“Azərbaycanın sakral coğrafiyası” silsiləsindən “Piçənisçay hövzəsinin müqəddəs yerləri, dini məskənləri” (VII məqalə)

"Azərbaycanın sakral coğrafiyası" silsiləsindən "Piçənisçay hövzəsinin müqəddəs yerləri, dini məskənləri" (VII məqalə) Qərbi Azərbaycanla Qarabağ bölgəsi arasında təbii-coğrafi, milli-mədəni "körpü" kimi yerləşən Sarıbaba dağı (2334 m, "Sarı baba piri" ocağı), Qırxqız dağı (Qızqala zirvəsi, 2830 m), Mıxtökən silsiləsi (Dəlidağ zirvəsi, 3616 m), Şəlvə (uzunluğu 42 km) və Hoçassu (63 km) və Piçənisçay (29 km) çaylarının birləşdiyi Həkəri çayı (113 km) hövzəsi... zəngin maddi-tarixi abidələrinin və dini-irfani, ruhsal dünyagörüşünün əski irsi baxımından xüsusilə fərqlənir, xalqımızın sakral mədəniyyətinin silinməz bir parçasıdır.

Şuşa və Xocalı rayonlarının Laçın rayonu ilə həmsərhəd qurşağında ucalan Qırğız (2679 m), Dəlidağ (2243 m) zirvələrinin qərb yamaclarında başlayan xırda dağ çaylarının soldan qovuşduğu Piçənizçay və Şəlvə çayları Piçəniz kəndinin cənubunda, 6 km aralıda birləşərək Həkəri çayını əmələ gətirirlər. Bu hövzəyə (el arasında obaya) həm də Xaçınyalı, Ağcayazı, Arduşlu, Nurəddin, Fərraş və Aşağı Çorman kəndləri də daxildir.

Kəndin əsası 1870-ci illərdə qoyulsa da, "Piçəniz" toponiminin bir neçə izahı deyilir. Bir təvsirdə qıpçaq-peçeneq türk tayfalarının Qara və Azov dənizi sahillərindən IX-XI əsrlərdə Səcuqlarla, Atabəylərlə müttəfiqliklkəri, qonşu dövlətlərə və cənuba doğru uzanan hərbi yürüşləri zamanı məskunlaşan ailələrin adı ilə bağlı olduğu bildirilir (bu yürüşlərlə bağlı bir sıra nəşrlərdə tarixi məlumatlara yer verilmişdir: Y.A.Yevstuqneyev "Qıpçaqlar, kumanlar bir etnos...", 2010; P.V.Qolubovski "Peçeneqlər, türklər, qıpçaqlar", M.,2011; S.Y.Xudyakov "Qədim türk mədəniyyətinin genezisi problemləri", M.,1999...

Digər bir mülahizə ilə Nisə adlı qadının kəndin indiki yerindən quzeyə 50-100 m aralıdakı gavda (keçilməz yerdə), kollu-meşəli sahədə (ağcaqayın, fındıq, qırmızı palıd... ağacları çoxdur), Şam kəndinə gedən yolun üstündə yurd salmasından yaranan antrotoponim olduğu bildirilir.

Təbii ki, bu tarixi-coğrafi məlumatlar kənd sakinlərinə (Seyid Kərim Seyid Məhəmməd oğlu-1880-1946, Molla Abbas Şahbaz oğlu-1860-1930, Xanlar Kərbəlayı Murad oğlu Muradov- 1883-1983, Həmdəm Məhəmməd oğlu-1884-1989, Şiraslan Səfəralı oğlu-1901-1997, Məhəmməd Seyid Kərim oğlu-1928-2018, kənd orta məktəbinin direktoru olub, 1987-ci ilədək, ərəb-fars dillərini mükəmməl bilib...) nəsildən-nəsilə ötürülərək günümüzə qədər qorunmuşdur.

Piçənis kəndinin şimal-şərqində, 2-3 km aralıda yerləşən Xaçınyalı kəndinin adı da sırf dini-irfani məna daşıyır. Belə ki, həmin kənddən olan, sonralar Seyid Kərim Seyid Məhəmməd oğlu ilə ailə quran Mina Məşədi Şükür qızı (1900-1980) deyirmiş ki, bu kənddə kim ev yeri qazanda və yaxud həyətdə bellə işləyəndə Alban naxışlı daş lövhələri, yazılı qəbir daşları tapılırdı, ərazidə qədim qəbir daşları üstünlük təşkil edirdi və bu səbəbdən "Xaçınyalı" toponimi yaranmışdır.

Qədim Alban məbədi (hündürlüyü 4-5 m, dördkünc, daş tağlı, ancaq divarları qalmışdı, yazılı daş səhifələr bilinirdi) Piçənis kəndinin mərkəzində, Cəlal Şükürovun (1929-2017), Binnət Sevindik oğlu Kərimovun (1936-2010), Bayram Şükür oğlunun (1950)... evlərindən 50-60 m aralı idi.

Məbəddən 200-300 m aralıda 1870-ci ildə tikilmiş Cümə məscidi camaatın dini-ibadət və təhsil ocağı olub (ölçüsü 6 m x 12 m, hündürlüyü 4 m), Buxara şəhərində ali-dini təhsil almış Molla Abbas mədrəsədə dini bilikləri tədris edib, Mina Məşədi Şükür qızı orda təhsil almağını həmişə xatırlayırdı.Deyilənə görə, həmin məscid tikiləndə Çiçək adlı xanım da el təəssübü çəkdiyindən və camaata kömək etmək məqsədi ilə Şəlvə şayı üstündə, Bülölük bəylərinin obasına, Alpout kəndinə gedən yolda bünövrəsi daşdan, üstü taxtadan bir körpü tikdirib, sonralar "Çiçək körpüsü" adlanıb (eni 3-4m, uzunluğu 8-10 m, hündürlüyü 5-6 m)

1987-1988-ci illərdə Hüseyn Murad oğlunun (1952) həyətyanı sahəsində torpaq-qazıntı işləri zamanı 7 mərtəbəli qəbir üzə çıxmışdı.

1960-cı illərddə isə kənd ərazisində evlərin tikintisi zamanı da yazılı qəbir daşları və əski məzarlıqlar tapılırdı.

Kəndin şimal-şərq yönünüdə, Şam kəndi istiqamətində 6 km aralıda güllü-çiçəkli yaylaq yerində qədim, əski -Yuxarı və Aşağı Xev adlı obaların hərəsində 15-20 dağılmış yurd yerləri qalırdı. Hər iki obada Alban məbədinin uçulub, dağılmış bünövrəsi (4 guşəli, daş tağlı, yazılı daşlarından bilinirdi) bilinirdi. Məscidin ətrafında Məhəmməd Sevindik oğlu Kərimovun (903-1997), Qənəhəd Əhməd oğlu İsmayılovun (1931-2019), Qənimət Sevindik oğlu Kərimovun (1940-1989)... həyətyanı sahələri yerləşirdi.

Qəbirüstü daş abidələrlə (qoç, at, buğa) örtülü qədim qəbirstanlıqda 1980-ci ilədək ətraf kəndlərdən də dəfn mərasimi keçirilirdi.

Piçənis kənd qəbirstanlığında 1780-ci il tarixli "Lolabağırlı türbəsi" də inam-inanc ocağı idi, daş örtüklü türbənin (hündürlüyü 5-6 m, ölçüsü 8 m x 8m) içərisində, bir qəbir və sənduqə yazılı daş kitabə var idi, kənd sakinləri tərəfindən ziyarət olunurdu.

Ümumiyyətlə, Lolabağırlı və Korcabulaq kəndinin də dəfn mərasimi 1970-ci ilədək bu qəbirstanlıqda keçirilirdi.

Qarabağın dağlıq və aran bölgələrində irfani-kəramət və ruhsal-inam ocaqlarının yaranmasında Laçın nahiyəsinin Böyük Seyidlər kəndinin müqəddəs sahiblərinin rolu böyük olmuşdur. Bu cür ailələrdən biri də Seyid Məhəmməd Seyid Hüseyn oğlu (1830-1919) olub, həm də tərəkəmə həyatı yaşayıb, onun qəbri Ağdam nahiyəsinin Mərzili kəndində idi, məzarı üstündə 1930-cu ildə daş hörgü çəkilmişdi (3 m x 4 m). Seyid Məhəmmədin yaylağı kənddən 30 km aralıda, Dəlidağda "Uzun yal" yaylağı olub, aran Qarabağda qışlağları, elə aranda rəhmətə gedəndə yerli camaatın hörmətinə rəğmən onun orda dəfn edilməsini israr edib, doğmalarından razılığı alıblar.

Pirçənis kəndinin inanclı və ziyarət edilən ocaqları da bu şəcərinin soyları olub - Seyid Kərim Seyid Məhəmməd oğlu (1880-1946), Seyid Məmməd Seyid Kərim oğlu (1940-1990), Seyid Məhəmməd Seyid Kərim oğlu (1927-2017), Seyid Əsgər Seyid Məmməd oğlu Məmmədov (1975)...

Seyid Məmmədin kənd qəbirstanlığındakı məzarı üstündə türbəni 1990-cı ildə oğlu Seyid Əsgər inşa etdirmişdir. Seyid Əsgər Bakı İslam İnstitutu və Dəməşq şəhərində ali dini məktəbində təhsil alıb, hazırda Laşın məscidinin axundudur.

Böyük Seyidlər, Piçənis, Xaçınyalı... kəndlərində ziyarət edilən seyid ocaqları həm də ilanların sığındığı, onlara toxunulmaz məkan olub və bu ənənə günümüzədək davam edir. Belə ki, Seyid Əsgərin Balaxanı qəsəbəsindəki ocağını ilanlar məskən seçib, necə olubsa, bir dəfə evin ağbirçəyi Kifayət Bəhmən qızı (1938-2017) qorxub qışğırıb, sonra özünə gələrək deyib ki, məni Balaxanıda olmağımız çaşdırdı...

Seyid Kərimin ocağına təzə gəlin köçdüyü ilk əvvəllər Mina xanım da ilanları otaqda, yataqda, həyətdə görəndə qışğırırmış, ona deyən də ki, ilanlar da bu ocağın doğma sakinləridir, onlardan qorxu yoxdur, sakitləşib və onlara isinməkdən başqa çarəsi qalmayıb.

Seyid Kərimlə bağlı bir el deyimi bildirir ki, aran Qarabağın Novruzlu kəndində olanda Seyidin atını oğrular qaçırır, xəbəri ona çatdıranda heç nə deməyib, ancaq 3 gün eləcə çay içib. Atı isə saxladıqları tövlədə oğrulara ilanlar imkan vermib ki, ona yaxın dursunlar, Naəlac qaldıqdan sonra və biləndə ki, bu Seyidin amanatıdır, onda gəlib üzrxahlıq, bağışlanmalarını xahiş ediblər. Seyid qırmancı verəndən sonra atı saxladıqları yerdən çıxarıb geri qaytarıblar.

Seyid Kərimin ziyarətgaha çevrilən məzarı həmin Novruzlu kənd qəbirstanlığındadır.

Seyid Kərimlə süd-sümük qohumu olan Seyid Səkinənin ocağı da ziyarət məqamlarından idi. "Hacısamlı dərəsindən" (Piçənis kəndindən 10-15 km şimal-qərbə) üstdə, Əlipaşa bəy Xanmurad oğlunun bağ evindən 5 km aralıda qədim yurd yerində Seyid Səkinənin evinin ortasından tək bir tut ağacı bitmişdi, hündürlüyü 8-10 m olardı, niyyət tutub ona parça, ip bağlayırdılar, kölgəsində dua edirdilər. Orada, meşədən sonrakı yamacın üstündə 1920-ci ilədək 30-40 evi olan kənd olub, hay-daşnak quldurlarının basqınından sonra ocaqlar sönülü qalmışdı...

Əqidə, inam və inanc sahiblərindən, irfan yiyələrindən biri də Piçənis kəndində Molla Abbas olub. 1924-cü ildə həbs edib Şuşa həbsxanasında mühakimə edəndə onu sındır bilməyiblər, orada 2-3 il zillət çəksə də dini əqidəsini dəyişməyib, danmayıb və düşmənə qulluq etməkdən imtina etmişdir.

Piçənis kəndinin ətrafında, cənub-qərbə 1 km aralıda, "Pəri bulağı" deyilən yerdə (kəndin "Bakı" kolxozunun əkin yerində) aralarında 500 m olmaqla üçbucaq şəklində kurqanlar (hündürlüyü 3-4 m-ə çatan) var idi, biri elə bulağın həndəvərindəydi, ətrafında taxıl, yonca əkilirdi. Çox güman ki, bu süni təpəciklər müdafiə-səngər, dini mərasimlərin keçirildiyi və ya maddi-tarixi nümunələrin saxlanc yeri kimi, irs abidəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malik olub.

Piçənisçay hövzəsinin digər yaşayış məntəqələrinin də (Arduşlu, Nurəddin, Ərikli, Ağcayazı, Nağdalı, Şamkənd, Bozdağan...) hüdudlarındakı Alban xristianlığının və İslam mədəniyyətinin müqəddəs ziyarət, dini-ibadət ocaqlarının yayılması "mistik-irfani təsəvvür yol xəritəsi" kimi beynəlxalq ticarət yolu ilə üst-üstə (Azərbaycan sərhədlərində şimal istiqamət üzrə Dərbənd-Şirvan-Qarabağ-Zəngəzur-Naxçıvan və Xudavənd-Həkəri-Xudafərin-Təbriz iqtisadi-ticari xətti boyunca) düşməsi təsadüfi səciyyə daşımadığına bir daha sübutdur.

Çünki, İslam dini ilahi müstəvidə iqtisadi münasibətlərin, ticarətin də hallalıqla aparılmasını hökm edir.

(Yazının hazırlanmasında həm də Laçın rayonu, Piçənis kənd sakini Seyid Nəsib Seyid Məhəmməd oğlu Məmmədovun (1962) məlumatlarından istifadə edilib.)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2020.- 18-24 dekabr.- S.18.