Saxta hay coğrafiyaçısı və kartoqrafı

Hay-daşnak kilsəsinin əsrlər boyu qaraçı hay qəbilə-tayfa sürüsündən sivil dünya səviyyəsinə layiqli bir toplum çıxarmaq istəyi müsəlman-türk dünyasına qarşı ağrılı, faciəvi nəticələrdə ifadə olunmuşdur, xüsusilə, Azərbaycan dövlətinin və xalqının timsalında. İstər dövlət quruculuğu sahəsində olsun, istərsə iqtsidai-sosial inkişaf istiqamətlərində, ya da tarixi-mədəni irsin mühafizəsi sahələri olsun... düşmən məkri, hiyləsi, hay kilsəsinin irticaçı niyyəti ilə üz-üzə gəlmək zorunda qalmışdır, bütün əsrlər boyunca...

Afrikanın şərqindən dünyaya ibtidai insan sürüsü halında yayılan bu toplum deyilən xüsusda, müxtəlif biçimdə rəngəarəng epitetlər altında dünya cəmiyyətinin "kor bağırsağı"na çevrilməyi də bacarmışdır. Deməli bu qəbilə-tayfa sürüsünün vəhşi hər şeyə nail omaq instinkti etno-morfo quruluşuna və həyat təzinə şevrilməklə inkişaf etmiş xalqların maddi-mənəvi sərvətlərinə yiyələnməyi özlərinə saxta və uydurma dövlət və tarix yapmaq xülyalarına çevirmiş, hay kilsəsinin çoxəsirlik təlqini ilə həm də çox təəssüf ki, müəyyən nəticələr vermişdir. Onlar sürü-qəbilə morfo-etno xüsusiyyətlərini daşısalar da adlarını və imzalarını dünya cəmiyyətinin ... siyasət, hərb, təhsil, mədəniyyət, incəsənət, tarix, elm...sahələrində, hətta məişətində də zorla yapdıra bilmişlər (hay kilsəsinin cahanşümul səyi nəticəsində).

Bu dəstənin saxta və uydurma texnologiyalarının bir nəticəsi də coğrafiya elmi sahəsində ortaya çıxardıqları orta əsrlərin guya erməni kartoqrafı və "Erməni coğrafiyası VII əsrdə" ("Aşxaratsyuts") əsərinin müəllifi Ananiya Şiraklının (Ananiya Şirakatsinin) (610-685) adı ilə bağlıdır.

Hay sürüsü onu həm də filosof, tarixçi, riyaziyyatçı, kimyaçı, astronom, qədim erməni təbiətşünaslığının banisi kimi qələmə verməkdən utanmır. O, Qərbi Azərbaycanın Şirəel (haylar bu toponimi "Şirak" kimi dəyişmişlər) mahalında doğulub, Bizans dövlətində təhsil alıb, qədim yunan dilini öyrənib və geri qayıdaraq təlim-tərbiyə işləri ilə məşğul olub. Təhsil dövründə qədim yunan-roma mədəniyyətinin zəngin tarixi, maddi və mədəni irsi ilə tanış olduğundan, bu dillərə bələdçiliyindən əsil hay xislətinə uyğun olaraq "erməni kartoqrafiyasının və coğrafiya elminin" inkişafı naminə bir sıra xidmətlər göstərmişdir. Belə ki, hay sürüsünün bu üzvü Aristotelin (e.ə. 384-324), Eratosfenin (e.ə. 276-195), Salinusun (e.ə. III əsr), Hipparxın (e.ə.190-120), Böyük Pliniyin (23-79), K.Ptolomeyin, Marina Tirskinin, Seviliyalı İsidorun (560-630) kitablarından, onlara əlavə edilən xəritələrdən, hətta "Bibliya" mətnlərindən istifadə edərək uydurma, saxta "Erməni coğrafiyası VII əsrdə" ("Aşxaratsyuts") toplumunu üzə çıxarmışdır.

Qədim yunan-roma alimlərinin, Qərbi Avropa coğrafiyaşünaslarının əsərlərindən köçürməklə plagiat əsər yazan Ananiya Şiraklının bu toplusu giriş hissəsindən, 1-ci və 2-ci bölmələrdən ibarətdir. Giriş hissədə dünya haqqında nəzəri müddəalar verilib, xəritə və qlobusun hazırlanması üçün əsas elementlər ayırd edilib. Ümumi məlumatlar (yerin kürə formasında olması ilə bağlı) dünyanın əski təsəvvürlərini, qədim mülahizələrini ifadə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, A.Şiraklı bu fikirləri Eratosfenin yerin kürə formasında olması ideyasından, Aristotelin dünyanın yaranışı barədə fikirlərindən, K.Ptolomeyin "Coğrafiyaya rəhbərlik" əsərindəki dünya xəritəsi və qlobusun tərtibi üsullarını və nəticələrini öz adına çıxararaq, kartoqrafik təsvir vasitələrinin izahından istifadə edərək öz əsərində bu barədə yazmışdır. Bu hissədə verilən məlumatlar Aristotelin "Meteorologiya" (4 kitab), "Səma haqqında" (4 kitab), "Kainat haqqında", "Təbiətin əsas qanunları haqqında" (8 kitab), "Yaranma və pozulma haqqında" (2 kitab), "Mexanika", "Heyvanat aləminin tarixi" (10 kitab), "Heyvanların mənşəyi" (5 kitab), "Bitkilər haqqında" əsərlərindən ixtibas edilmiş fikirlərə əsaslanmışdır.

Giriş hissədə Yerin kürə formasında olması fikri ilə ulduz və planetlərin quruluşu ideyası arasında qarşılıqlı əlaqənin (enlik və uzunluq dairələri üzrə hesablamaların aparılmasında) elmi-nəzəri əsaslarına toxunan hay mənşəli ideya oğrusu Eratesfenin qədim Misirdə apardığı yerüstü ölçmə işlərinin nəticəsini öz adına çıxarır, guya 1 dərəcəlik uzunluğu (114 km) müəyyən etdiyini yazır. Hay iştahına uyğun olaraq qədim yunan alimlərinin (Eratosfen, K.Ptolomey) dərəcə toru barədə yazdığıarını, xəritə təsvirlərini də mənimsəməyi unutmamışdır.

Müəllifin kosmoqrafiyaya aid məlumatları K.Ptolomeyin "Kosmoqoniya" əsərinin tərcümə edilmiş variantıdır. Bu tərcümədə həm də yunan aliminin "Təqvim və kosmoqrafiya üzrə traktat"ında astronomiya, meteorologiya və fiziki coğrafiya məsələlərindən, Günəş ilə Aya qədər olan məsafəni müəyyənləşdirmədən bəhs edilən hissə istifadə edilmişdir. Qeyd edilən əsərlərdə (hissələrdə) Kəhkəşan ulduzlar topası hesab edilib, Yerin kürəşəkilli olduğu mükəmməliyi ilə yazıldığından hay oğrusuna əziyyət çəkmək yalnız köçürmə zamanı yaranıb.

Kainata və yerin təbiətinə dair orta əsrlərin Qərbi Avropa və ərəb ölkələrinin alimlərinin əsərlərində kifayət qədər mükəmməl məlumatların olduğu o dövrdə elmi nəticələr məlum idi. Və yaxud, heç bir ölçmə işi aparmadan, eləcə də yaxın - uzaq ölkələrə səyahətlər etmədən relyef formalarları, təbii-coğrafi ərazilər barədə məlumat vermək mümkün olmazdı. Göründüyü kimi, bu məlumatlar (Hindistandan İrlandiyaya qədər) artıq o dövrdə kilsə xadimləri tərtəfindən sistemli şəkildə latın dilində çap olunmuş və yunan-roma kitabxanalarında, xristian kilsələrində geniş istifadə edilirdi. Ona görə də "Bibliya"da bu məzmunda dini-mistik ruhda verilən yazılardan, illüstirasiya təsvirlərinin izahından istifadə edən A.Şiraklı öz kitabının giriş hissəsini xeyli zənginləşdirmişdir.

Daha sonra, bu məlumatlarla kifayətlənməyən "erməni coğrafiyasıını atası" VI əsrdə (535-547-ci illər ərazində) bizanslı tacir və yazıçı Kozma İndikoplov tərəfindən yazılmış "Xristian topoqrafiyası" əsərində səyahət etdiyi ərazilərin təbii-coğrafi şəraiti ilə bağlı, astronomiyaya aid və fəlsəfi-dini traktlarından "əsərlərini" zənginləşdirmişdir. Hətta, kartoqrafik təsvirə də "əsərində" yer ayırmışdır, yunan alimlərinin (Eratosfenin, K.Ptolomeyin...) xəritələrindən istifadə etməklə, bu alimlərin "Xəritənin tərtibi üçün rəhbərlik" təlimatına uyğun olaraq və "Dünyanın coğrafiya xəritəsi" adlandırılıb.

Ananiya Şiraklının plagiat nəşrinin 1-ci bölməsində ("Coğrafiya" hissəsi) həmin dövrə qədər dünyaya məlum olan quru parçalarının və okean hissələrinin kartoqrafik təsvirlərinə yer verilmişdir. Təbii ki, bu məlumatlar da ondan əvvəlki alimlərin və coğrafiyaçıların əsərlərindəki yazılardan birbaşa köçürülmüç mətnlərdəndir. Qədim dünya alimlərinin əsərlərindəki mövzularla "Aşxaratsyuts"la uyğunluğu nəzərə çarpdıran rus alimi K.P.Patkanov (1877), ermənişünas alman alimlərdən J.Markvart (1901), J.Fişer (1919), bu barədə fikirlərini bildirmişlər.

Qədim dünyanın alimlərinin əsərlərindən istifadə olunmaqla üzə çıxan "Ermənistan VII əsrdə" kitabının mövzu, mətn, ideya, təsvir uyğunluğu barədə erməni nümayəndələri özləri də etiraf etmişlər. Belə ki, Ermənistan EA-nın akademiki S.T.Yeremyan (1908-1992) 1963-cü ildə çap etdirdiyi "Aşxaratsuyts" (Erməni coğrafiyası VII əsrdə) - qədim dünyanın görkəmli coğrafi və kartoqrafik abidəsidir" məqaləsində yazmışdır ki, "bu əsər K.Ptolomeyin "Coğrafiyaya rəhbərlik" əsərinin qısaldılmış variantıdır."

Lakin, bu köçürmə əməliyyatını uğur hesab edən haylar iddia irəli sürürlər ki, A.Şiraklının bu nəşrdən əlavə hesab, salnamə (xronologiya) nəzəriyyəsi, kosmoqrafiya mövzuları üzrə 20-dən artıq əsəri olmuşdur, təəssüf ki, onların xeylisi günümüzə gə\lib çatmamışdır (eynən "uydurma erməni dövləti kimi").

Kitabın 2-ci hissəsi "Xoroqrafiya" adlanır, məlum materiklər və ölkələrin təsvirinə yer verilmişdir. Adətən, erkən orta əsrlərdə (V-VII əsrlərdə) səyahətlərin və erkən coğrafi biliklərin təşəkkül tapıb inkişaf etdiyi dövrdə qədim dünyanın təbii-coğrafi ərazilərini və ölkələrini tanımadan, bu ölkələrə səyahət etmədən, həmin yerlərdə yaşayan xalqların məşğuliyyəti, adət-ənənəsi və milli-etnoqrafik dəyərləri ilə birbaşa təmasda olmadan öyrənmək, bu c sahədə bilgi əldə etmək mümükün deyildi. Ona görə də, yaşadığı illər ərzində heç bir ölkəyə səyahət etməmiş A.Şiraklının Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin coğrafiyasına "əsərində" ayrıca bölmə ayırması gülünc doğrurur (bu hissədə Babil alimlərinin əsərləri də onun köməyinə gəlmişdir.) İkinci hissənin şərhində qədim Finikiya dövlətinin Tir şəhərində yaşamış Marin Tirskinin (I-II əsrlər) dənizlər və okeanlar barədə mülahizələri, onun istinad etdiyi qədim səyyahların məlumatları hay mənşəli saxta "coğrafiyaçı"nın istifadəsinə yaramışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Tirski məlum dünyanın enilklər üzrə bölgüsünü həm quru-dəniz qarşılığında (okean suları ilə yuyulan Avropa, Asiya və Afrika kontinentlərini göstərməklə), həm də tropik və soyuq enliklər üzrə paylanmasını fikrini irəli sürmüşdür, ilk dəfə olaraq "Antarktika" termini (Arktikanın əksi olaraq) irəli sürmüşdür.

Bu mükəmməl elmi-nəzəri ideyalardan (eləcə də digər alimlərin əsərlərindən) bəhrələnən A.Şiraklı saxta kitabının 2-ci hissəsində ölkələr, materiklər barədə məlumatlar verməklə yanaşı, həm də dünyanı 7 iqlim qurşağına "bölmüşdür" (soyuq, quru, isti). Oxşar məlumatlar orta əsrlərin ispan alimi İsidor Qispalskinin (560-636) 20 kitabdan ibarət "Etimologiya" əsərində də yer almışdır.

Ümumiyyətlə, qədim roma, yunan , Babil və ərəb alimlərinin, coğrafiyaşünaslarının bir çox əsərlərində dünya ölkələrinin enliklər üzrə yerləşməsi bölgüsü məhz iqlim qurşaqları üzrə aparılmış və bu baxımdan qiymətləndirilmişdir. Qədim dünya alimləri və səyyahları tərəfindən ümumi qəbul edilmiş yanaşma və qiymətləndirmə prinsiri kimi qəbul edilmişdir.

Yuxarıda adını çəkdiyimiz S.T.Yeremyan həmin məqaləsində yenə də yazmışdır ki, A.Şiraklının dünyanı iqlim qurşaqlarına bölməyi K.Ptolomeyin bölgüsü ilə üst-üstə düşür.

Göründüyü kimi, bütün sahələrdə olduğu kimi, hay kilsəsinin və hay qəbilə-tayfa sürüsünün ciddi-cəhdlə qədim dövrlərin (orta əsrlərin) coğrafiya elmi sahəsində üzə çıxardıqları bir "alimləri" vardı... o da plagiat çıxdı...

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2019.- 23-24 may.- S.10.