Cavad xanın qəbri haradadır?

Gəncəli Cavad xanın rus işğalçılarına qarşı əlində silah vuruşaraq qəhrəmancasına həlak olmasından 215 il keçir.

Azərbaycanlı müəlliflərin yekdil fikrinə gərə, "Gəncədə I Şah Abbas tərəfindən tikilmiş məşhur Cümə məscidində dəfn olunan Cavad xanın məzarı 1962-ci ildə yaxınlıqdakı meydanın rekonstruksiyası adı altında dağıdılıb. Lakin vətənpərvərlər Cavad xanın cəsədinin qalıqlarını gizli şəkildə qoruyub saxlayıb və artıq 1990-cı ilin 27 martında öz əvvəlki yerində torpağa tapşırıblar. Xoşbəxtlikdən, həmişə elmi axtarışlarda olan Məşədixanım Nemətova arxivdən Cavad xanın qəbirüstü abidəsinin foto-surətini tapa bilib. Və təcili olaraq, həmin şəkildəki məzarın mərmərdən yonulmuş oxşarı hazırlanıb və onun üzərində gözəl nəstəliq xətti ilə fars dilində aşağıdakı sözlər həkk olunub:

"Bu məzarda Gəncə bəylərbəyisi Qacar tayfasından olan Ziyadoğlu Cavad xan uyuyur.

...Allahı tanıyan cənnətlik Cavad xan min iki yüz on səkkizinci ildə (1804-cü il) öldü. Ondan sonra bu məqbərədə dəfn olundular. O fatehin nəsli və ailəsi" (Ə.Çingizoğlu. Zyadoğlu-Qacarlar (Ziyadxanovlar).Bakı:2017, səh.152-153).

Bu versiyada şübhə doğuran məqamlar var.

Birincisi, mərhumun nəşinin qalıqlarını 1962-ci ildən keçən 28 il ərzində "qoruyub saxlayan vətənpərvərlər" kimdir? İkincisi, həmin şəxslər haradan bilirdilər ki, tezliklə elə bir gün gələcək ki, Cavad xan azadlıq mücahidi kimi tanınacaq və qəbri bərpa ediləcək? Və onlar da "gizlətdikləri qalıqları" bərpaçılara təqdim edəcəklər? Üçüncüsü, nəşin qalıqlarını dəfn etmədən haradasa gizləyib saxlamaq günah deyilmi? Dördüncüsü, 1962-ci ildə olmasa da, hal-hazırda DNT analizi ilə həmin nəşin Cavad xana mənsub olub-olmadığını asanlıqla müəyyən etmək mümkündür. Nəhayət, beşincisi, Cavad xanın qəbrinin bərpa edilməsi zamanı mərhum professor M.Nemətovanın istifadə etdiyi fotoşəkil hansı arxivdə və hansı fondda saxlanılır? Şəxsən bu sətirlərin müəllifi həmin şəkli görməyi çox istərdi.

Nəşri ilə məşğul olduğumuz Kameral siyahıların üzərində işləyərkən, 1812-ci ildə Qafqazdakı rus qoşunlarının Ali baş komandanı Markiz Pauliççinin Qacar qoşunlarının Qafqazdakı Ali baş komandanı, İran taxt-tacının vəliəhdi Abbas Mirzəyə yazdığı bir məktub diqqətimizi çəkdi:

"Markiz Pauluççinin Abbas Mirzəyə 20 fevral 1812-ci il tarixli, 161 nömrəli məktubu. Yelizavetpol şəhəri.

Gürcüstan və ona birləşdirilən ərazilərin idarəsinə başlayarkən, Yelizavetpolda mərhum Cavad xanın ailəsini tapdım. Öz ölkəsinə sədaqətlə xidmət edən adamlara ehtiram göstərilməsi ənənələrinə sadiq qalaraq, bu ədaləti Cavad xana da göstərirəm. Çünki o şəhəri müdafiə edərkən topun üzərində, əlində silah həlak olmuşdur. Öz hisslərimin sübutu, Siz əlahəzrətə olan xüsusi ehtiramımın əlaməti olaraq Cavadxanın ailəsinə İrandakı malikanəsinə getməyə və Cavad xanın və oğlu Hüeynqulu ağanın nəşlərini də özləri ilə aparmağa icazə verdim" (AKAK, Т. 5, док.167).

1804-cü il yanvarın 3-də Cavad xan Gəncə qalasının alındığı gün, rus 17-ci yeqer polkunun kapitanı Kalovski tərəfindən öldürülmüş, onun özü isə qala müdafiəçiləri tərəfindən öldürülmüşdür (Э.Бабаев.Из истории Гянджинского ханство. Баку:2003, стр.69).

Markiz Pauluççi Cavad xanın nəşi və ailəsi ilə bağlı verdiyi cəsarətli qərarı öz hökumətinə belə izah etmişdi:

"Markiz Pauluççinin qraf Rumyantsevə 7 aprel 1812-ci il tarixli, 103 nömrəli məktubu.

Yelizavetpol qalasına baxış keçirərkən, buraya hücum zamanı öldürülmüş qala sahibi Cavad xanın ailəsini ‒ onun arvadlarını, qızlarını və kiçik yaşlı bir oğlan nəvəsini aşkar etdim. Onlar 1804-cü ildən qalada xüsusi hərbi nəzarət altında saxlanılırdılar, İmperator həzrətlərinin xəzinəsinə böyük və gərəksiz yük idilər. Mən onları azad edib arzu etdikləri kimi İrana getmələrinə icazə verdim. Məni bu cür qətiyyətli qərar qəbul etməyə vadar edən səbəb heç bir günahı olmayan qadınların həbsdə saxlanmasının və onlardan qorxmağımızın bizə yaraşmayan bir hərəkət olması, xəzinəni lazımsız xərclərdən azad etmək və Cavad xan ailəsinin İrana getmiş kişi üzvlərinin onlardan imtina etməməsi oldu. Bu fürsət mənim İran taxt-tacının varisi Abbas Mirzə ilə əlaqə yaratmağım üçün fürsət də oldu və ona məktub yazdım. Yeri gəlmişkən, Cavad xanın arvadlarından biri ‒ Bacı xanım indiki Qarabağ xanının qohumlarından birinin arvadı olan qızının yanında, Qarabağda qalmaq istədi və ona icazə verdim. İrana gedənlər isə Cavad xanın arvadı Şükufə xanım, onun ayrı-ayrı arvadlarından doğulan qızları Xatun bəyimlə Balaca bəyim, nəvəsi Müsahib ağa, onun anası Tuti (xanım), Cavad xanın oğlu Uğurlu ağanın qızı və onların üç qulluqçusudur"(АКАК, Т.5, док.169).

Cavad xanın ailəsinin İrana getməsini İrəvan Sərdarı Hüseynqulu xan da təsdiqləyir:

"İrəvanlı Hüseynqulu xanın Kaxet, Kızık, Araqva knyazlarına, zadəganlara, ümumiyytlə bütün xalqa 19 may 1812-ci il tarixli məktubu.

...eşitdik ruslar şayiə buraxıb ki, guya Şahzadə[1] rusların yanına barışıq üçün nümayəndə göndərib. Bu, tamamilə yalandır, belə ki, Markiz[2] yelizavetpollu Cavad xanın ailəsini Şahzadəyə göndərmiş və (sülh üçün) xahiş etmiş, Böyük Şahzadə isə ona bir tacir vasitəsilə cavab məktubu göndərmişdir. Lakin orada sülh haqqında heç nə yoxdur"(AKAK, Т. 5, док.422).

Beləliklə, Sərdar Hüseynqulu xanın məktubu Cavad xanı ailəsinin Markiz Pauluççi tərəfindən azad edilmiş üzvlərinin artıq İranda olduğunu göstərir. Abbas Mirzəyə yazdığı məktubda Markiz Pauliççinin Cavad xanın nəşinin də İrana aparılmasına icazə verdiyi bildirilir, amma onun Rusiyanın xarici işlər naziri qraf Rumyantsevə yazdığı məktubda və Sərdar Hüseynqulu xanın gürcü zadəganlarına müraciətində Cavad xanın nəşinin İrana aparılıb-aparılmamasına toxunulmur. Cavad xanın nəşi İrana aparılıbmı? Fikrimizcə, aparılıb. Çünki əvvəla, Cavad xanın Abbas Mirzənin yanına gedən ailəsi və Abbas Mirzənin özü Cavad xanın nəşinin Gəncədə qalmasına qətiyyən yol verməzdilər, ikincisi isə rus hökumətinin özü də onun nəşinin Gəncədə qalmasına razı olmazdı. Çünki Cavad xanın qəbri yerli əhali üçün ruslara qarşı nifrət qaynağı ola bildiyindən, onlara başağrısı gətirə bilərdi.

Bəs Cavad xanın qəbri haradadır? Əgər Cavad xanın ailə üzvləri Abbas Mirzənin yanına getmişdilərsə (İrəvan Sərdarının məktubundan məlum olur ki, Markiz Pauluççi artıq onları İrana göndərib. Pauluççinin qraf Rumyansevə məktubundan məlum olur ki,Cavad xan ailəsinin kişi üzvləri, yəni oğlanları Uğurlu xan və Əliqulu xan da İranda idilər), Cavad xanın nəşinin Təbrizə aparıldığı ehtimalı yaranır. Çünki Abbas Mirzə Azərbaycan vilayətinin hakimi, Təbriz isə onun mərkəzi şəhəri idi. Ola bilsin ki, Abbas Mirzə onun nəşini Məşhədə göndərib və İmam Rzanın məqbərəsinin yanında dəfn etdiruib.Tamamilə mümkündür ki, onun qəbri başqa bir şəhərdə, məsələn Qacarlar dövlətinin paytaxtı Tehranda olsun.

Müraciət etdiyimiz həmin dövrün rəsmi sənədləri, yüksək mənsəbli şəxslərin, o cümlədən Cavad xanın özünün məktublarından onun ölümü ilə nəticələnən hadisələrin xronikasını öyrənə bilərik. Həmin dövrə aid sənədlər 1866-cı ildən başlayaraq Tiflisdə çap olunan "Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası tərəfindən toplanan Aktlar" (rusca AKAK) adlanır.

"Şəmşəddil haqqında məlumat

Şəmşəddil mahalında Sultandan başqa 26 tatar ağası və 7 erməni kovxası var.İndi isə Şəmşəddildə 4 tatar ağası və 1 erməni kovxası qalıb, qalanları isə Gəncə xanının yanındadır. Şəmşəddil əyalətinin 33 kəndindən öz yerlərində Tatlı, Həsənsulu, Göyçəli kəndinin yarısı, Amurlar kəndinin yarısı, Bayramlı kəndinin yarısı, Ayrım kəndinin yarısı qalır. Morul kəndinin ağası 3 ailə ilə Sultanın[3] yanında qalıb...

Şəmşəddildə qalan kəndlərdə indi təxminən 400 ailə var, Gəncə xanının yanındakılar isə 1.900 ailədir. Qalan ailələr və kəndxudalar indi Həsənsu çayının yuxarılarındadırlar, Gəncə xanının yanındakılar isə Şamxor çayının yuxarı hissələrinə köçüblər.

Kəndxudaların və kəndlərin sakinlərinin Gəncə xanının yanına getməsi isə Şəmşəddil kəndxudası Məmmədhüseynlə bağlıdır, o Şəmşəddil sultanı olmağa iddialıdır. O, vaxtilə Nəsib Sultanın əməlləri nəticəsində mərhum çar Georgi tərəfindən Tiflisdə həbsdə saxlanılırdı. Həbsdən azad edildikdən sonra məktub yazıb, tərəfdarı olan adamlarla Gəncə xanının tərəfinə keçib. Nəsib Sultan bəzən Qazaxdan kömək alaraq ona müqavimət göstərsə də, Gəncə xanından qoşun alan Məmmədhüseynə mane ola bilməmişdir" (AKAK, Т. 1, док.786).

Beləliklə, münaqişənin səbəbləri aydın olur. İşin maraqlı tərəfi odur ki, münaqişə ərazi üstündə deyil, əhaliyə sahib çıxmaq uğrunda gedirdi. Çünki o dövrdə əhali çatışmazlığı mövcud idi, hər bir şəxs vergi ödəyicisi olaraq çox qiymətli gəlir mənbəyi idi.General-mayor Lazarevin general-leytenant Knorrinqə 15 mart 1801-ci il tarixli raportunda bildirilir ki, Cavad xan itaətində olan adamlarla Şəmşəddil mahalına etdiyi yürüşlərdən, soyğunçuluqdan əl çəkmir və əhali müxtəlif yerlərə qaçmağa başlayıb (AKAK, Т. 1, док.787).

Knorrinq cavab məktubunda Lazarevə yazır ki, tabeliyindəki hərbi hissə ilə Borçalı mahalına getsin, Qazax və Şəmşəddil əhalisinin təhlükəsizliyini təmin etsin, amma yerli əhalini də öünümüdafiə tədbirlərinə cəlb etsin (AKAK, Т. 1, док.788).

General Lazarevinkapitan Taqanova cavab məktubunda haqqında söhbət gedən hadisələrlə bağlı tapşırıqlar verəndən sonra deyir ki, Nəsib Sultana deyin ki, İbrahim xana çatdırsın ki, mən onun dostluq təklifini yüksək qiymətləndirirəm (AKAK, Т. 1, док.795).

Burada bir zəruri məlumata ehtiyac var.

İbrahim xanla Cavad xan yaxın qohum idilər. İbrahim xan Cavad xanın 1740-cı ildə doğulan bacısı Tuti Bəyimlə evlənmişdi, lakin Tuti Bəyim cavan və varissiz öldükdən sonra İbrahim xan Cavad xanın başqa bir bacısı-Xurşid Bəyimlə evlənmişdir. İbrahim xandan sonra Qarabağ xanı olan Mehdiqulu xan 1763-cü ildə bu izdivacdan doğulmuş, 1832-ci ildə doğulan qızına anasının adını qoymuşdur. Həmin qız sonradan Xurşid Banu Natəvan kimi tanıdığımız şairdir. Beləliklə, Mehdiqulu xanın Cavad xanın bacısı oğlu olduğunu öyrənirik (AKAK, Т. 6,Ч. 2, стр.905).

Göründüyü kimi, ruslara satılmaq istəyən İbrahim xan hətta qaynı Cavad xana xəyanət etmiş, ruslarla yaxınlaşmaq üçün onun əleyhinə çuğulluq etmişdi. Amma bütün bunlar onuxilas etmədi, səmimiyyətinə şübhə edən rus zabiti mayor Lisaneviç onu yaxın adamları ilə birlikdə 1806-ci ilin iyun ayının 12-də Şuşa yaxınlığında öldürdü.

Yeri gəlmişkən, İbrahim xanın qızı Ağabəyim ağa İran Qacarlar dövlətinin hökmdarı Fətəli şahın həyat yoldaşı idi. Amma bütün bunların heç biri onun xəyanət edərək rusların tərəfinə keçməsinə mane ola bilmədi.

Ardı var

Nazir Əhmədli,

kimya üzrə fəlsəfə doktoru

Olaylar.- 2019.- 12 mart.- S.10.