TÜRK ƏSİLLİ İBERİYA ÇARLARI

ƏR ŞUŞA

İberiyanın Qorq Aslana qədərki çarlarının ikisi Şuşa nəslindən çıxmışdır. Biz Şuşa deyəndə erməni işğalı altında olan şəhərimizi başa düşürük. Əslində Şuşa yalnız şəhərin adı deyildir. Qədim Ön Asiyanın bənzərsiz mədəniyyətini yaradan, şumerlərlə eyni dildə danışan (Marr. 1914. s. 4; Рагозина 1908. s. 311, 318) elitar bir nəslin adıdır (İlhami Cəfərsoy 2014. s. 60-76; Weissbach 1890. s. 3-94; Weissbach 1911. s. 3-241; Hersfeld 1930. s. 3-276).

Əhəmənilər Elamı tutanda (e. ö. VI əsr) Herodotun Suzian adlandırdığı şuşalılar Qafqaza köçdülər (Шопен 1866. s. 215). Albaniya ilə İberiya arasındakı Loru dərəsində Şuşa şəhərini saldılar. Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi 1742-ci ildə Loru dərəsindən keçərkən həmin şəhərin xarabalığını görmüşdü. Övliya Çələbinin bir məlumatı xüsusilə maraqlıdır. Səyyah yazır ki, Şəki qalasını İberiyanın Şuşa məliyi tikdirmişdir.

Şuşa nəslinin patriarxları Ər Şuşa titulu daşıyırdılar. Gürcülər son nəşrlərdə çar Ər Şuşanın adını Aşuşa kimi yazmaqla hamının anlaya bildiyi bir saxtakarlığa imza atdılar.

İberiyanın Şuşa nəslindən iki çarı olmuşdur. I Ər Şuşa xristian deyildi. Çünki onun dövründə ölkədə hələ xristianlıq yayılmamışdı. II Ər Şuşa isə xristian idi. O, Mesrop Maştosu Loru dərəsinə çağırıb, çoxdilli İberiya üçün əlifba tərtib etdirdi. Onun himayəsi altında müqəddəs kitablar ölkənin yerli dillərinə tərcümə edildi (История Агван 1861. s. 19-28).

Ər Şuşanın övladları özündən sonra yeni şəhərlər saldılar, kilsələr tikdirdilər. Övliya Çələbi yazır ki, Şəki şəhərini Şuşa məliyi Aleksandr tikdirmişdir (Эвлия Челеби 1983. s. 158).

Sasanilər güclənəndə Cənubi Qafqazın bir çox xalqları, o cümlədən İberiyanın Şuşa zadəganları onların təsiri altına düşdülər. II Ər Şuşa Ktesifona çağrıldı və sasanilərin vassalı kimi İberiyanı idarə etmək səlahiyyətini qazandı. Xristianlıqdan üz döndərib zahirən də olsa, atəşpərəstliyi qəbul etdi. Ümumiləşmiş elmi fikrə görə, Ər Şuşa II Yəzdigerdin (433-457) zamanında xristianlıqdan dönmüşdür (Бердзенишвили, Дондуа 1953. s. 250). O zaman Vaxtanq Qorq Aslan (446-499) çox gənc idi və hakimiyyət iddiasına yenicə düşmüşdü.

Ər Şuşa öləndən sonra oğlu Bars xan sasanilərin sarayına çağrıldı və xristianlıqdan üz döndərmək şərtilə atasının yerinə hakim təyin edildi. Şahənşahın qayınanasını özünə arvad edib, Bərdə şəhərinə gəldi. Vassal dövlət başçısı kimi Albaniyanı idarə etməyə başladı.

Bars xanın dinindən dönməsi yerli xristian icmaların xoşuna gəlmədi. Onlar Vaxtanq Qorq Aslanın ətrafına toplaşaraq 484-cü ildə savaşa girdilər. Ana kert çayının Kür çayına töküldüyü yerdə onu qətlə yetirdilər (Бердзенишвили, Дондуа 1958, s. 251).

Gürcülər 1200 il sonra Bars xanın adını Varsxen formasında saxtalaşdırdılar. Ermənilər bir az da irəli gedərək o çarın adını Vazgen eləyiblər.

Ər Şuşanın nəsli İberiya üzərində hakimiyyətini itirsə də, uzun illər Loru dərəsini öz əlində saxladı. Türkiyəyə gürcülərin Şuşeti adlandırdıqları mahala köçənə qədər Loru mahalının dini və dünyəvi hakimi oldular. Ətrafdakı kilsələri Şuşa kilsə kafedrasına tabe etdilər.

Şuşa zadəgan nəslinin bir hissəsi vətəndə qaldı, bir hissəsi baqrationlarla vuruşa-vuruşa Batum şəhərinin şimal-qərbinə, indiki Türkiyənin Şuşa mahalına çəkildi. Türk qardaşlarımız indi yanlış olaraq onların mahalını Şavşad adlandırırlar və elə bilirlər ki, şavşadlar türklərə yox, gürcülərə qohumdurlar.

N.Y.Marr 1909-cu ildə Şərqi Anadolunun Şavşad mahalında oldu. Mahalı kəndbəkənd gəzdi. Gördü ki, onlar bir zaman Gürcüstanda yaşadıqlarını xatırlasalar da, gürcü dilini bilmirlər (Марр 1911. s. 5-27).

Akademik Marr onların yaddaşında qorunub qalan mərasim nəğmələrini toplayıb, 1911-ci ildə Tiflis şəhərində çap etdirdi. Gürcü əlifbası ilə yazıya alınmış həmin şeirlər türk dillərinin arxaik bir ləhcəsindədir (şeilər əlavə olunur).

Ümid var ki, qonşu ölkənin kitabxanalarında saxlanan ilkin nüsxələrin hamısı məhv edilməmişdir. Onları tapmaq, elmi tədqiqatın obyektinə çevirmək lazımdır.

İberiyadakı şuşalıların az bir hissəsi gürcülərlə döyüşlərdən sağ çıxdı. Ölənlər öldülər, qırğınlardan xilas olanlar İslam dinini qəbul etdilər, XVIII əsrin əvvəllərinə qədər türk və müsəlman olaraq qaldılar. 1721-ci ildə Osmanlı ordusu qərargahının tərtib etdiyi “Dəftəri-müfəssəli-Tiflis”də göstərilir ki, Şuşa camaatı yayda yaylağa köçür, qışda Kara Yazı çölündə qışlayır. O yerdə ki, gürcülərin bizdən almaq istədikləri, sonradan David Qaraca adlandırılan mağara-monastırlar yerləşir.

Gürcülərin sa+ Qareco adlandırdıqları Qaraca çölünün tərəkəmə elatları XI əsrdə öz soydaşları olan səlcuqlara qoşuldular. XIV əsrin sonlarında Zülqədər oğlu Şahsuvarın çağırışı ilə Suriyanın şimalını Misir sultanının basqınlarından qorumağa getdilər.

Qara Yazı çölündən yola düşən qoşunların başında Şuşa bəy ilə Borçalı bəy dururdu (Faruk Sümər 1993. s. 230). Onlar Misir sultanının Hələb valisi Əmir Yaşbəy ilə qanlı döyüşlərə girdilər. O Yaşbəy ilə ki, 1417-ci ildə İmadəddin Nəsiminin dərisini soydurmuşdu.

Elamın Şuşa şəhərindən İberiyaya və Albaniyaya yalnız Şuşa və Bərdə nəsilləri gəlməmişdir. Çoxəsrlik dövlət və təsərrüfat ənənələri, zəngin bir mədəniyyət gəlmişdir. Onların dilindən Qafqaz xalqlarının dilinə yüzlərlə sözlər daxil olmuşdur.

Elamın Şuşa və Bərdə dilləri necə dil idi, hansı dillərə qohum idi? Bu sualların cavabını Fridrix Vaysbax XIX əsrin sonlarında, Herzeld, akademik Marr, Rozaliya Şor XX əsrin əvvəllərində tapmışdır.

Z.A.Raqozina 1903-cü ildə Sankt-Peterburqda nəşr olunan “Midiya tarixi” kitabında yazır: – Elamın Şuşa əhalisinin dili Ural-Altay və Turan tipli idi. Həmin dil qrammatik quruluşuna görə iltisaqi olub, Şumer və Akkad dillərinə bənzəyirdi (Рагозина 1903. s. 298, 311).

Həmin fikri on il sonra N.Y.Marr çoxsaylı dil faktlarına istinadən davam və inkişaf etdirdi. Şuşa şəhərini yunanlar kimi Suziana adlandırsa da, belə bir ideya ilə elmi ictimaiyyətin diqqətini özünə yönəltdi ki, Elamın Şuşa, Bərdə, Anca mahallarında ölənlər oldular, qırğınlardan xilas olanlar ərəblərin və yəhudilərin əcdadlarının gəlişinə qədər, yəni e. ö. II minilliyin əvvəllərinə qədər Şumer dilində danışan etnoslar yaşayırdılar (Марр 1914. s. 4).

Şuşa-türk dil uyğunluqlarını Z.A.Raqozinadan və N.Y.Marrdan qabaq alman alimi Fridrix Vaysbax görmüşdü. O, 1890-cı ildə Leypsiq şəhərində nəşr olunan “Nuu Buträge kur kunde Susischen insischen inschriften” əsərində sübuta yetirmişdir ki, Şuşa dili ari və sami dillərinə yox, türk dillərinə qohum olmuşdur (Weissbach 1890. s. 3-94).

İlhami Cəfərsoy

fil.ü.e.d. AMEA Nəsimi

adına Dilçilik İnstitutu

Olaylar.- 2019.- 17-18 sentyabr.- S.12