Sütunları zədələnmiş evlərimiz

nə zamansa yıxıla bilər

Avropa nə yunan sözüdür, nə latın. Bu barədə Bibliyada, qədim yunan və latın tarixçilərinin əsərlərində danılması mümkün olmayan bilgilər vardır. Avropa Alp Aranın qızının adıdır. O, mifə görə Asiyada doğulmuş, Elladaya köçüb getmişdir.

Vilhelm Vaqner 1901-ci ildə nəşr etdirdiyi "Ellada" kitabında yazır:- Alp Aran (Bibliyada bene-kadem, yəni şərq oğlu) Zevsin oğurladığı qızı Avropanı axtara-axtara Beotiyaya gəlib çıxır, Orada Təpə şəhərini salır. Yunanlar Elladanı tutandan sonra Təpə şəhərini Fiv adlandırdılar.

Aranın oğlunun adı Sarı, bacısının adı Cemela idi (Вильгельм Вагнер 1901.s.30, 115). Sarı, Cəmilə latın adları deyildir. Bu barədə hələ eradan əvvəl I əsrdə Mark Terenti Varro "De linqus latina" Publi Maron Vergili "Eneida" əsərində məlumat vermişdir. Onların yazdığına görə İtaliyadakı Sari şəhərini Troyalı Sarı salmışdır (Varro 1938.s.115; Энеида 1971.s.408, 411).

Mark Terenti Varro (e.ö. I əsr) əsərin latın dilinin mənşəyinə həsr olunan fəslində əsərində yazır ki, Avropa Elladaya Finikiyadan gəlmişdir (Varro 1938.s.115). O zamankı Finikiya indiki Fələstin və Suriyanın cənub-qərbidir.

Aran alpları Araz çayı ilə Urmiya gölü arasında, Balıx çayının Fərat çayına töküldüyü yerdə yaşayırdılar. Onlar eradan öncə XV əsrdə güclü ordu yaradıb Finikiyanı tutdular. Sonra Tir və Sidon şəhərlərini, Aralıq dənizindəki adaları nəzarət altına aldılar. Aran müdrikləri Misirdə h`eroqlifləri, Finikiyada dünyanın ilk fonetik əlifbasını yaratdılar.

Plininin (23-79-cu illər) yazdığına görə, Aran müdrikləri Troyanın süqutundan bir az qabaq Finikiyada tərtib etdikləri 22 hərfdən ibarət əlifbanı Beotiyaya gətirmiş, Ellada filosofları sonralar ona 3 işarə artıraraq qədim yunan əlifbasına çevirmişlər (Трачевский 1889.s.58.115; Вильгельм Вагнер 1901.s.30.115).

M.Maspero 1911-ci ildə nəşr etdirdiyi "Şərq xalqlarının qədim tarixi" kitabında yazır:- Avropa alimləri bunu uzun müddət inkar etdilər, ancaq yenə də Ellada mədəniyyətinin şərq mənşəyini gizlətmək mümkün olmadı (Масперо 1911.s.251).

Tarixçilərin, köhnə nəsil mətnşünasların 150 il bundan qabaq yazdıqlarından indiyədək xəbərimiz yoxdur. Ona görə də Avropa bizi özündən aşağıda görməkdədir.

Avropa inanmaq istəmirsə, Britaniya adalarına tək Allah haqqında ilk xəbəri müqəddəs əzabkeş Alban gətirmişdir (Мурад Аджи 2007.s.162), biz nəyə görə onların parlamentinə inanmalıyıq?

Aran müdrikləri xristianlığı yaya-yaya Avropanı gəzdilər, ingilisləri Temza çayında xaç suyuna çəkib təmizlədilər. İ.İ.Şopen yazır ki, Temza çayının adı Aran dilindəki təmiz sözündən törəmişdir. Təmiz xalis tatar sözüdür (Шопен 1866.s.13).

Bu yaxınlarda Şotlandiyanın Aran adasından türk əlifbası ilə yazılar tapıldı (Мурад Аджи 2007.s.163). Mən arilərin türk mənşəyinə həsr olunan kitabımda həmin əlifbanın bir neçə nümunəsini çap etdirmişəm (Cəfərsoy 2017.s.9-12).

XIII əsrdə Qərbi Avropada xristianlığın Arian təriqətinə qarşı Səlib müharibəsi başladı. Katolik keşişlərin fitvası ilə türk dillərində yazılmış kitablar latın dilinə tərcümə edilib, əlyazmaları yandırıldı. Həmin nadir nüsxələr məhv edilməsəydi, biz Avropa mədəniyyətinin türk mənşəyi haqqında daha tutarlı fikirlər irəli sürə bilərdik.

XIII əsrin əvvəllərində Fransanın cənubunda 1 milyon nəfər Aran əsilli Qədər övladı yaşayırdı (Маtlоск 2015.s.11, 19-20). İndi fransızlar öz qızlarına Katerina adı qoyurlar. Katerina Qədərin qızı deməkdir.

Yevrey dinli türk alimi Eldad ha-Dani (IX əsr) yazır ki, Azərbaycan əhalisinin çoxu Qədər dilində danışır (Ямпольский 1954.s.106).

Qədər kişi adı kimi Azərbaycan dilindən Avropa dillərinə daxil oldu. İndi Katerina qadın adı kimi geri qayıdır.

Ruslar bir zaman öz dillərini bəyənmirdilər. Evlərində fransızca danışırdılar. Ona görə ki, fransızları müsyö, özlərini mujik hesab edirdilər.

Hindistanın racaları da öz dillərini bəyənmirdilər. Çünki onların nəzərində ingilislər ser, hindlilər xer idi.

Bizim nəyimiz və haramız İzabelin, İtobelin törəmələrindən əskikdir ki, qızlarımıza İzabella, Melita adları qoyaq?

İzabel Belin eşqi, İtobel Belin iti deməkdir. Mənim qollarımda Rüstəm Zal oğlu kimi 120 filin gücü olsaydı, yenə avrofillərin zəhmindən bu sözləri dilimə gətirməzdim. Şükürlər olsun ki, o sözlərn sahibi mən deyiləm, Henrix Qrets ilə A.Traçevskidir. Qeyzə gələnlər qoy gedib onların sümüklərini qəbirdən çıxartsınlar (Генрих Грець 1907.s.41, 101; Трачевский 1889.s.57-58).

Bel fil deməkdir və müqəddəs kitablarda lənətlə xatırlanan Nimrudun totem adıdır. Nimrud Babili tutanda əsir etdiyi tayfa başçılarını İtobel, onların arvadlarını Belita, İzabel adlandırdı. O, İtobeli qapıda zəncirlədir, Melitanı yanına çağırırdı. Avropalılar öz arvadlarını Melita, İzabella deyib əzizləyirlərsə, bunun bizə nə dəxli var?

Əgər birinə desən ki, latın dilindəki senator türk mənşəli tituldur, adamı multimillətçilikdə ittiham edərlər. Dulsineyanın dar tumanının multi büzmələrinə and olsun ki, mən belə şeylərdən qorxuram.

Etruskların San Ata adlı zadəgan nəsli var idi. Latınlar onların adını senate kimi mənimsədilər. Sonra həmin söz senat, senator formalarında Avropa dillərinə yayıldı. Bunu mən desəydim, adı bizdən olanlar pişiyimi ağaca dırmaşdırardılar. Yaxşı ki, mən deməmişəm, Mark Terenti Varro deyib.

Mark Terenti Varro e.ö.116-cı ildə anadan olub, e.ö.36-cı ildə rəhmətə gedib. İndi nə onun özünü tapmaq mümkündür, nə də pişiyini!

Latın dilində etrusk dilindən alınma vallium sözü var (Mark Terenti Varro 1938.s.62). Etrusklar biçib xırmana tökdükləri sünbülləri vəl ilə əzər, buğdanı samandan ayırardılar. Vallium sözünün kökündə vəl etnoqrafiq leksemini görəndə necə sevindimsə, Mark Terenti Varronun ruhuna 70 dəfə salavat çevirdim.

Sonra bizim dilçilərin ruhlarına dua oxumaq üçün AMEA-nın kitabxanalarına yollandım. Müdafiə olunmuş dissertasiyaların adlarına baxanda qollarım yanıma düşdü: - "Fransız və Azərbaycan dillərində gül adlarının müqayisəli-linqvistik təhlili", "Azərbaycan dilində Avropa dillərindən alınma terminlər!" və s.

Əgər görsəydim ki, bircə nəfər "Avropa xristian salnamələrində türk sözləri" mövzusunda dissertasiya yazıb, onun ruhuna 7 dəfə salavat çevirərdim. Heyf ki, çevirə bilmədim. Çünki qollarım yuxarı qalxmırdı.

Bu torpağın çörəyini yeyib, bu ölkənin havasını udan övladlarımız o zaman öz dilini yad ünsürlərdən təmizləyəcək ki, özünü özgələrdən alçaqda yox, ucada görsün. Bunun üçün öz tariximizin şanlı səhifələrini öyrənməli və onlara öyrətməliyik.

Əgər tələbələrimiz bilsələr ki, babaları Romada papa, Misirdə sultan olmuşdur, özlərini özgələrdən uca tutacaqlar.

Xaçın və Laçın məlikləri monqollarla vuruşa-vuruşa Suriyaya gedib çıxdılar. Onların elbəyi Hüsaməddin əl-Mənsur əl-Laçın Misirdə sultan oldu. Əslən Avropa Albaniyasının Qəbələ kəndindən olan Məhəmməd Əli də Misirdə sultan olmuşdur (Левин И. Египет, М, 1937 s.15, 96). Əgər övladlarımız bilsələr ki, Troyanın qədim məbədlərindən biri Kebela, yəni Qəbələ adlanırdı, dilini yad dillərdən, düşüncəsini yad təsirlərdən qoruyacaqdır.

1075-ci ildə Toskana əsilli kardinal Toğrul VII Qriqori adı ilə Roma papası seçildi (Мурад Аджи 2006.s.151).

Albaniyanın Toskan mahalından (История Агван 1861.s.69) olan alplarımız Azərbaycandan İtaliyaya köçüb, orada Toskana şəhərini saldılar. Bunu biz deyəndə pişiyimizi ağacdan enməyə qoymurlar. Yaxşı ki, biz demirik, latın tarixçiləri özləri deyirlər (Mark Terenti Varro 1938.s.71).

Toskanalı Toğrul Romaya gələndə papa yox, apa titulunu qəbul etmişdi. Apa türk dillərində ataya və ata xətti ilə əcdadlara deyilir.

Roma imperatorlarının Yuli titulu Eneyin nəslindən Yulaqın adından törəmişdir. Bunu biz yazmırıq, Roma dövrü latın tarixçilərinə istinadən baron Vaux de- Carra yazır (Vaux de-Carra 1911.s.3-62).

Yulaq troyalı Eneyin finikiyalı Ana xatdan olan oğlunun adı idi. Yuli Sezar və Oktavian Avqust ana xətti ilə həmin Yulaqın nəslindəndirlər (Энеида 1933.s.352). Mən avrafillərin qəzəbinə düçar olmamaq üçün deyə bilmərək ki, xat xatun sözünün köküdür?

Baron Varra de- Caux yazır ki, Romanın adlı-sanlı konsullarından birinin soyadı Manli olmuşdur (Vaux de-Carra 1911.s.26-27; Haarman 2002.s.65). Manli, Kara Manli, Ak Manli türkmən nəsilləridir (Faruk Sümər 1992.s.132)

Karaman bəyləri Siciliyanı tutdular (Энеида 1933.s.21; Квинта Курция 1750.s.204). Suriyadan makedoniyalıları qovdular (Гусейнов 1960.28, 91). Təbrizli tacir Xaçatur XVII əsrdə Venetsiyada onların alplıq və ərənlik dastanını çap etdirdi (Марр 1895.s.13, 222; Хаханов 1901.s.19, 20).

Əgər desəm ki, İtaliyaya, getmək üçün vəsait lazımdır, bizim maliyyə məmurlarının daş kimi sifətini görərəm və dediyimə peşman olmaram.

İtaliyanın Neapol şəhəri eradan əvvəl Bərdə adı ilə salınmışdı. Publi Maron Vergilinin və Sili İtalikin poemalarında Bərdə şəhərinin adı Parteoniya və Parteqoniya formalarında yazıya alınmışdır (Энеида 1971.s.9).

Parteqoniya Bərdək nəslinin yurdu deməkdir. Elam kitabələrində Bərdək knyaz nəslinin ölkəsi Partaqena adlandırılır (Блейхштейнер 1936.s.193).

Bərdək alpları Şuşa cəngavərləri ilə birlikdə 10 il Troyanı müdafiə etmiş, İlionun süqutundan sonra İtaliyaya köçmüşlər. Onların Qafqaza köçən qolları burada Bərdək şəhərlərini salmışdır. Erməni və gürcü salnaməçiləri həmin şəhərləri Berdak adlandırırlar (Корюн 1962.s.135; Даврижеци 1973.s.380).

Bərdə Bərdək şəhərinin samiləşmiş adıdır. Səid Nəfisi yazır ki, ərəblər sözün son samitini yeyirlər (Səid Nəfisi 1940.s.34, 75). Nəticədə Gəncək şəhərinin adı Gəncə, Bərdək Bərdə olur.

İtaliyada yaşayan rutulların başçısı Durna totem adı daşıyırdı. "Енеида"nın təfsirçiləri onu İtaliyanın Axillesi adlandırırlar (Энеида 1933.s.343). Azərbaycan ilə Dağıstan arasında yaşayan rutullar Durna nəslinin son qalıqlarıdır.

Troya müharibəsi illərində Apollon məbədinin kahini Kalkan titulu daşıyırdı (Вильгельм Вагнер 1901.s.129). Qalxanın türk sözü olduğunu təsdiq etmək üçün lüğətlərə baxmağa ehtiyac yoxdur.

Kalkanın bir qızının adı Xer, bir qızının adı Ber idi. Qədim bulqar və çuvaş dillərində xer qız deməkdir. Ber bərdək, yəni bardaq sözünün köküdür. Troya xaqanı Piramın xəzinəsi qadın formalı saxsı bardaqlarda saxlanırdı.

Troyalı Pandar Eneyə ağa deyib müraciət edirdi. Bəzi mətnşünaslar bu titulu aqa, bəziləri axa kimi oxuyurlar. Misir fironu Ramzes vəliəhd ikən axa, yəni ağa titulu daşıyırdı. Eyni zamanda ən qədim Misir fironlarından birinin titulu Axa olmuşdur (Тураев 1922.s.36, 37, 38).

Eneyin atasının adı Anxiz idi (Энеида 1933.s.17). An göy, xiz qız deməkdir. Çünki Eneyin atası adi adam deyildi, göylər qızı ilahə Ananın oğlu idi.

Etrusk zadəganlarından birinin adı Ozan olmuşdur. E.ö I əsrə aid latın mənbələrində həmin zadəganın adı Ozeniy, Oziniy formalarında yazıya alınmışdır (Энеида 1971.s.371-372).

İstər Ozan olsun, istər Ozen, türk sözüdür. Türk dillərində uzen axar sulara, ozan el aşıqlarına deyilir.

Avropa atasını tanımasa da, anasının aşnalarını tanıyır. Yunanların inancına görə Afroditanın, latınların mifik təsəvvürünə görə Veneranın ərinin adı Er olmuşdur (Сенковский 1859.s.101; Авраам Нoров 1828.s.195-196; Вильгельм Вагнер 1931.s.34; Вайнштейн 1909.s.33).

Yunan qadınları ər nəslindən olan oğlanları Erot adlandırır və inanırdılar ki, erotlar heç zaman kişilikdən düşmürlər. Keçid dövrünə çatanda yenidən gənc oğlan olurlar. Həmişə qadınlara erotik xidmət göstərirlər (История греческий произшествий 1824.s.49).

Latın şairlərinə görə, gözəl Er Eneyin nəslindəndir. O, Troyadan İtaliyaya gəlib, Veneranın qızlarını xoşbəxt etmişdir (Авраам Нoров 1828.s.195-196). Roma şəhəri salınanda ona üç addan birinin verilməsi təklif olundu: Er, Amur, Roma (История 1872.s.243). Bu məlumat göstərir ki, o zaman Eney nəslindən Er övladları İtaliyanın üç güclü etnosundan biri olmuşdur.

İ.İ.Şopen yazır ki, er Aran sözü olub, erkək deməkdir (Шопен 1866.s.17).

Avropa dillərindəki Erik kişi adı bizim erkək sözündən törəmişdir. İndi həmin söz erot, erotik, erotika formalarında geri dönür. Biz onları dilimizə qaytaraqmı?

Bonapart Napoleona qədər Fransanın kişiləri arvadlarının bic balalarını böyütməyə məhkum idilər. Ər arvadının yanında bir uşaq qoyub müharibəyə gedirdi. Qayıdanda onun yanında üç uşaq görürdü. O özünün də, arvadının da bic balalarını böyütməyə məhkum idi.

Napoleonun təkidi ilə Fransanın Konstitusiyasına belə bir maddə salındı: Kişinin varidatı yalnız özündən olan uşaqlarına çatmalıdır.

Kayzer Vilhelmə qədər Prussiyanın kişiləri öz arvadlarını evə gələn qonağa təklif edirdilər. Kayzer Vilhelm bu adətə xüsusi sərəncamla son qoydu: Arvadlarınızı hər gecə bir ayğırın ayağına verməyin.

Bəziləri bizə deyirlər ki, avropalaşın. Avropada Bonapart kimi, Vilhelm kimi kişilər qalıbsa, biz onların nümunəsində avropalaşa bilərik.

Şah Abbas qorçubaşı Oruc bəy Bayatı Avropaya göndərdi. Arvadlar Don Juan deyib onu əzizlədilər və növbə ilə evlərinə gətirdilər. Çox çəkmədi onların beşiyində balaca Bayat bəyləri oynaşmağa başladılar.

A.S.Puşkin yazır:- Mənim ana babam İbrahim general-mayor rütbəsində təqaüdə çıxdı və nənəmin malikanəsinə gəldi. Beş-altı ildən sonra ətraf kəndlərdə yüzlərlə qarabəniz, qıvrımsaç uşaqlar qaçışmağa başladılar.

İldən ilə Avropanın kəndlərində qaçışan uşaqların sayı azalır. Yalnız ona görə yox ki, oranın arvadları doğmaq istəmirlər. Həm də ona görə ki, o qitənin parlament binaları bir-birlərinin ardınca mavi rəngə bürünür. Mən o binaları içindəkilərlə birlikdə Oruc bəy Bayatın bir tükünə dəyişmərəm.

Əxlaqi dəyərləri bir tükə dəyməyən matriarxal Avropa öz katerinaları, dulsineyaları ilə üstümüzə gəlir. Məqsəd patriarxal ənənələrə söykənən Azərbaycan ailəsinin sütunlarını zədələməkdir.

Sütunları zədələnmiş evlərimiz nə zamansa yıxıla bilər.

İlhami Cəfərsoy

AMEA Nəsimi adına Dilçilik

İnstitutunun Qədim dillər

və mədəniyyətlər şöbəsinin müdiri.

Olaylar.- 2019.- 18 yanvar.- S.10.