“Şor göl”ün döyüşləri

1914-1915-ci illərdə I Dünya müharibəsi illərində Rusiya imperatoru II Nikolay (1868-1918) Rusiya Nazirlər Şurası tərəfindən (hökumət başçısı İ.L.Qoremıkinin (1839-1917) dövründə) azərbaycanlı xeyriyyəçi və Bakı neft milyonçusu, əslən Əmircan kəndindən olan Ağa Murtuza Muxtar oğlu Muxtarovdan (1857-1920) çar ordunun təminatı üçün maddi yardım istənildikdə o qəti eziraz edir:

- Mən sağ əlimlə pul verib, sol qolumu vurdura bilmərəm...

Və bunula da Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dövlətinin Osmanlı Türkiyəsinin cahanşümul varlığının qorunmasında göstərdiyi səmimi qardaşlıq münasibətinin ifadəsi kimi ərgən mövqeyini sərgiləmişdir. Məhz bu və bu kimi minlərlə qardaş can yanğısının (və əsirgəməməyin) nəticəsində 1918-1920-ci illərdə mənfur düşmən qüvvələrinin xalqımıza və dövlətimizə qarşı törətdikləri soyqırım-qətliam faciələrinə biganə qalmayan Osnmanlı Türkiyəsinin 3 mindən artıq əsgər və zabit heyəti də öz sinələri ilə Vətənimizin yaralarına məlhəm olmuşlar.

1918-1920-ci illərdə bolşevik Rusiyasının daşnak-hay, rus və ingilis-firəng silahlı quldurlarının qüvvəsi ilə Azərbaycanda həyata keçirdikləri qətliam-soyqırım qırğınlarının (bu siyasət hay-daşnak və kilsə sürüsünün istəyinə uyğun olduğundan onlar əsas qüvvə kimi çıxış edirdilər) qarşısının alınmasında yerli imkanlı şəxsiyyətlərin, din xadimlərinin, el ağsaqqallarının və yerli müdafiə dəstələrinin zəhməti də az olmayıb. Yuxarıda adını çəkdiyimiz A.M.Muxtarov öz vəsaiti hesabına nəinki yerli müdafiəçiləri silah-sursat və digər ləvazimatlarla təmin edib, hətta Böyük Zirə adasında saxlanılan və Qafqaz cəbhəsində əsir düşmüş Osmanlı Türkiyəsinin əsgər və zabit heyəti üzvlərinin, dinc sakinlərinin əsirlikdən azad edilməsində, yerli müdafiə dəstələrinin hərbi təlimlərində onlardan istifadə olunmasında, uşaqların və qadınların həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasında, daha sonra onların bir hissəsinin Qafqaz cəbhəsinə göndərilməsində böyük zəhmət çəkmişdir.

Bir cəhəti qeyd edək ki, o illərdə Bakı şəhərində və onun ətraf kəndlərində yaşayan imkanlı şəxslər nəinki öz əraziləri ilə kifayətlənmiş, əksinə bölgənin bütün yerlərində müdafiə cəbhəsinin yaranmasına, ümumilikdə bütöv Azərbaycan naminə ümumxalq tədbirlərinin (müdafiə olunmalarının və döyüşlərin təmin edilməsində) yaxından iştirak etmişlər. Təsadüfi deyil ki, 1905-ci ildə H.Z.Tağıyevin (1838-1924) təşəbbüsü ilə yaradılmış "Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti" bu sahədə böyük işlər görmüşdür. Eləcə də bu baxımdan Suraxanı kəndində yaşayan Şeyx Əlibəndə, əmircanlı Aslan Kərbəlayi Qədir oğlu (1800-1925), Mirzə Abu Turab Axundzadə (1817-1908), Hacı Salam Əli Heydər oğlu (1855-1960), Məşədi Məhəmmədəli Paşa oğlu (1888-1965), Cəbrayıl və İsrafil Hacı İbrahim oğulları, Hacı İbrahim Abbasqulu oğlu (1853-1938), Axund Məhəmməd Hənifə (1870-1931), Mirzə Şəmsi oğlu Əsədullayev (1875-1938)... və başqalarının ümumxalq səyləri indi də hörmətlə yad edilir.

Həmin illərdə yaradılmış Bakı Sovetinin millətçi quldur S.Şaumyanın rəhbərliyi ilə daşnak haylardan ibarət azğın silahlılarının törətdiyi Əmircan kəndinin (qədim Xilə kəndinin) qətliamları paytaxtdan 12-15 km şərqdə, Şor gölün ətrafında baş vermişdir. O dövrdə bu kənddə 1000 nəfərədək əhali yaşayır və 100-120 ev vardı. Əhalisi əsasən əkinçiliklə, heyvandarlıqla, xırda sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olub. Bu kəndin cənub və cənub-şərq hissəsində o vaxtlar "Mədən yeri" (indiki "20 yanvar" şəhidləri Zahid Əliyevin, Şahin Məmmədovun və Hasil Bayramovun adlarını daşıyan küçələr) adlanan hissədə XIX əsrin əvvəllərində Qarabağdan, XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycandan köçürülən 50-yə qədər hay-daşnak ailəsi yaşayırdı(onların sayı sonrakı illərdə 5 minə qədər artmışdır). Onlar əsasən sənətkarlıqla məşğul olduqlarından və Ş.Əsədullayevin (1840-1913), A.M.Muxtarovun neft mədənlərində işlədiklərindən Bakı Sovetinin etibarlı kəşfiyyat məlumatları mənbəyi, əlaltıları rolunu oynayırdı. Məhz onların məlumatları əsasında həm Əmircan kəndinə, həm də Balaxanı-Suraxanı neft mədənlərinə hücumlar olmuşdur. Daha sonra, hay-daşnak ailələrinin yaşadığı evlər Mirzə Abu Turab Axundzadənin dini ocağının ətrafında olmuşdur.

Deyilənə görə, quldurlar kəndə daxil olduqda evlərin birində bir qoca qadınla rastlaşırlar və ondan soruşurlar:

-Bəs bizdən qorxmursan ki, evdən getməmisən?

O isə cavabında deyib:

-Mən bircə Allahdan qorxuram...

Quldurların hücumundan sığınmaq üçün aprel-may aylarında dinc əhali 15-20 km aralıdakı Mərəkan bağlarına köçməyə məcbur olmuşdur.

O illəri və hadisələri yaşayan Ahiyə Xocabəy qızının (1876-1972) dediyinə görə bağa köçən camaat qət etmişdi ki, əgər haylar ora da gəlib çıxsaydı, əsir düşməmək üçün hamı özünü dənizə atacaqdı...

Əmircan kəndinin üstündəki "Əkin yeri"ndə, "Şor gölü"n üstündə (bu göl sonralar "Bülbülə gölü" adlanıb, sahəsi 300 hektardan çoxdur), kənddən 1,5-2 km aralıda quraşdırılan düşmən toplarınnın atəşi, silahlı quldurların hücumu 100 nəfərədək dinc sakinin amansızlıqla qətlə yetirilməsinə, "Dərə məhəllədə"ki Qoşa minarəli məscidin (A.M.Muxtarovun vəsaiti hesabına 1908-ci ildə məşhur memar Zivər bəy Gəray bəy oğlu Əhmədbəyov (1873-1925) tərəfindən usta Kərbəlayi Əhməd tərəfindən tikilmişdir, imamı Axund Məhəmməd Hənifə idi) zədələnməsinə, köhnə Xilə kəndində XIV əsrdə Əmir Nizaməddin Fəxrəddin oğlu tərəfindən 1329-1330-cu illərdə tikdirilmiş "Nizaməddin məscidi"nin dağıdılmasına, Ş.Əsədullayevin tikdirdiyi məscidin isə yerlə-yeksan edilməsinə səbəb olub.

Kəndin bu hissəsində, məscidin qonşuluğunda yaşayan Məşədi Zöhrab Baba oğlu (1820-1918), Baloppa Ağarza oğlu (1848-1918) işkəncələrlə öldürülüb, evləri isə qarət edildikdən sonra yandırılmışdır.

"Şor göl"ün yaxınlığındak açıq və ağır döyüşlər olmuş səngər yerlərindən "Küyül yeri" (indiki Zülal Tağıyev adına küçə) qanlı savaşlara şahid olub. Düşmənə qarşı mərdliklə vuruşan kənd sakinlərindən Musa Hacı Əbdülağa oğlu (1898-2006) sonralar, yəni 1930-cu illərdə 25 il katorqa həyatını yaşayıb. Onunla birlikdə çiyin-çiyinə döyüşən Cabir Əfşir oğlu (1873-1979), Bəhruz Baləmi oğlu (1879-1919), Sabbar Zeynalov (1884-1957) və Hacıbaba Əbdülbaba oğlu (1895-1919) həm də Qarabağda və Zəngəzur qəzasındakı savaşlarda iştirak etmişlər. Sonuncu bir həftə əvvəl əmircanlı Xədicə Almaz qızı ilə (1902-1968) ailə qurmuşdu, döyüşə yollananda...

Dəstə üzvlərindən "qorxubilməyən" Məmmədhəsən Qulaməli oğlunun (1895-1941) sonrakı həyatı da məşəqqətli keçib. Belə ki, o, 1934-cü ildə "Bakı Komunasına qarşı döyüşdüyünə görə" həbs və uzaq Sibirə sürgün edilmiş, həyat yoldaşı Anaxanım Afşir qızı (1910-1939) kiçik yaşlı 4 oğlu, 1 qızı ilə Gəncə şəhərinə köçürülmüş və orada vəfat etmişdir.

Əmircan kəndinin səngər yerlərindən "Naxır yeri" və "Meydan yeri" (indiki Ü.Hacıbəyli və M.P.Vaqif adına küçələrin kəsişdiyi hissə) də olub ki, yerli özünü müdafiə qüvvələrinin bir çox döyüşləri orada baş verib. Kəndin bu hissəsində vuruşan fəal döyüşçülərdən Nurəddin Şərif oğlu (1886-1964), Cabbar Əlican oğlu (1890-1982), Şirzad Musa oğlu (1879-1919, neft maqnatı Şəmsi Əsədullayevin əmisi oğlu), Məşədi Əziz Hüseynəli oğlu (1875-1965), Rəfi Kərim oğlu Rəfiyev (1902-1956)... olmuşdur.

Bakı şəhərinin ətrafı yaşayış məntəqələri içərisində bir sıra strateji üstünlükərə malik olan Əmircan kəndində (buradan keçib Binə, Mərdəkan, Qala, Şüvəlan... kəndlərinə daxil olmaq olar) 1918-1920-ci illərdə baş verən qanlı olaylar barədə həm də Səkinə Xocabəy qızı (1881-1970), Səriyyə Ələsgər qızı (1898-1979) danışmışlar.

Tarixin təkrarlandığını bildirənlər həmişə haqlı olur və bu inkaredilməyən faktlarla sübut olunur. Bu baxımdan bir qisminin (yadda qalanların) adını çəkdiyimiz əmircanlı el qəhrəmanları keçən əsrin əvvəllərində hay- daşnak və hay- kilsə quldurlarına qarşı necə igidliklə vuruşmuşsa, əsrin sonunda da eyni hal baş vermişdir - bu dəfə Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində. Əmircan kəndinin oğlu Albert Araqun oğlu Araqunov (milliyyətcə yəhudidir) 8 may 1992-ci ildə Şuşa şəhəri uğrunda hay quldurlarına qarşı döyüşlərdə Şəhid olmuş və Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı kimi şərəfli hərb tariximizə imza atmışdır.

(Yazı Əmircan qəsəbə sakinləri Rəfiqə Əbdül qızı Rəfilinin (1942) və Çingiz Cabir oğlu Musayevin (1950) məlumatları əsasında işlənilmişdir.)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət

Universitetinin müəllimi

Olaylar. -2019.- 6 mart.- S.10.