Qərbi Azərbaycanın “Ermənistanın
sakral coğrafiyası” və ya hayların “süd qardaşı”
– “Yaxın Şərqin bütün xristianlarının və
ermənilərin xilas yolları”
"1937-ci il yaz ayının əvvəlində Uluxanlı mahalının Rəncbər kənd sakini İbrahim Məhəmməd oğlu kəndin biçənək yerində kəhərini-köhlənini, yalmanını sığallaya-sığallayara deyib:
-Səni bu yay Ağrı dağının ətəyində yoracam... O gecədən sonra İbrahim Məhəmməd oğlundan xəbər yoxdur."
(Nahiyənin Rəncbər kənd sakini İman Əli oğlu Babayevin (1931) söhbətindən.)
"Orta əsrlər Avropasının mərkəzi feodal dövlətlərinin (Fransa, Böyük Britaniya, Almaniya, İtaliya, Avstriya-Macarıstan, Bizans...) güclü hərbi qüvvələri Roma-Vatikan kilsə başçılarının (II Urban (1042-1099), III Yevgeni (1080-1153)...) təhriki ilə birləşmiş xristian-cəngavər ordusu Yaxın Şərqin kökənli müsəlman-türk dünyasına qarşı amansız qətliamı-soyqırımı yaşatmışlar. Əsasən e.ə. I minillikdə Aralıq dənizi hövzəsinə və Balkan yarımadasına səpələnən ibtidai hay sürüsü bu hərbi yürüşlərdə (1096-1270-ci illərdə) qul xidməti göstərməklə əvəzində Anadolu yaylasında, Dəclə-Fərat çayı hövzəsində (Suriya, Fələstin torpaqlarında, Edessa Qraflığında (1098-1144), Antakiya Knyazlığında (1098-1268) və Tripoli qraflığında (1109-1289), ümumilikdə Aralıq dənizinin şərq hissəsində) məskunlaşmağa fürsət tapa bilmişlər."
("Bizans imperiyasında pravoslav ermənilərinin
yeri", A.R.Ustyan, 2014.)
Çoxsaylı
xronoloji tarixi-ədəbi mənbələrdən
məlumdur ki, XI-XIII əsrlərdə zəngin Yaxın Şərq
ölkələrinə feodal Avropa dövlətlərinin
kral-hersoqlarının və cəngavər
döyüşçü dəstələrinin Roma kilsəsi
tərəfindən yönləndirilmiş hərbi
yürüşləri ("Səlib-xac qırğınları") müsəlman-türk
dünyasına qarşı dünyada həm də ilk kütləvi
və tədbirli soyqırım-qətliam faciəsidir. Beynəlxalq
xristianlığın idarəedici iqamətgahı yerləşən
Roma-Vatikan kilsəsinin baş keşişi II Urbanın "Həzrəti
İsa peyğəmbərin qəbri müsəlmanlardan azad edilməlidir"
çağırışı ilə həyata keçirilən
soyqırım siyasəti sonrakı dövrlərdə Xristian
dünyası tərəfindən dəyişilməz olaraq
qalmışdır. XI-XIII əsrlərdə Roma kilsəsinin Yaxın
Şərq dövlətlərinə və dinc müsəlman-türk
xalqlarına qarşı yürütdüyü soyqırım
siyasətini xələfləri olan Eçmiəzdin kilsəsi
(fundamental xristianlığın irticaçı ideoloji
prinsirlərinin davamçısı
kimi) XIX-XXI əsrlərdə
Azərbaycan dövlətinə yönəlik bütün
istiqamətlərdə davam etdirməkdədir.
Müasir
dövrdə "Yaxın Şərqin bütün xristianlarının
və ermənilərin xilası yolları..." adı ilə hay kilsəsinin
yapdığı bu
iricaçı əməllərin sərhəddi təkcə
Azərbaycan hüdudları ilə kifayətlənmir, eləcə
də beynəlxalq miqyas kəsb edir. Hay kilsəsinin bu
ideologiyasının müasir dövr təsfiri bu il Paris şəhərində
işıq üzü görən hay mənşəli
fransız jurnalisti və şərqşünası Tiqran
Ekavyanın "Şərqin azlıqları: tarixin
unutduqları" kitabında verilmişdir. Və bu istiqamətdə
yenə də dünyanın güc dövlətlərindən imdadlarını üzmürlər, onların himayədarlığı
ilə büün sahələrdə din adı altında
soyqırım siyasətlərini davam etdirirlər.
Çünki bu soyqırım təkcə kökənli
dinc əhaliyə qarşı deyil, həm də müsəlman-türk
xalqlarının tarixi-mədəni, dini-müqəddəs məbədlərinə,
sakral ocaqlarına, eləcə də yeraltı və
yerüstü sərvətlərinə qarşı yönəldilmişdir. Eyni dəsti-xətt Qərbi
Azərbaycanda, Naxçıvanda, Cənubi Azərbaycanda, Lənkəran-Astara,
Dərbənd və Borçalı mahallarında, ümumilikdə,
külli-Azərbaycanda daha davamlı şəkildə icra
olunmaqdadır.
Bu istiqamətdə
faciəvi hal odur ki, artıq Qərbi Azərbaycanda və
Qarabağın dağlıq bölgəsində və Zəngəzurda
yuva quran hay kilsəsi, ibtidai hay-daşnak sürüsü
xalqımızın dini-ibadət və ziyarət
ocaqlarının məhv edilməsi ilə yanaşı bu
ünvanlarda saxta hay "kilsə"lərinin
yaradılması, bu yalan "mənbə"lərin
dünyada yayılması ilə
bağlı həyasızcasına təbliğatlarını
dayanmadan davam etdirirlər. Bir sıra Avropa ölkələrində
(Fransa, Niderland, Böyük Britaniya, Bolqarıstan, AFR,
Bolqarıstan...), ABŞ, Kanada və Avstraliya
İttifaqında, Livanda, Suriyada, Rusiya Federasiyasında müxtəlif
adlar altında yaradılmış dini, ictimai və elmi mərkəzlər
də hay kilsəsinə və hay sürüsünə bu məqsədlə
xidmətlərini əsirgəmirlər (mərkəzi Moskva
şəhərində olan "L.Qumilyov adına Avrasiya mərkəzi";
Rusiya EA-nın "Elm" nəşriyyatının
"Vostok" jurnalı; Moskva şəhərində
yaradılmış "Rus-erməni dostluğu" Cəmiyyəti;
Sankt-Peterburq şəhərindəki "Nor Serund"
("Yeni nəsil") erməni gənclər təşkilatı;
Moskva ermənilərinin Gənclər Assosasiyası; Paris erməni
muzeyi; Fransa paytaxtından 10 km aralı yerləşən Alforvills şəhərindəki
erməni Aştarak meydanı;
"Bloomberq " TV və ABC News telekanalının Yaxın
Şərq üzrə icmalçısı Lara Setrakyan; Avstraliya
İttifaqının Sidney şəhərində erməni
Troitcki kilsəsi; "Suriya ermənilərinə yardım təşkilat";
"Hayastan" fondu (İrəvan şəhəri); RF-da
xeyriyyəçi "Taşir" fondu...).
Bu qəbildən
tədbirlər sırasında olan qondarma və uydurma "Ermənistanın
sakral coğrafiyası" nəşrində də (2017) məlumatlara geniş yer
verilmişdir. Çap və vizual görüntü
formasında terrorçu hay kilsəsi tərəfindən ərsəyə
gətirilmiş bu təbliğat vasitəsində hazırda
işğal altında olan Zəngəzur, Göyçə,
Ağbaba, Vedibasar...mahallarının xristianlığa qədərki
əski Alban məbədləri, müsəlman-türk
dini-irfani ocaqları "hayların tarixi inanc mərkəzləri" kimi
saxtalaşdırılaraq etno-morfoloji və toponimik dəyişikliklərə
- dini soyqırıma məruz qalmışdır.
Əslində
Qərbi Azərbaycanın ayrı-ayrı nahiyələrində,
mahallarında, tarixi müsəlman-türk yurdlarında
yayılan müqəddəs dini-ruhsal, irfani-qutsal ocaqlarımızın
etno-morfoloji mənşəyini Zəngibasar nahiyəsinin
(Türkiyə Cumhuriyyətinin
İqdır vilayəti ilə həmsərhəd,
aralarında 5-6 km məsafə olardı) timsalında
aşağıdakı kimi sərgiləmək
olar...
Əski
Uluxanlı, indi də Masis adlanan bu nahiyənin kəndləri
(Rəncbər, Kolanı, Həbilkənd (1980-ci ildə
Kalininkənd adlanıb), Seyidkənd, Reyhanlı, Sarvanlar,
Mehmandar (1983-cü ildən adı Haykaşen olub), Rəhimabad,
Qaraqışlaq, Dəmirçi, Hacılar, Qarahun, Həsənli,
Çobankərə, Göygümbəz ...) coğrafi mənşəyinə
və etno-morfoloji, dini-sakral irsinə və milli-mədəni
keçmişinə görə bütünlüklə
müsəlman-türk genetik əsaslarını özündə ifadə edir.
Mehmandar kənd
sakini Məşədi
Hidayət Səməd oğlu Mehdiyevin (1934) yozumuna
görə Üçmüəzzin, əslində
İçmüəzzin kəndinin teotoponimik izahı
"qüdrətli Xaliqə olan sevginin, ilahidən gələn
ruhun içə ("bədənə") hopması"
anlamındadır. Bu kənd böyüyərək şəhərə
çevrilib (60 min nəfər əhalisi ilə), hazırda dünyaya çəyitkə
kimi yayılan hay sürüsünün olmayan "dini" mərkəzi
hesab edilir, adı 1945-ci ildə dəyişdirilərək Eçmiəzddin, 1992-ci ildən isə
Vaqarşapat adlanır. Hay kilsəsinin səyi ilə 1920-ci ildən sonra Çobankərə
kəndi bölünərək (toponim ləğv edilərək)
2 kənd-Mehmandar və Pəhimabad yaranıb.
Qeyd etmək
lazımdır ki, ümumilikdə Araz çayından 5-6 km aralı,
Ağrı dağının ətəyindəki Ağrı
gölü yaxınlığında olan Cobankərə Qərbi
Azərbaycanda müsəlman-türk əhalisinin sayına
görə ən böyük və ən imkanlı kənd
olub, 1918-1920-ci illərdə 800-ə qədər ailə
yaşayıb, tərəkəmələr üstünlük təşkil
edib. 1988-ci ildə isə 1000-dən çox evin yalnız 130 ailəsi qalmışdı,
qalanları 1950-ci ilədək Türkiyədən, Suriyadan,
Livandan, Fransadan köçürülmüş haylar tuturdu.
Onlar 1948-1953-cü illərdə Şərqi Azərbaycanın Qazax, Tovuz, Quba, Cəlilabad,
Biləsuvar, Tərtər, Bərdə, Yevlax, Goranboy...
rayonlarına sürgün edilmiş ailələrin evlərində
yerləşdirilmişdir. 1904-1905-ci illərdə hay kilsəsinin
quldur-daşnak silahlılarının törətdikləri qətliam-soyqırımdan
qurtulan və Osmanlı Türkiyəsinin İqdır, Qars
vilayətlərinə və İstanbul şəhərinə
köç edən Çobankərəlilər içərisində Türkiyə
Cumhurriyətinin 8-ci və 9-cu prezidentləri Xəlil Turqut
Özalın (1927-1993) və Süleyman Dəmirəlin
(1924-2000) ulu babaları da olmuşdur. Çobankərə
kəndinin coğrafi mövqeyi düzən ərazi olmaqla zəngin
maddi-tarixi keçmişə malik olub, qədim qəbirstanlığı
(at, qoç, buğa, dəvə heykəlli baş
daşları, miniatür nəqşli sinə daşları),
məscidi və hamamı memarlıq nümunəsi idi. 1960-cı illərdə Zəngi çayından
suvarma kanalı çəkilərkən və 1980-ci illərin
əvvəlində İrəvana uzanan avtomobil yolunu genişləndirərkən
həmin qədim qəbirsanlıq (min ildən çox
yaşı olan) bütünlüklə məhv edildi, qəbir
daşlarının çoxusu İrəvan şəhərinə
və Eçmiəzdinə aparıldı haylar tərəfindən.
Kənd ağsaqqallarından Həsən Abbas oğlu Abbasovun
(1924-2016), Əli Mədətoğlunun (1926-2002), müharibə
veteranı Əmir İsmayıl oğlu İsmayılovun
(1902-1990)...İrəvan, Bakı və Moskva şəhərlərinə
gedərək etdikləri şikayətə baxan olmadı...
Rəhimabad kəndində XIX əsrin sonlarında
tikilmiş Cümə məscidi (ölçüsü 20 m x
25 m, hündürlüyü 7-10 m) artıq 1965-ci ildə
dağılmışdı, kəndin din xadimi Abbasəli Rəhim
oğlu (1878-1981) təhsilini Şam şəhərində
almışdı.
Adında
dini-duyğusal, ibadət rununu yaşadan
yaşayış məntəqəsi - Hacı Əhməd
Kolanısı kəndi bu şəhərə bitişik idi
("Kolanı" toponiminə Naxçıvan MR-nın
Şahbuz rayonunda, Qobustan, Hacıqabul, Salyan, Siyəzən və
Yevlax rayonlarında rast gəlinir).
İrəvan şəhərinin 6 km-də, Zəngi
çayının sağ sahilində yerləşən
Haçaparaq kəndinin adı özündə irfani-sakral mənanı
saxlayır.
Belə ki, müqəddəs Həcc ziyarətinə gedənlər
buradan yola
düşərdilər və
"Həccə aparmaq" sözünün yerli
leksik-tələffüz dəyişikliyini ifadə etməklə
Haçaparaq adlandırılıb.
1935-ci ildən
sonra bu teotoponimin
adi Zəhmət
adı ilə əvəzlənmişdir.
Mehmandar kəndi
Uluxanlı rayon mərkəzindən 20 km, Çobankərə
kəndindən 1 km aralıda olmaqla, yaşı min ildən
çox olan qəbirstanlığındakı qəbir
daşlarının çoxusu at, dəvə, qoç,
buğa...fiqurlu, miniatür naxışlı, ərəb
yazılışı ilə sənduqələrdən ibarət
idi.
1950-ci illərdə
bu kəndə Türkiyədən, Suriyadan, Livandan 50-60
hay ailəsi köçürüldü. Mehmandar, Dəmirçi
və Qaraqışlaq kəndləri bir inzibati-ərazi dairəsini (mərkəzi
Qaraqışlaq kəndi olmaqla) təşkil edirdi.
1880-cı
ildə kəndin mərkəzində 3 minarəli Cümə
məscidi tikilmişdir (Səməd Mehdi oğlu Abbasovun
(1895-1974) söylədiyinə görə), kəndin
, eləcə də bölgənin tanınmış din
xadimi Mir Qafar Ağa (Gəncə şəhəri,
"İmamzadə qəbirstanlığı"nda dəfn
edilib) idi..
Bu kənddən
keçib Çobankərə kəndinə uzanan yolun istiqamətində,
Həbilkənd kəndinin üst hissəsində, Uluxanlı,
Seyidkənd, Həbilkənd və Sarvanlar kəndlərinin əhatəsində,
Qulucan kəndinin yaxınlığında, Qarasu
çayının kənarındakı "Ağadədə ziyarətgahı"
(iki otaqdan ibarət, ölçüsü 4 m x 5 m,
hündürlüyü 3,5 m) nahiyənin müqəddəs-sakral
ocaqlardan biri idi, otaqların birində qəbir olmaqla. İlahi
ruhdan imdad diləyənlər (həmçinin, İrəvan
şəhərindən, Reyhanlı, Seyidkənd, Sarvanlar...kəndlərindən,
ətraf nahiyələrdən gələnlər) bir gecə orda
qalırdılar, ocaqda qurban da kəsirdilər.
1988-ci ildə daşnak-hay quldurları Qərbi Azərbaycanın
hüdudlarında bütün müqəddəs-sakral məbədləri
olduğu kimi, bu ocağı da dağıtmışlar.
"Azərbaycan folkloru antologiyası"nın 2004-cü il nəşrində (səh.75), "Üç nöqtə" qəzetinin 25 avqust 2016-cı il tarixli 150-ci sayının 5-ci səhifəsində Bəxtiyar Tuncayın "Türk folkloru: yaxın və uzaq tariximiz" sərlövhəli çap edilmiş məqaləsində bu ocaqla bağlı el rəvayəti kimi olmuş hadisə barədə məlumat verilmişdir.
Uzun müddət bu ocağın mücörüsü (qoruyucusu) Mehmandar kənd sakini Mahmud İsmayıl oğlu Ələkbərov (1921-1995) olmuşdur.
Uluxanlı şəhərində XVII əsrin yadigarı olan "Göy məscid" fəaliyyət göstərirdi.
Əlavə məlumat üçün bildirim ki, 1935-ci ildə Uluxanlı kəndi Nərimanlı adlandırılıb, 1937-ci ildə Zəngibasar rayonu yaradılıb, rayon mərkəzi Nərimanlı kəndi olub. 1950-ci ildə Nərimanlı toponimi Masis adı altında dəyişdirilib və 1969-cu ildə eyni adlı rayon təşkil edilib.
(Yazının hazırlanmasında Qərbi Azərbaycanın Uluxanlı nahiyəsinin Mehmandar kənd sakinləri Məşədi Hidayət Səməd oğlu Mehdiyevin (1934), Fərhad Xəlil oğlu Həsənovun (1958) və Qasım Mahmud oğlu Ələkbərovun (1968) məlumatlarından istifadə edilmişdir.)
Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universietinin müəllimi
Olaylar.- 2020.- 2-3 iyun.- S.14.