Oğuzlar və Türk kimliyi

əvvəli ötən sayımızda

"Sak", "saqdaq" və "saqay" sözləri bir etnonim kimi türk sözləridir və onlar daha çox

Altay-Yenisey aralığında yaşayan türklərin dillərinin qrammatik şərtlərinə uyğun gəlir.

Bu sözləri saka (yakut), xakas türklərinin etnonimi kimi də qəbul etmək lazımdır. "Saka"

sözünün əsas dominant fəlsəfi anlamı maral kültürü ilə bağlıdır. Türk dillərinin

strukturundakı affiksə, eləcə də dilin alliterasiyasına görə, bəzən "sakadar" deyimi də

mövcuddur. "Sakadar", əslində "sakalar" deməkdir. Balkar türkləri "lar" və "lər"

şəkilçilərini çox zaman "dar" və ya "dər" şəklində ifadə edirlər. Bu deyiliş formasını saka,

altay, şor və telengit türklərində də müşahidə etmək heç də çətin deyil.

Balkar türklərinin ünlü etnoqraf və folklorçu alimi İsmayıl Miziyevin yazdığı

"Qaraçay-Balkar türklərinin mənşəyi haqqında bir neçə söz" elmi məqaləsində belə

qeyd olunur:

Qədim yunan tarixçiləri tərəfindən skif-sarmat türklərinə məxsus olan epos ədəbiyyatı

zorla yunanlaşdırılsa da, obrazların adları dəyişdirilsə də, baş verən hadisələr, haqqında

bəhs edilən mövzular özünün məzmununa görə, nə avropalıların, nə də yunanların digər

ədəbi əsərlərində öz strukturuna görə təkrar olunmur. Heredotun 1972-ci ildə dərc olunan

əsərlərinin IV cildinin 8, 9 və 10-cu bölümlərində Heraklla bağlı bəhs edilən rəvayətlərə

aydınlıq gətirilmişdir. "Herakl" türk dilində "Jirakl-Yirakl", yəni "yerin ağlı" anlamını

verir. Bu bütün türk qəhrəmanlıq eposlarında "bahadır" mənasını verir. Onun oğlunun

adı yunanca tərcümə edilərək Aqafirs və ya Aqadiros adlandırılsa da, sözün hərfi mənası

"Həyat Ağacı" deməkdir. Belə bir inanc kultu isə qədim çağlardan bu günə kimi ancaq,

türk toplumlarında mövcuddur. Buradan belə çıxır ki, Herakl əslində skif-sarmat

toplumlarının eposunun qəhrəmanı olub.

Məşhur çuvaş türkoloq alimi L. Elnitskiy 1977-ci ildə dərc etdirdiyi Asguz-İskuz-İşquz

kitabının 25-ci səhifəsində qeyd edir ki:

Skiflərin adının belə yazılmasının əsas mənası bu adın əski yunanca transkripsiyası kimi

başa düşülməsidir. As-aş və ğuz-oğuz adı isə skiflərin türk kökənli olması ilə əlaqəlidir.

Çünki əski yunanlar başqa dillərdən alınma sözləri öz dillərinin transkripsiyasına

uyğunlaşdırmağı üstün hesab edərdilər. "Skif" sözünü oğuz kimi ifadə etdikdə, bunun

mənası "hər şeyə qadir insan" deməkdir. Yunan, eləcə də Hind-Avropa dillərinin heç

birində bu sözün nə qədim, nə də çağdaş mənada anlamı yoxdur. "Skif" sözünün gerçək

üzü isə rəngarəngdir, skıtı-skıt-skit formalarının çoxçalarlı anlamları var.

V. Latışevin 1896-cı ildə dərc olunmuş seçilmiş əsərlərinin I buraxılışının II cildinin 185-

ci səhifəsində Qafqaz sözünün etimoloji anlamı belə qeyd olunub:

Qafqaz sözü əski türklərdə Kukas kimi ifadə edilib. Burada sözün ilk hecası "kau"dur.

Türk dillərində isə bunun mənası boz-sarı-ağ rənglərinin birgə çaları kimi başa düşülür.

Kıuçak-kıfçak-kıpçak-kıu-kiji kimi anlamların etimoloji mənalarını ifadə etmək

mümkündür, burada sözün əsas dominantlığını təşkil edən "kıu" kəlməsidir, mənası isə

qaz deməkdir.

Qədim yunan qaynaqlarında isə qeyd olunur ki, "Qafqaz" sözü skiflərdə "Kroukas" kimi

ifadə edilib, yəni "qayalıqlarla dolu olan dağlar". Altay türkcəsində işlədilən "kaskak" ,

yəni "kad-kaz" ifadəsi də "qayalıq məkan" deməkdir. Skif mifologiyasında Tabiti - evin

ocaq kimi qəbul edilməsi, onun özünə məxsus Tanrısının olması düşüncəsi hər zaman

hakim olmuşdur. Onun ətrafında isə, Babay (Ulu Baba), Api (Torpaq, dağ), Uran (Göy,

səma), və Pont (Dəniz, su) anlamları bütünləşib.

Məşhur türkoloq alim M. Zəkiev 1986-cı ildə dərc edilmiş Ulu Ana əsərinin 27-ci

səhifəsində yazır ki, "Ebi" sözü əski skiflərdə həm də mifoloji anlam kimi

dərəyləndirilirdi. Bu sözün mifoloji anlamı türk dillərində 6-8 min öncə işlədilib və

bunu əski kurqan maddi-mədəniyyəti abidələrində görmək mümkündür. Bizim eranın

IV-VII yüzilliklərinə aid olan abidələrdə və yazılarda da həmin mifoloji izlər

yetərincədir. Daha sonra isə Hun İmperiyasının əsas simvollarından biri kimi ona rast

gəlinir. 1854-cü ildə rus etnoqrafı R. Latama "Skiflərin türk kökənli olmasını sübut

etməyə ehtiyac yoxdur" əsərinin 45-ci səhifəsində yazırdı:

Kimmer, skif və sarmatlar əslində sakalardır. Onlar tarixin sonrakı dönəmlərində

FinUqor və Oğuz boyları kimi formalaşıblar. Doğu Avropa, Sibir və Türküstan torpaqlarında

mövcud olan qədim mədəniyyət və tarix bu iki türk boyuna məxsusdur. Skiflərə məxsus

olan etnoloji, mifoloji və linqvistik izlər bu günün özündə belə qorunub saxlanılır. Bunu

Fin-Uqor və Oğuzlara aid olan toplumların mədəniyyətində görmək mümkündür.

Məşhur balkar və qaraçay alimlərindən İ. Miziyev və K. Laypanovun 1993-cü ildə birgə

yazdıqları Alanlar: Onlar kimdirlər kitabının 97-113-cü səhifələrində qeyd edilir ki, Alan

İmperiyasının etnik kimliyini araşdırmaq üçün hər hansı hipotezə ehtiyac yoxdur. Hun

İmperiyasının çöküşündən sonra qısa bir zamanda onların yerini Alan İmperiyası

tutdu. IV yüzillikdən başlayaraq, Hun, onun ardınca isə Alan imperiyalarının bir ucu

Ural, Volqaboyu və Doğu Avropanın əraziləri olub. Alanların dili isə kuman (oğuz)-

kıpçak dil ailəsinin qovuşuğu kimi mövcud idi. Çağdaş qaqauz, balkar, kumuk,

qaraçay, balkar və Krım türklərinin dil strukturu da məhz həmin prinsipə əsasən

formalaşıb.

Saka (yakut) Türklərinin inancına görə, onların əcdadları skiflər olub. Skiflərdə olan

mistik inanc kultu eynilə bugünkü sakaların mədəniyyətində qorunub saxlanılır. Saka

türklərində də "saka-skit" sözünün mənası "döyüşçü" deməkdir. Saka (yakut) dilinin

marfologiyası" üzrə 1955-ci ildə elmi iş yazaraq elmlər doktoru adını almış V.V.

Filippov həmin əsərində belə qeyd edir:

"Saka (yakut) dili özünün qrammatik quruluşuna görə, türk dillərinin daha çox oğuz dil

ailəsinə yaxındır. Sibir boyunda dil baxımından digər türk toplumlarından fərqli olaraq

təkcə saka türkləri oğuzlarla dil və qrammatik baxımdan çox yaxındırlar.

Bu məşhur dilçi-türkoloq alim saka ata sözlərindən biri kimi bunu da qeyd etməyi

unutmamışdır:

"Oqus bu olan aan doyduqa ayaataabıt uraanxay-saxalar bu bihiqi bu baarbıt" (Həmin

Uranxay-Saxa, hansı ki, öküzlə bütün dünyaya hökm edirdilər, bax onlar bizik, oğuzlarıq).

Məşhur türkoloq Karjaubay Aydarov 1971-ci ildə yazdığı XII yüzillikdə Moğolustandakı

Altay əsərinin 158-ci səhifəsində qeyd edir ki, Sibir, Altay və Moğolustan ərazisində

yaşayan teleslərin tərkibində olan sun-uz, kıbır, tuba, kurıkan, telenget, buqu, bayırku,

tonqra, kun, sıqır, xasar, ayqır, ediz, baysi el birliklərinin mənşəyi də zatən oğuzlara

daha yaxındır. Bu tarixi izləri əski çağlardan izləməklə daha aydın şəkildə isbatlamaq

mümkündür. Tele el birliyinin kökündə dayanan toquz-oğuz və ya sekiz-oğuz inanclar

bu gün də həmin el birlikləri arasında fərqli xalq inanc hekayələri çərçivəsində

mümkündür.

Altaydan olan dilçi alim Y. Zuev qeyd edir ki, oğuzlar bir zamanlar Batıya doğru

böyük həcmdə köç etsələr də, onların bir qismi hələ də öz tarixi torpaqlarında

yaşamaqda davam edirlər. Türküstanda yaşayan oğuzları Altaylı hesab etmək daha

doğrudur. Teleut, telengit türklərinin etnonimləri isə zatən oğuzlarla eynilik təşkil edir.

Altayda və Moğolustanda tele-oğuz deyimi həm də tuvalılara şamil edilir. Özəlliklə

tuvalılar arasında syeyanto boyuna oğuz timsalında baxılır. Bu gün Türküstanda

yaşayan türkmənlərin yemek, yomut və kimak boylarının istifadə etdikləri damğa

kültürü Altay və Tuva türklərində eynilə, olduğu kimi yaşamaqdadır.

Etnoqraf alim İ. Stralenberq Altaydan Orta Asiyaya kimi əsərində yazır ki,

qədim sakların indiki varislərinə daha çox türk toplumlarının oğuz boylarında rast gəlmək

mümkündür. Tarixi qaynaqlarda qeyd olunan "sakav", "sakavı", "sakar", "saxqar",

"saka", "şaqla" adları əslində indiki türkmənlər arasında daha çox tanınmışdır. Hətta

bu sözlərlə bağlı deyimlər, bir sıra inanclar saka (yakut) torpaqlarına qədər uzanır.

Oğuz boylarından biri kimi çox məşhur olan bayatlarla bağlı saka etnoqraf alimi A.

Savvin qeyd edir ki, saka türklərinin olonxo xalq mahnılarından biri "Saxa bayattar"

adlanır. "Bayat" sözünün saka türkcəsində anlamı "kişinin bədənində yuxarıya doğru

yüksələn ilahi enerji" deməkdir. Bu gün Sakanın (Yakutiya) ünlü etnoqraf alimlərindən

biri olan Q. Rumyantsev "Sakalar və etnoloji baxışların kökləri" əsərində oğuzlarla

bağlı bu fikirləri qeyd edir: "Oğuzlarda "bəydili" adlanan boy bizlərdə "bekdili"

şəklində işlədilir. XIII yüzillikdən bu yana saka türklərinin dilini monqol və çin

ünsürləri ilə doldurmaq təşəbbüsləri ona görə baş tutmamışdır ki, bizim dil daha çox

oğuz dil ailəsinin ünsürlərini qoruya bilib. Saka türkləri də Oğuzlar kimi Qartal inanc

kultuna eyni dərəcədə dəyər verir. Sakadakı naymanları bizlər tarixdə olduğu kimi, bu

gün də "seqiz-oğuz" adlandırırıq. Biz buna əcdad kultu kimi dəyər veririk. Bu gün hər

iki dil arasında müəyyən problemlərin olmasının səbəbini isə tunqus-mancur təsir

dairəsinin izlərində aramalıyıq".

Cahandar Bayoğlu

Olaylar.- 2019.- 20-21 avqust.- S.5.