anlayışların məzmunu və təkamülü

Hazırda elmi, fəlsəfi və siyasi ədəbiyyatda "milli ideologiya" və bu istilahla bağlı olan etnos, millət, xalq, milli mentalitet, milli ideya, milli ideologiya və s. anlayışlar haqqında konkret, dəqiqləşdirilmiş kateqorial təriflərə rast gəlmək mümkün deyildir. Şübhəsiz ki, problemin öyrənilməsi "milli ideologiya" anlayışının dürüst və tam izahı ilə bağlıdır. Bu baxımdan Azərbaycanın ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrində milli ideologiya probleminin məzmununun şərhi üçün, ilk növbədə həmin anlayışların izahı verilməlidir.

Qeyd edək ki, orta əsrlərdə İslam Şərqi ölkələrində "millət" sözü dini mənsubiyyətə bağlı olaraq, ümumilikdə müsəlman əhalisinə, ya da hər hansı məzhəbə, təriqətə, eləcə də dini icmaya və cəmiyyətə aid edilirdi. Belə ki, "Ərəb və fars sözləri lüğəti" kitabında ərəb dilindəki "millət" sözünün üç izahı var: 1. Əhali, xalq; 2. Təriqət, məzhəb; 3. Dini icma və yaxud cəmiyyət [90, 387]. Avropada isə, millətçiliyin meydana çıxma tarixi kimi XVII əsr göstərilsə də, "millət" termini çağdaş anlamda XVIII əsrdən sonra işlədilmiş, "millət" və "xalq" anlayışları müəyyən mənada bir-birindən fərqləndirilmişdir. Belə ki, "millət" - əhalinin şüurlu və fəal hissəsini, "xalq" - isə siyasi və sosial baxımdan passiv, ətalətli kütləni ifadə etmişdir [162, 16-17].

XIX əsrin ortalarında formalaşmış marksizm təliminin baniləri - K.Marks və F.Engels isə "millət" anlayışını belə izah edirdilər ki, əvvəlcə qan qohumluğuna əsaslanan qəbilələr, sonralar məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində qəbilələrdən tayfalar və tayfa ittifaqları yaranmışdır. Sinifli cəmiyyətin yaranmasıyla "dil qohumluğuna malik tayfalardan xalqlar əmələ gəlməyə başlayır. Lakin xalq hələ millət deyildir. Xalqlar dil və mənşə etibarilə bir-birinə yaxın olan və ərazi ümumiliyinə malik tayfaların birliydir" [6, 6]. Millət isə insanların tarixən əmələ gələn sabit birliyi olub, onun varlığı üçün ümumi bir ərazinin və dilin olması vacibdir. Marks və Engels bununla yanaşı, qeyd edirdilər ki, "indiyə qədər mövcud olan bütün cəmiyyətlərin tarixi siniflər tarixi olmuşdur" [154, 37]. Bir sözlə, bu müəlliflər "millət"in yaranmasını tarixi proseslərə bağlasalar da, sonda siyasi baxımdan "millət" dedikdə, sinfiliyə üstünlük verirdilər. Bəzilərinə görə, bununla da onlar "millət"i iki sinfə bölmüşdür: proletariat və burjuaziya. Başqalarına görə isə, bu zaman marksizmin baniləri proletariat və burjuaziyanı ayrı-ayrı millət kimi deyil, siniflər kimi göstərmişlər [10, 16-17].

Marksizmin davamı kimi meydana çıxmış marksizm-leninizm cərəyanının əsas ideoloqlarından V.İ.Leninə görə, qədim Rusiyada qəbilə həyatının olduğundan bəhs etmək olarsa, orta əsrlərdə-Moskva çarlığı dövründə bu qəbilə əlaqələri daha yox idi. Milli əlaqələr ayrı-ayrı vilayətlərin, torpaqların və knyazlıqların birləşməsi, eyni zamanda burjuaziyanın yaranması və başçılığı ilə XVII əsrdən sonra meydana çıxmışdır. Lenin yazır: "Buna səbəb vilayətlər arasında güclənməkdə olan mübadilə, tədricən artmaqda olan əmtəə tədavülü, kiçik yerli bazarların bir ümumrusiya bazarı halında təmərküzləşməsi idi. Bu prosesin rəhbər və sahibləri tacir-kapitalistlər olduğuna görə, bu milli əlaqələrin yaranması burjua əlaqələrinin yaranmasından başqa bir şey deyildi" [151, 159]. Beləliklə, onun fikrincə, millət - cəmiyyətin feodal dağınıqlığının aradan qaldırılması və kapitalist iqtisadi əlaqələri əsasında siyasi mərkəzləşmənin gücləndirilməsi dövründə yeni sosial tarixi hadisə kimi yaranmışdır. V.İ.Lenindən sonrakı sovet ideoloqları da, başda İ.Stalin olmaqla hesab edirdilər ki, millət - ümumi ərazisi, dili, iqtisadi həyat birliyi, milli psixologiya və ideologiyanın ümumiliyində öz əksini tapan, mənəvi həyat birliyi olan insanların nisbətən sabit tarixi birliyidir. Məsələn, sovet dövründə M.Ağamirov "millət" termini ilə bağlı yazırdı ki, millətin varlığı üçün öncə "milli dilin olması"-dil birliyi, daha sonra bir dildə danışan adamların eyni ərazidə yaşaması-ərazi birliyi, eləcə də iqtisadi həyat və mənəviyyat-mənəvi sima birlikləri vacibdir [6, 8-9]. 1960-cı illərin ortalarından başlayaraq marksizm-leninizmin yuxarıda göstərilən tərifi etnik şüur fikri ilə tamamlanmış və etnosun ümumi anlayışı ilə əlaqələndirilmişdir [218, 25].

Qeyd edək ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan türk ideoloqlarından Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "milliyyət", "millət", "xalq" və s. anlayışlara əvvəlcə (1900-cu illərdə) marksistlərin sinfi mübarizə mövqeyindən yanaşsa da, sonralar (1910-cu illərdə) milli cəbhəyə keçərək "millət"i sinfi deyil, "dil", "mədəniyyət" əsaslarında təhlil etmişdir. Onun fikrincə, əvvəllər "ümmət" ilə "millət" anlayışları arasında fərq qoyulmadığı üçün, milli və dini mənsubiyyət bir yerdə götürülmüş və "islam milləti" sözü məşhur olmuşdur: ""Millət"i nasyon (natsiya) mənasına alacaq olursaq, bu heç də həmdinliyi bildirməz. Bu, dindaşlıqdan əlavə bir çox "daşlıqları" da came olduğu kimi, bilxassə dil birliyini lazım gətirər. Müasir mənada "millət" kəlməsi bu dil birliyindən hasil olan cəmiyyəti ifadə edər" [195, 467]. O yazırdı ki, dil milliyyətin hamısını əhatə etməsə də, yüzdə doxsanını ehtiva edən böyük bir amildir: "Bir milliyyəti məhv edib aradan götürmək qəsdində olan siyasilərdə əsil bunun üçündür ki, təmsil (assimilyasiyon) əməliyyatı icra edərkən ən birinci fikirlərini dilə verər və ən əvvəl bir millətin dilini yaddan çıxarmağa səy edərlər" [195, 476]. Onun fikrincə, "qövmiyyət" və "milliyyət" anlayışları da fərqli məna daşıyırlar: "Qövmiyyət" - Narodnost - yalnız nəsil və dil birliyi, "milliyyət" - nasionalnost - dil və mədəniyyət və milli diriliyi dərk etməklə hasil olar. Yəni bir ata-babadan yetişmə və bir dildə danışan kiçik bir tayfa və ya qövmə-qövmiyyət sözü ilhaq olunar. Şahsevən kimi, Şahsevəndən bəhs edərkən bir qövmdən bəhs olunar. Artıq Şahsevənə milliyyət deyilməz. Bir çoxu bu kimi qövmiyyət və tayfalar cəm olub, bir dil ilə bərabər müəyyən bir mədəniyyətə malik olan azərbaycanlılardan bir milliyyət kimi bəhs etmək olar" [195, 468]. M.Ə.Rəsulzadənin fikrincə, türklər (Türküstan, Osmanlı Türkiyəsi, Azərbaycan, Krım türkləri və b.) ayrı-ayrılıqda "milliyyət", cəm halında isə "millət"dir: yəni türk milləti. Deməli, əvvəllər M.Ə.Rəsulzadə "milliyyət" və "millət"i eyni mənada başa düşmüş, bu anlayışları bir-birindən yalnız miqyasına görə fərqləndirmiş və "millət"i daha geniş anlamda götürmüşdür. Bu mənada, o, "millət"ə belə bir tərif verir: "Millət dil birliyi, adət və əxlaq birliyi, tarixi ənənə və nəhayət, dini etiqadlar birliklərinin məcmuyundan mütəşəkkil bir məhsuldur" [195, 468]. 1920-ci illərdən sonra M.Ə.Rəsulzadə "milliyyət" və "millət" anlayışlarını bir qədər də dəqiqləşdirmişdir. Onun fikrincə, bunlardan "milliyyət" dil, din, irq, qövm, tarix, coğrafiya, iqtisadiyyat və siyasət amillərinin təsiri ilə meydana gələn etnik bir topluluqdur. "Millət" isə, bu toplulardan yaranan ümumi iradəni ifadə edir. Milliyyətin millət statusunu alması isə feodal sisteminin dağılması, burjuaziyanın yaranması ilə bağlı olmuşdur [191, 17-18]. Deməli, "milliyyət" burjuaziya-kapitalizm dövründə, müəyyən şərtlər və hadisələr nəticəsində vücuda gəlmiş formal bir varlıqdır; millət isə bu fomal varlığın şüurlaşan dinamik bir şəklidir [191, 19].

Qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadə "millət", "milliyyət", "xalq" və b. anlayışların tərifini verərkən ustad saydığı, XIX əsrin böyük Azərbaycan türk filosofu C.Əfqaniyə dəfələrlə müraciət etmişdir. M.Ə.Rəsulzadədən öncə Əfqani bildirirdi ki, insanları bir-birinə bağlayan, millətin yaranmasında iki vacib şeydən biri dil, digəri isə din birliyidir. O, millətin yaranmasını izah edərkən yazırdı ki, qohumluq və yaxınlıq dairəsi genişlənəndə ailə vəhdəti aradan qalxır, onun yerinə çoxlu ailələrin və insanların cəmindən ibarət olan qəbilə vəhdəti meydana gəlir: "Sonra bu vəhdət qəbilə birliyinə, o da vahid millətə gətirib çıxarır" [148, 187].

Çağdaş dövrdə də millət, milliyyət, xalq və s. anlayışlara dəfələrlə müraciət olunsa da, bu günə qədər həmin məfhumlarla bağlı kateqorial təriflərə rast gəlmək mümkün deyil. Bu da, həmin anlayışların mürəkkəbliliyi, çoxçalarlılığı, ideoloji istiqamətləri və s. ilə bağlıdır. Hazırda Azərbaycan alimlərindən bir çoxları - R.Mehdiyev, Ə.Tağıyev, Z.Quluzadə, Ə.Abbasov, A.Şükürov, Y.Türkel, M.Ağayev və b. bu məsələlərə toxunmuş və öz münasibətlərini bildirmişlər. R.Mehdiyevin baş redaktoru olduğu "Politologiya. İzahlı lüğət" kitabında yazılır ki, "millət" (lat. natio tayfa, xalq) - tarixən kapitalizmin meydana gəlməsi, feodal pərakəndəliyinin dəf edilməsi, təsərrüfat əlaqələrinin güclənməsi, ədəbi dil bazasında savadlılığın yayılması, milli mənlik şüurunun möhkəmlənməsi ilə səciyyələnən etnos tipidir. Ümumi keyfiyyətlərlə səciyyələnən millətlər müxtəlif yollarla, müxtəlif amillərin təsiri altında yaranır. Bunun üçün vahid sosial sxem yoxdur: "Əksər hallarda o vətənə, tarixi tale ümumiliyinə, ümumi mənəvi dəyərlərə bağlılıqla, bəzənsə sırf etnik əlaqələr zəminində yaranır" [189, 205]. A.Şükürovun da fikrincə, "millət" və "etnos" anlayışları barədə dəqiq tərif yoxdur. BMT-də "millət" və "xalq" anayışlarının sinonim kimi işləndiyini qeyd edən alimin fikrincə, bu mənada "millət" müxtəlif insan birliklərini ifadə edir. Digər şərhə görə xalq və yaxud millət etnosla identikdir: "Bu terminin şərhinin müxtəlif olması onunla əlaqədardır ki, bir mənada millət vətəndaş siyasi, digər halda etnik kateqoriya kimi nəzərdən keçirilir.

Faiq Ələkbərli,

AMEA Fəlsəfə İnstitutunun

aparıcı elmi işçisi, dos., dr.

Olaylar.- 2019.- 11-12 aprel.- S.13.