Arpaçay sahillərində tarixi-ziyarət məkanları və yaxud “Ermənistanın sarkal coğrafiyası” mifi barədə

Əvvəli 2-3 noyabr tarixli sayımızda

(IV məqalə)

"Ermənistanın və ermənilərin tarixi mifdir. Hər şey həddən artıq gözəldir, mükəmməldir, idealdır. Nağıllarda olduğu kimi. Həqiqətdə isə belə olmur."

Filip Ekozyants, erməni mənşəli Ukrayna tarixçisi, tədqiqatçı, bloger (2019).

İbtidai hay sürüsünün yüzilliklər boyunca dünyaya yaydığları yalan və iftiranın məzmunu, məqsədi və istiqamətləri müxtəlif olduğu kimi, hamısının mahiyyəti eynidir. Nəyin bahasına olursa-olsun hayların Türkiyə Cumhuriyyətinin və Azərbaycan Respublikasının (dövlətinin) sərhədləri hüdudlarında "qədim tarixə malık olmaları və dünya sivilizasiyasının tərkib hissəsi kimi qəbul edilməsi" kimi dünyaya tanıdılması yolunda bütün qüvvələrin birləşdirilməsi başlıca məqsədləridir. Təbii ki, bu istiqamətdə paylanan təhrif edilmiş, saxta uydurmalar sırasında tarixi-coğrafi məlumatlar da az deyildir. O cümlədən Qərbi Azərbaycan ərazilərdə xalqımızın zəngin maddi-mənəvi tarixinin ayrılmaz hissəsi olan İslama qədərki və İslamdan sonrakı dövrlərə məxsus dini-irfani dünyagörüşünün formalaşması-inkişafı mənbələrini əhatə edən müqəddəs ruh ocaqlarının yayıldığı məkanların uydurma "Ermənistanın sarkal coğrafiyası" adı altında təbliğatı hay riyakarlığının davamlı olduğuna yetərli sübutdur. Əslində bu ocaqlar ümumilikdə tarixi coğrafiyamızın, nəinki Qərbi Azərbaycanımızın, həm də Bütöv Azərbaycanımızın maddi-mədəni irsi, müqəddəs, qutsal inam-güvənc yerlərimizdir.

Hayların Qərbi Azərbaycan ərazisində bu cür mənfur niyyətlərinin qarşılığında həqiqətin işığı daha gur və daha nurlu olacaqdır. Həmin müqəddəs ziyarətgahların, pirlərin, ovliya ocaqlarının mifik-mistik ruh dünyasının ziyası kimi...

Bu cür ocaqlar isə Qərbi Azərbaycanın Ağbaba mahalının Amasiya nahiyəsi hüdudlarında da az olmamışdır.

Nahiyənin Öysüz kəndinin kənarında çoxsaylı bulaqlar yaxınlığında yerləşən "Öysüz piri"nin üstündə heç bir tikili olmasa da, yığılmış daş qalağları ilə əhatəli idi. Camaat orada dua edər, şam yandırar, bayram günlərində ocağa ellikcə ziyarətə gələrdilər, ətrafını təmiz saxlayardılar. "Öysüz piri"nin aşağı hissələrindən şağlayan bulaqların suyunu haylar keçən əsrin 60-70-ci illərində Gümrü (düşmənlər Leninakan adlandırırdı) şəhərinə çəkib apardılar ki, camaat sudan korluq çəksin. Çaxmaq kəndi Türkiyənin Qars vilayəti ilə sərhəddə yaxın (2-3 km aralı) yerləşir. Hətta sərhəd xətti yerli icra nümayəndəliyinin binasından 15-20 metr aralı keçirdi. Sərhəd zolağı hüdudlarında ucalan "Şiş dağı"nın üstündəki "Şişin ocağı"-ziyarətgah idi. Müqəddəs ocağın ətrafı kəskin meyilli, çılpaq yamaclardan ibarət olsa da, ətəyi itburnu kolları ilə örtülüydü (ərazi iqliminə görə el arasında "ikinci Sibir" adlanırdı). Amma, dağın "şiş" hissəsində, ocağın yanında da bir neçə itburnu kolu bitmişdi, meyvələrindən tutiya kimi çay dəmlənilirdi. "Şişin piri"nə getmək çətin idi-sərhədd hissədə yerləşdiyinə görə, amma mövsümi işlər zamanı əkin-biçinlə məşğul olanlar, qoyunçuluq təsərrüfatnın üzvləri o yerə keçə bilidilər.

Öysüz kəndindən 4-5 km aralı Ellər kəndində 300-400 illik yaşa çatan qəbirstanlıq salınmışdı. Və bu kənddə dini-ruhsal "Məhbub ocağı" külli-Ağbaba mahalının müqəddəs inanc yerlərindən biri idi.

1970-ci illərdə Güllübulaq kəndinin qədim (yaşı minillikdən çox olan) qəbirstanlığında olan iri sal bünövrə üzərindəki qoç heykəlli sinə daşını hay kilsəsi və əlaltıları aparmaq istəyirdilər. Camaat bu hiylənin qarşısını ciddi etirazla aldı. Bundan sonra yerli sakinlərdən Seyid Rza Seyid Ələkbər oğlu (1926-1992) qardaşı Seyid Qasımla (1932-2005) birlikdə 1977-1978-ci illərdə Seyid Muxtar Babanın (o, 1850-ci illərdə Təbriz şəhərindən köçüb gəlmişdir) qəbri üzərində gümbəz tikərək xalqımızın tarixi-maddi irsini hay-daşnak təcavüzündən qoruya bildilər. Bu tədbir təsadüfi olmamışdır. Çünki, bu ailə 7-ci İmam Seyid Museyi-Kazımın nəsil-şəcərə davamçılarından olduğu üçün ocağın sahibi (onların evləri də "Seyid Muxtar ocağı" kimi ziyarətgah olmuşdur) Seyid Ələkbər Seyid Muxtar oğlunun (1898-Böyük Vətən müharibəsindən qayıtmayıb) övladları da bu addımı atmışlar.

Güllübulaq kəndindən şimal-qərbə doğru 15-20 km aralıda yerləşən Təpəkənd və Şurabad kəndləri ərazisində də qədim dövrlərə aid əski qəbirstanlıqlar olmuşdur.

Güllübulaq kəndində eramızdan əvvəl IV-III əsrə aid Alban məbədinin daşlarını hay daşnaklar 1946-1947-ci illərdə söküb kənddən 2-3 km aralıdakı "Çətin dərə" deyilən yerdə Arpaçay çayı üzərində elektrik yarımstansiyası tikintisində istifadə etmişlər. Eləcə də onun yaxınlığında Sovet Ordusunun rabitə-hərbi düşərgəsinin inşasında da məbədin daşları işlədilmişdir. Məbədin sökülmüş ərazisi "Kilsə yeri" adlanırdı, yanındakı bulağa da "Kilsə bulağı" deyilirdi. Haylar tərəfindən dağıdılmış tarixi-milli məbəddən 100 metr kənarda camaatın təşəbbüsü ilə yeni məscid tikilmişdi. Bu tikili iki qalın ağac dirək üzərində olmaqla hündürlüyü 4-5 metrə çatırdı, üstü hamar daş lövhələrlə və torpaqla örtülmüşdü.

"Arpagöl" ərazisinə yaxın yerləşən Yeni yol kəndində (Güllübulaq kəndindən qərbə tərəf 17-18 km aralı) hündürlüyü 4-5 metrə qədər olan qədim Alban kilsəsi qalırdı, içərisində 2-3 baş və sinə daşları ilə nişanəli qəbir var idi.

Daha sonra, 1937-1938-ci illərdə Gümrü şəhərinin girişində, Arpaçay çayının sol sahilindən 200 metr aralı "Ocaqqulu yeri"ndə hündürlüyü 30 m-ə çatan "Qara qala"nın tikintisində də Güllübulaq Alban məbədinin sökülmüş daşları hörülmüşdür, müdhiş, qara rəngdə idi. 1960-cı ildə həmin tikintidə iştirak edən hay bənnalarından biri söyləyirdi ki, o qalanın divarlarına bəzən daş əvəzinə repressiyaya uğradılmış imüsəlman-türk aydınları (şairlər, yazıçılar, alimlər, din xadimləri...) hörülmüşdür, ona görə də divarlarından yağ damırdı.

Mağaracıq kəndindən Güllübulaq kəndinə tərəf, yolun qırağında "Göy dağ"dan (bu dağın bulaqları - "Soyuq bulaq", "Şalxamgözə bulağı" (suyunda qızıl balıqlar üzürdü), "Taxtalı bulaq", "Daşlı bulaq", "Südlü bulaq" (qoyun südünü qurudanda bu bulağın suyu quruyardı), "Cinli bulaq"... birləşib kəndin ortasından axan kiçik çay əmələ gətirmişdir) axan çayın sahilində daş qalaqları ilə əhatələnmiş ziyarət ocağı var idi, imanlı kəslər hər cümə axşamı orada şam, çıraq yandırardılar.

"Göy dağı"n ətəyindəki Çivinli kəndinin gündoğan tərəfində, çayın kənarında hündürlüyü 2-3 metrə çatan, qalınlığı 40-50 sm olan hündür iki daş sütun qoyulmuşdu-üzü qibləyə. Üstündə yazılı naxışlar olsa da oxunmurdu. Bu daşlar da müqəddəs irs kimi qorunurdu, buraya gəlib qurbanlar kəsilərdi.

Türkiyənin Ərdahan vilayətinin dağlıq hissəsində yerləşən Çıldır gölünün yaraltı sulu layları ilə qidalanan Arpagölün cənubunda və sərhəddən 3 km aralı yerləşən Qonçalı kəndinin mərkəz hissəsində 1974-cü ildə anbar tikintisi üçün torpaq-qazma işləri aparılarkən 2 m dərinlikdə insan sümükləri, 3-4 ədəd iri, uzun qəbir (sinə) daşları aşkar edildi. Həmin nümunələr laborator tədqiqatına verildi, məlum oldu ki, bunlar əski Alban qəbirlərinə aiddir.

Nahiyənin Qaraçanta kəndi də Qars vilayətinə yaxın sərhəddə salınıb. Bu kəndin qəbirstanlığında el ziyarəti ocağı kimi "Seyid Məhəmməd ocağı" müqəddəs məkanlardan sayılıb. 1920-ci illərdə Seyid Məhəmməd dua edib ki, ömrünü evdən kənarda, kənddən uzaqda başa vursun (onun evi kənd məscidinin yaxınlığında olub). Elə də olur. İsti iyul ayının günlərinin birində Mağaracıq və Qaraçanta kəndləri arasındakı çayın kənarında dəstəmaz alaraq namazını qıldıqdan sonra 80 yaşlı Seyid Məhəmməd fani dünya ilə vidalaşır. Əvvəlcə istəyiblər ki, onu elə oradaca dəfn etsinlər. Amma, ağsaqqaların təklifi ilə onu kənd qəbirstanlığında torpağa tapşırırlar. Sonrada onun qəbri üzərində 2 m hündürlüklü (eni və uzunluğu 2x3m olmaqla) gümbəz tikilmişdir. Girişi qibləyə açılan tikilinin divarlarında kiçik ölçülü "ocaqlar" və şamdan qoyulmuşdur ki, camaat orada şam-çıraq yandırardılar.

Ümumiyyətlə, yazıda qeyd edilən Amasiya nahiyəsinin müqəddəs inanc ocaqları mövcud olanların az bir hissəsidir və Gümrü-Arpagöl yolu üzərində yerləşən kəndləri əhatə edir.

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

(Yazının hazırlanmasında Qərbi Azərbaycanın Amasiya rayonu, Güllübulaq, Çivinli, Qaraçanta, İbiş kənd sakinləri Nizami Hüseyn oğlu Məmmədovun (1958), Seyid Təmraz Seyid Qasım oğlunun (1964), Hacı Əmrah Nağı oğlu İmanovun (1960), Yavər Yaqub oğlu Seyidovun (1962) və Ələsgər Hüseyn oğlu Vəliyevin (1962) məlumatlarından istifadə edilib.)

Qismət Yunusoğlu.

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2019.- 20 noyabr. S. 12.