Qaşqaylar və onların folkloru

Folklorşünas alim Əli Şamilin "Qaşqaylar və onların folkloru" kitabını oxuculara təqdim edirik

Qaşqayları mənə tanıdan insanlar

Qaşqaylar haqqında ilk dəfə Məmmədəli Müsəddiqdən eşitmişdim. O, M.F.Axundov adına Respublika Kitabxanasının üçüncü mərtəbəsindəki "Azərbaycan kitabı" şöbəsinin müdiri idi. Köhnə qəzet-dərgiləri, kitabları oxumaq lazım gələndə "Azərbaycan kitabı" şöbəsinə getməli olurdum. Hərdən Azərbaycan Milli Hökuməti ilə bağlı suallarıma həvəslə, bəzən də kövrələrək cavab verirdi. 1922-ci ildə Gərmərud mahalının Yengicə kəndində doğulmuş, Azərbaycan Milli Hökuməti məhv edildikdən sonra, 1947-ci ildə ürəyini ailəsinin, körpə qızınının yanında qoyub canını götürərək min bir zülümlə Sovet Azərbaycanına qaça bilmişdi. Cənnət bildiyi kommunist ölkədə də az əziyyət çəkməmişdi. Min bir zülümlə Mirzə Mehdi Şükuhi haqqında araşdırmalar aparsa da, istədiyini yazmağa imkan verməmişlər. Əmrə boyun əymiş, ideologiyanın tələblərinə uyğun dissertasiya yazaraq filologiya elmləri namizədi (indiki deyilişlə: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru) adını almışdı. Ara-sıra İranda yaşayan Türklərin ədəbiyyatı haqqında qəzet və dərgilarda çap etdirdiyi məqalələrini maraqla oxuyurdum. Qaşqaylar haqqında ilk bilgini də Məmmədəli Müsəddiqdən almışdım. Sonralar daha geniş, faktlarla zəngin xeyli kitab, məqalə oxusam da, Məmmədəli Müsəddiqi heç vaxt unuda bilmədim. 1979-ci ilin sonlarında Sovet qoşunlarının bölmələri Naxçıvana toplanmışdı. Səbirsizliklə gözləyirdim ki, onlar bu günsabah İrana keçəcəklər. Muxtar Respublikada sadə insanların da, rəhbər vəzifədə işləyənlərin də həmin günlərdə söz-söhbətləri Təbriz, Mərənd, Xoy, Maku və şəhər və qəsəbələr haqqında idi. Yaşlı nəsil 1941-1946-cı illər haqqında eşitdiklərini, gördüklərini danışırdılar. Gənclər də böyük həvəslə dinləyirdilər. Bakıya gələndə Məmmədəli müəllimə sevinclə yaxın günlərdə sərhədlərin açılacağını, Təbrizə gedəcəyimizi dedim. Diqqətlə üzümə baxıb dərindən köks ötürdü, "Yenə milləti qırğına 14 verəcəklər..." - dedi. Heyrət etdim ki, Məmmədəli müəllim niyə həsrətində olduğu, kövrələ-kövrələ danışdığı Təbrizə getməyə sevinmir? Nədən qohumlarını, əzizlərini görməyə can atmır? 1979-ci ildə nə Sovet ordusu İrana keçdi, nə də sərhədlər açıldı. Sadəcə, şah ölkədən qaçdı, hakimiyyətə yeni qüvvələr gəldi. Onlar da islami qaydalarla ölkəni idarə edəcəklərini vəd etsələr də, sözlərinin üstündə durmadılar. Tərsinə, milli düşüncəlilərə, demokratik fikirlilərə sərt divan tutdular. Azərbaycan Elmlər Akademiyasında işləyən Tağı İbrahimovun (Şahin) bir neçə dəfə qısa söhbətini dinləmişdim. Bu da 1945-ci ildə Təbrizdə qurulmuş Milli Hökumət və onun fəalları haqqında olmuşdu. Qaşqaylar haqqında yazdıqlarını isə dərgilərdən və Bakıda "Elm" nəşriyyatının çap etdiyi "Qaşqaylar" kitabından (1988) oxumuşdum. Səhv etmirəmsə, bu onun doktorluq dissertasiyası idi. Acgözlüklə oxuduğum bu kitabı dostlara, tanışlara da oxudurdum. Sovetlər Birliyinin çöküşü, Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının başlandığı bir dövrdə İranda yaşayan soydaşlarımıza da maraq artmışdı. Buna görə də, tövsiyyə etdiyim adamlar "Qaşqaylar" kitabını böyük həvəslə oxuyurdu. Sonra da fikir mübadiləsi və müzakirələr başlayırdı. İranda yaşayan soydaşlarımız haqqında hisslərimə təsir edən ədəbiyyat, yəni ədəbi-bədii əsərlər xeyli oxumuşdum. Lakin elmi ədəbiyyata çox az-az rast gəlirdim. Təbliğatın təsirindən, yoxsa bilgisizliyimdən elə düşünürdüm ki, İranda Türklərin sayı, onların yaşadığı bölgələr haqqında araşdırmalar aparmaq, kitablar nəşr etmək məhdudlaşdırılıb. Tağı İbrahimovun (Şahin) kitabını oxuyanda gördüm ki, səhvim var. İranda yaşayan Türklər haqqında xeyli kitab nəşr olunub. Həmin kitablar Azərbaycanın kitabxanalarında olmasaydı Tağı İbrahimov (Şahin) onlardan necə istifadə edə bilərdi? Deməli, həmin kitablar Farsca olduğundan mənim kimi Fars dilini bilməyənlər o dəyərli qaynaqlarla tanış ola bilməyiblər. Tağı İbrahimovun (Şahin) "Qaşqaylar" kitabında istifadə etdiyi qaynaqların bəzilərinin adını burada çəkirəm: Məsud Key- 15 hani iki cildlik "İranın mükəmməl coğrafiyası" (1310- 1311/1931-1932), general Hüseynəli Rəzmaranın başçılığı ilə İran Hərbi Nazirliyi Coğrafiya İdarəsinin müxtəlif qrupları tərəfindən işlənən çoxcildlik "Coğrafiyaye-nezamiye-İran" (İranın hərbi coğrafiyası) (1323/1944), yenə də həmin kollektiv tərəfindən hazırlanan 10 cildlik "Fərhənge coğrafiyaye-İran" (İran coğrafiya lüğəti) (1328-1330/1949-1951), general Mahmud Pənahiyanın dörd cildlik "Fərhənge-coğrafiyaye millie törkane-İran" (İran Türklərinin milli coğrafiya lüğəti"(1351-1352/1972-1973), Cavad Məşkurun "Azərbaycan tarixinə bir nəzər" (1349/1970), "İran Azərbaycanının tarixi sərhədləri" (1348/1969), "Oğuz Türkləri və onların İrana köçmələri"(1349/1970), Kazım Bədiinin "İranın inzibati ərazisi" (1348/1968), Əhməd Kəsrəvinin "Şəhryarane-qomnam" (Bilinməyən, tanınmayan şahlar) (1332/1956), "Kəbiha dər ağaze səltənəte Qacariyyə" (Qacarlar hakimiyyətinin başlanğıcında kəbilər) (1304/1925), "Tarixe məşruteyi-İran" (İran məşrutə tarixi) (1316/1937)", Səid Nəfisinin " Tarixe ictimai və siyasiye İran" (İranın ictimai-siyasi tarixi) (1344/1965)", "Mahmud İskəndərinin "Şeir və şairi dər ile Qaşqay" (Qaşqay elində şeir və şairlər) (1358/1979), Şahbaz Şahbazinin "Qaşqai şiiri və asar-i şüara-yi Qaşqayi" (Qaşqay şeiri və Qaşqay şairlərinin əsərləri) (1367/1988) və s. Yuxarıda adlarını çəkdiklərim 1990-ci illərədək nəşr edilən kitab-ların bir qismidir. Bəs ötən 30 ildə mövzu ilə bağlı nə qədər kitab nəşr olunub? Onlardan xəbərimiz varmı? Azərbaycan müstəqilliyinə qo-vuşandan sonra qəzetlərimizdə və dərgilərimizdə, radio-televizyamızda, saytlarda, sosial şəbəkələrdə İranda yaşayan Türklər haqqında yüzlərlə məqalə oxumuşam, verilişə baxmışam. Nə yazıq ki, Fars dilində yazılmış elmi əsərlərin dilimizə tərcüməsinə rast gəlməmişəm. Yaxın qonşumuz olan dövləti tanıımaq istəyiriksə, bu dövlətdə yaşayan soydaşlarımızla bağlı doğru-düzgün bilgi əldə etmək istəyiriksə, mütləq orada nəşr edilən, yazılan kitabları dilimizə tərcümə etməliyik. 16 Heyf ki, bu sahədə elə bir ciddi irəliləyiş gözə dəymir. Nəticədə ciddi elmi əsası olmayan, hay-küyçü yazıların sayı artır. Sərhədlər açılandan sonra Türkyəyə gediş-gəlişimiz rahatlaşdı. Bunun sayəsində 1953-cü ildə Türkiyənin Qars şəhərində doğulmuş, professor Ali Kafkasyalının "İran Türkləri" (2010), "İran coğ-rafiyasında Türklər" (2011), "İran Türkləri. Aşıq mühitləri" (2009), "İran Türk aşıqları və milli kimlik" (2009), "Kafkas koçakları" (2018), "Azərbaycanın qadın alimləri" (1991) və b. kitablarını, məqalələrini oxuya bildik. Onun əsərlərində də Qaşqaylarla bağlı xeyli dəyərli bilgilər var. Mövzuya aid oxuduğum ən sanballı və ciddi əsər isə Rəcəb Albayrağın ikicildlik "Türklərin İranı" kitabı oldu. Rəcəb Albayraqla bir neçə dəfə görüşmüşdüm. Onu ciddi tarixçi alim kimi tanıyırdım. Maraqla söhbətlərini dinləyirdim. Xoş münasibətlərimiz vardı. Onun "Azəri Türklərinin dil klavuzu", "Əfqanıstan Türkləri" kitabları haqqında bilgim vardı. İki cildlik "Türklərin İranı" kitabının böyük əks-səda doğuracağını söyləyirdi. 2013-cü ilin fevral ayının 28-dən başlayaraq Türkiyənin qəzet və radio-televiziyaları Rəcəb Albayrağın doğulub boyabaşa çatdığı kənddə - Kütahya ili Simav ilçəsi Dəmirçi köy qəbristanlığında cəsədi tapıldığını xəbər verdi. Kəndə gələrək bacısı Rabia Turun ilə görüşməyən 62 yaşlı Rəcəb Albayrağın arxa çantasını bacısı evinin qarşısında qoyub qəbristanlığa gedərək ata-anasının məzarı yanında özünü tapanca ilə vurmasına heç cür inana bilmədim. Cəsədinin yanında Quran kitabı və yanında gəzdirməyə rəsmi icazəsi olan tapançası da tapılmışdı. 17 Mətbuat yazanadək mən Rəcəb Albayrağı bir tarixçi alim kimi tanıyırdım. Öləndən sonra isə bildim ki, o, Milli İstihbarat Təşkilatının (MİT) istefada olan əməkdaşı imiş. Onun özünü öldürdüyünə bu gün də inana bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, milliyətçi, coşğun vətənpərvər, islami dəyərlərə ürəkdən bağlı olan bu insan Türkiyədə baş verən hakimiyyətdaxili çəkişmələrin qurbanı oldu. Baçısı da qardaşının ölümü günlərində mətbuata verdiyi müsahibədə demişdi: "Kardeşim Simav en son Kurban Bayramında gelmişti. Ondan sonra cep telefonundan görüştük. Kendisiyle en son geçen Cumartesi günü cep telefonundan görüştük, keyfinin yerinde olduğunu ve bir yaramazlık olmadığını söyledi. Olay günü saat 12.00-de kardeşimin eşi aradı, Abla, Recep oraya geldi mi? dedi. Ben de gelmediğini söyledim ancak bir süre sonra acı haberi aldık" dedi. Recep Albayrakın planlı-programlı yaşayan bir kişi olduğunu söyleyen ablası Güler Çimecioğlu sözlerini şöyle sürdürdü: "İntihar edecek biri değildi. Herhangi bir tehdit alıp-almadığını bilmiyorum. Biz daha çok ailevi şeylerden konuşurduk. Herkesin kendine sakladığı sırları vardır elbette. Belki Ailene zarar veririz diye tehdit etmiş olabilirler ancak bununla ilgili kesin bir bilgim yok. Kardeşime intiharı yakıştıramıyorum ama olay intihar gibi görülüyor. Bana, eşine ve ablama bir not bırakmış. Bana bıraktığı notta, Abla, eşim ve çocuklarım sana emanet. Hakkını helal et diye yazmış. Bir de ablamın evinin önüne bıraktığı çantadaki son kitabında bir not yazmış ama onu göremedim. Kardeşim eğer intihar ettiyse onu oraya götüren bir sebep vardır. Hepimiz perişan olduk." Professor Ramiz Əskər böyük zəhmət çəkərək Rəcəb Albayrağın "Türklərin İranı" kitabını dilimizə uyğunlaşdırıb öz vəsaiti hesabına 2016-cı ildə Bakıda nəşr etdirdi. Bu nəhəng əsərdə Qaşqaylar haqqında olduqca geniş bilgi var.

ARDI VAR

Olaylar.- 2020.- 21-27 avqust.- S.16.